«Қазақ құқығы» курсын оқытудың мақсаты

Мемлекем құрылымы бойынша келесі түрлерге бөлінеді:

-мемлект территориясында ұлттық немесе территориялық автономияның болуы;

-мемлекеттегі саяси билік және басқа да өкімет органдары екі деңгейде

-қалыптасады;

- мемлекеттің конституциясы екі деңгейлі болады.

Мысалы, Ресей, Қытай, Үндістан және т.б. Ресейде жиырмаға жуық республика бар (Татарстан, Башқұртстан, Дағыстан, Солтүстік Осетия, Тува т.с.с.) Саяси билік екі деңгейлі, яғни жалпы мемлекеттік президент, парламент және әрбір республиканың өз алдына президенттері мен парламенттері бар. Конституциясы екі жүйелі: бүкілресейлік және әрбір республиканың өз конституциясы бар.

2-бөлім

Мемлекет құрылымын және басқару формаларын түсіндіріп,мемлекеттік басқару жүйесіне шолу жасау, өзінің тұратын мемлекетіне деген құрметтерін арттыру.

а) Мемлекет құрылымы

в) Мемлекеттік басқару түрлері
Үй тапсырмасын жаңа сабақпен байланыстырамыз. Жаңа сабақты түсін-діруде анықтаманы,сызбаны қолданамыз.

Алдымен мемлекет құрылымына сипаттама береміз. Мемлекеттік құрылым -кең мағынада мемлекеттің жалпы құрылымын, яғни мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық және саяси негіздерін, оның азаматтарының құқық-тық мәртебесінің негіздерін, мемлекеттік аймақтық құрылысын, мемлекеттік органдар жүйесін тұтас қамтитын ұғым; тар мағынада: мемлекеттік биліктің аумақтарға немесе ұлттық аймақтарға бөлінуі, яғни мемлекет аумағының ішкі бөлінісі. Ішкі бөлініс сипатына қарай мемлекеттер унитарлық, федеративтік және конфедеративтік болып жіктеледі. Унитарлық мемлекет әкімшілік аймақтарға ғана бөлініп, бүкіл ел бір орталықтан жергілікті органдар арқылы басқарылады. Конституциясы, ел басшысы, үкіметі біреу болады. Бірақ унитарлық мемлекетте де автономиялық мемлекеттік құрылым мәртебесіндегі аймақ болуы мүмкін. Федерация - бірнеше бәлек мемлекеттерден құрылған одақ. Одақтың ортақ конституциясы, басшысы, органдары, әскері болады. Федерация ұлттық, аумақтық не аралас (ұлттық-аумақтық) негізде құрылады. Конфедерация - екі немесе одан да көп мемлекеттердің өз саяси тәуелсіздіктерін сақтай отырып, қандай да бір (мысалы, экономикалық) мақсаттарды көздей отырып, мерзімді шарт бойынша одақтасуы. Конфедерация мүшесінің кез келген уақытта одақтан шығуға құқы бар. Теократтық (грек. theos — құдай, kratos — билік) монархияларда мемлекет басшысы діни жетекші қызметін де атқарады. Мұндай мемлекеттер қатарына Бруней, Сауд Арабиясы және Ватикан жатады.

‘’Монархия’’ - алғашқы тарихи басқару түрі. Онда елдегі жоғары билік бір адаммен жүзеге асырылады. Мемлекет басы – монарх - әдетте билікке мұра-герлік жолмен келеді және оның билігі басқа билік түрлеріне немесе сайлау-шыларға бағынышты емес .Монархияның екі түрі бар: абсолютті және консти-туциялық. Бірінші түрінде мемлекет басы биліктің барлық түрін өз қолына шоғырландырады. Екінші түрінде монарх билігі мемлекет Конституциясымен шектелген. Кейбір жағдайларда ол заң шығарушы билікке қүзыры жетпей, мо-нарх тек өкілдік қызмет атқарады. Бүл парламенттік монархия. Басқа жағдай-ларда монарх атқарушы биліктің тізгінін өзі үстап, парламентке айрықша ық-пал етеді: ол өз алдында жауапты үкіметті тағайындайды, парламенттің шешім-дерін кері қайтару қүқына ие, парламенттің жоғарғы палатасының мүшелерін тағайындауы мүмкін әрі парламент таратуға қүқылы.Бүл түрінде, көріп отыр-ғанымыздай, монарх пен парламент мемлекет билігін бөліседі. Конституция-лық монархияның бүл түрін дуалистік деп атау да қалыптасқан.

3-бөлім

Қазақ құқығының қайнар көзі түрік кезеңінде құқықтың пайда болу тарихымен таныстыру. Саяси білімін арттыра отырып, заңсыйлағыштыққа тәрбиелеу.

Үйге берген тапсырманы карточкалық тапсырмалар, сызбаны, кестені толтыру және сөзжұмбақ шешу арқылы үйге берілген тапсырманы тексеру.

А) Түркі кезеңіне шолу.

б) «Төру»заңы.

в) Тарихи маңызы

Қазақ құқық жүйесінің шығу тарихына шолу жасаймыз.Оқушыларға мынадай сұрақ қойылады «Ерте ортағасырлық мемлекеттерде құқық жүйесі қалай қалыптасты?».Міне осы сұраққа жауап іздей отырып сабақты өрбітеміз.

Орта Азияны қоныстанған көшпелілер арасындағы ғұн, үйсін, қаңлы және түркі ұлыстары өздерінің әдет заңдарын біртіндеп өмірге алып келді. Әдет-ғұрып нормалары қоғамдардың орнығуына, экономиканық қуат алуына, мәде-ниеттің дамуына ықпал етті.

Қытай тіліндегі материалдарға сүйенсек, Орта Азияны мекендеген түріктер-де Ү-ҮІ ғасырлардан бастап әдет заңдары болған. Сондағы әдет заңдарында меншік құқығы нормалары бар екендігіне және оларға ғылыми тұрғыда сипат беруге тырысайық.

Қазақ әдет құқығындағы меншік құқығы өте қызықты тақырыптардың бірі болып табылады. Көшпелі қазақ қоғамында меншік ерте дәуірден-ақ қалыптас-қан. Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде қауымдық меншік орын алады. Ша-руашылықтың дамуына байланысты еңбек құралдары жетіліп артық өнім пайда болады. Бұның өзі қауымдық құрылыстың ыдырауына, рулық, тайпалық одақ-тардың пайда болуына және болашақта семьяның рөлінің артуына және отба-сылық меншіктің шығуына себеп болады. Малға, оның ішінде жылқыға таңба
салу түрік және түркі тілдес тайпаларда б.з. ҮІ-ҮІІ ғасырларында кеңінен тара-ған. Сонымен қатар, үйсін қоғамында мөр салу кеңінен тараған. Сірә, осының өзі қожайындардың меншіктерін айырып көрсетуге пайдаланылған болуы керек.Сол кезде қоғамдық байлықтың қозғалмалы және қозғалмайтын мүлікке бөлінуін алғашқы мемлекеттік құрылым ретінде қалыптасқан Батыс түрік қағанатынан көрінеді.Батыс түрік қағанатында меншік құқығы бойынша қаған және қоғамдық, рулық меншіктер қалыптасады. Жазба деректерден қағанаттың қылмыстық құқығына қарайтын болсақ, бұл кезде мүлік ұрлағаны үшін, оның ішінде жылқы ұрлағаны үшін өлім жазасы қолданып отырған.
Басқару жүйесі. Түрік қағанаты Шығыс және Батыс түрік қағанаты болып екіге бөлінді. Жоғары лауазымды бектермен тархандар иемденді. Қағанатта құқықтық ғұрыптар қалыптасты «төру» деп аталатын жазба заңдар пайда болды.
Мем­ле­кетті қаған басқар­ды. Қаған­ның әулеті жоғары тұрды. Олар янғу, шад, тегін сияқты жоғары ла­уазым­дарға ие бол­ды. Билік мұра­герлікпен беріліп отыр­ды. Қағанат он тай­паға бөлінеді. Ол «он оқ» деп ата­лады

Сабағымыздың келесі кезеңінде шағын топпен жұмыс жасаймыз.

«Ой қозғау» кезеңі. Оқушыларға сұрақ.

Қазақстан тарихында құқық саласына байланысты қандай қайраткерлерді, олардың заңдары туралы кім біледі?

- Қазақ халқы өзінің тарихында басынан небір қилы заманды өткізген. Көшпелі қазақ өркениетінің бай рухани және құқықтық қазынасын зерттеу болашаққа болжау жасау. Көшпелілердің әдет заңдары қоғамдық дамудың ұзақ процесінде қалыптасты, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасты. Көшпелілір қоғамы бытыраңқы әрі өзгерістерге толы болғандықтан адамдар құқын тану, ру мүддесін қорғау қажеттігінен әрекет нормалары туындады. Осы әрекет нормалары қоғам дамуы, қатынастар қалыптасуы барысында әдет заңдарына айналды.

3-бөлім

Шыңғыс ханның «Жаса»,заңының тарихына шолу жасау, қазақ еліне тигізген әсерін түсіндіру.

1. Монғол империясының қоғамдық құрылысы.

Алдымен тақтаға «жасақ-яса» деп жазып, оқушылардан қалай түсінетін сұраймыз.Сабақты түсіндіруде сызбаны қолданамыз. Жаңа сабақты түсіндіру – баяндау әдісі. Анықтамамен жұмыс.

Қазақ даласын жаулап алғаннан кейінгі басқару жүйесінде болған өзгеріс-терге тоқталамыз.Сызбамен жұмыс жасаймыз.

XIII ғасырдың екінші онжылдығында Қазақстан территориясы Шыңғыс-хан бастаған соғыс–құмар татар-монғол тайпаларының шапқыншылығына ұшыра-ды. Бұл тайпалар Азияның ішкі шалғай аудандарының ұлан – байтақ жерін ие-ленген еді. Сонымен, Қазақстанның барлық жері моңғолдың үш ұлысының құ-рамына: үлкен ( далалық ) бөлігі – Жошы ұлысының, Оңтүстік және Шығыс Қазақстан Шағатай ұлысының, Жетісудың Солтүстік Шығыс бөлігі Үгедей ұлысының құрамына кірді.

Яса – әскери - құқықтық заңдар жинағы. 1206 жылы Шыңғысханның басқаруымен өткен түркі - моңғол ақсүйектерінің құрылтайында құрастырылған;^[1]

Яса — Шыңғысхан тұсында қабылданған моңғолдардың әдет-ғұрып зандарының жинағы. 13 ғасырдың басында моңғол мемлекетінің құрылуы мемлекетті баскару үшін ортақ, жазбаша баянды етілген құқыктық нормалар мен заң ережелерін әзірлеу қажеттігін туғызды. Жаңа жағдайларға сай келетін, кодификацияланған әрі өзгерістерге ұшыраған әдеттегі құқык осы мақсатқа орайластырылды. Заңдар мен ережелердің бұл жиынтығы Шыңғысханның "Ұлы ясасы" деген атқа ие болды. Яса (неғұрлым толық формасы ясак, моңғол дзасак) "қаулы", "заң" дегенді білдіреді. Жувейнидің айтуы бойынша, Шыңғысханның зандары мен қаулылары орамаларға ("тұмар") жазылып, Ясаны терең білетін неғұрлым беделді ханзадаларда сақталған. Яса түпнұсқада сақталмаған және үзінділер мен мазмұны қысқаша баяндаулар түрінде ғана белгілі. Шыңғыс-хан құрған мемлекеттіңнегізіне әскери тұрғыдан ұйымдастыру принципіалынды. Бүкіл территориясы мен халқы оңқанат (барунғар), сол қанат (зұңғар – жоңғар) және орталық (гол) атты үш әскери-әкімшілік округке бөлінді. Әрбір округ «түменге» (түмендер) бөлінді. Олардың әрқайсысы оң мың адамнан тұрды, «мыңдар» – он «жүзден», ал «жүздер», - «ондықтан» құралды. «Қасиетті аңызға» сәйкес, бүкіл Моңғолия Шыңғыс-ханның туыстарымен оны қолдаушылардың биілігіне таратылып берілген 95 «мыңға жіктелді».

Ұлы жасақ — Шыңғысхан тағайындаған заңдар кодексі.

Ұлы жасақтың кейбір баптары:

1. 
   Нәпсіқұмар, оның әйелі бар-жоқтығына қарамастан, ешбір ерекшеліксіз өлім жазасына кесіледі.
   
2. 
   Кімде-кім қасақана өтірік айтса, біреудің ізіне түсіп аңдыса немесе келіспей тұрған екеуінің біреуіне барып жақтасса, ол өлім жазасына кесіледі.
   
3. 
   Кім суға немесе күлге дәрет алса, ол да өлім жазасына кесіледі.
   
4. 
   Кім тауар алып, ақысын қайтара алмаса, тағы да тауар алып, ақысын қайтара алмаса, ол үш мәртеден соң өлім жазасына кесіледі.
   
5. 
   Кім тұтқынға рұқсатсыз тамақ пен киім берсе, ол өлім жазасына кесіледі.
   
6. 
   Кім қашқан құлды немесе тұтқынды тауып алып тұрып, иесіне қайтармаса, өлімге бұйырылады.
   
7. 
   Кімде-кім ас ішіп жатқан адамдардың қасынан өтсе, аттан түсіп, олармен бірге ауқаттануы тиіс, ал аналар бұған қарсылық көрсетпеуге міндетті.
   
8. 
   Әбу Әлидің ұрпақтары мен үрім-бұтағы, сол сияқты Құран оқушы факирлер және заңгерлер, емшілер, ғұлама ғалымдар, дәрәуіш-кезбелер, азаншылар алым-салықтардан азат етіледі.
   
9. 
   Әскерлер соғысқа кеткенде, әйелдер ерлердің жұмысын істеуі міндетті.
   
10. 
    Егер әмірлердің бірі кінәлі болып, қаған жаза қолдану үшін оған шені ең төменгі қызметкерді жіберген күннің өзінде ол қарсыласпай, хан бұйырған жазаны құлдық ұра қабыл алуы тиіс.
    
11. 
    Әрбір адам діндердің кез-келгенін құрметтей білуге тиісті.
    
12. 
    Мемлекет ішіндегі жай-жағдаяттардан дер кезінде хабардар болып отыру үшін нояндар мен сұлтандар байланыс жүйесін жолға қоюға міндетті.
    
13. 
    Кісі өлтірген қылмысы үшін мұсылманға қырық алтын теңге (балаш), қытайлыққа бір есек түрінен құн төлеп құтылуға рұқсат етіледі.
    
14. 
    Кімнен ұрланған жылқы табылар болса, ол атты иесіне тоғыз жылқы қосып қайтаруға міндетті.
    
15. 
    Кәнизактан туған балалар заңды болып есептелінеді һәм әкесінің бұйрығы болған жағдайда дүние-мүліктен енші алуға құқылы. Дүние, мүлікті бөлу былайша жүзеге асырылады: жасы үлкеннің үлесі де үлкен, кішісі әке шаруашылығын иемденіп қалады. Балалардың үлкенді-кішілі жолдары олардың шешелерінің жол-жоралғысына қарай анықталады. Әйелдердің жол реті некеге тұру уақытына орай белгіленеді.
    
16. 
    Әкесі өлген жағдайда оның мұрасына баласынан басқа адамның қақысы жоқ.
    
17. 
    Ешкімнің де нояндар мен сұлтандар және басқа да шонжарлардың Жалпы кеңесте алдын-ала сайлауынсыз қаған жариялануға құқы жоқ. Мұндайда өлім жазасына бұйырылады.
    
18. 
    Хан тұқымынан бөтен былайғы жұрттың құрметті лауазымға ие болуға қақысы жоқ.
    

а) Ұғымдардың мәнін табу.

б) Хронология мен тарих оқиғаны сәйкестендіру. Сандарды сөйлетейік.

3-бөлім

Алтын орда мен Ақ орда хандарының кезіндегі басқару жүйесін, қазақ еліне тигізген әсерін түсіндіру.

1. Алтын орда империясының қоғамдық құрылысы.

Алдымен тақтаға «жасақ-яса» деп жазып, оқушылардың білімін тексере-міз. Жаңа сабақты түсіндіруде сызбаны,анықтаманы қолданамыз. Жаңа сабақ-ты түсіндіру – баяндау әдісі. Алдымен Алтын орда тарихына шолу жасаймыз. Алғашқы орталықтандырылған мемлекет ретіндегі "Алтын Орда" Қазақстан тарихында ерекше орын алады. Оның тұңғыш билеушісі Батый мен оның ағасы Берке кешпелі дәстүрлер мен Шыңғыс ханның Йасы ережесіне сүйене отырып, мемлекеттіліктің негізін қалады. Бүкіл мемлекет екі қанатқа бөлінді, сол жақта-ғы "Көк Орда" және оң жақтағы Ақ Орда, сондай-ақ "ұлыстар" деп аталған. Ұлыстар табыс кезі қызметін атқарып, империя басшысына бағынды. Шығыс-тықтардың басшысы Ұлы хан болды. Мемлекет басшысы ретіндегі оның құқы-ғына әскери, заңды және әкімшілік билік кірді. Монғол империясының саяси өмірінде құрылтай үлкен рөл атқарды.

Сабағымызды Венн диаграммасымен бекітеміз.Ұксастығын табамыз.