ВНЕДРЕНИЕ РЕЗУЛЬТАТОВ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ПРОГРАМММЫ «КУЛЬТУРНОЕ НАСЛЕДИЕ» В НАУЧНЫЙ И УЧЕБНЫЙ ПРОЦЕСС

( на примере работ экспедиции по изучению памятников каменного века Казахстана КазНУ им.аль-Фараби)

2. Одним из ведущих научных центров археологии в Казахстане является Казахский Национальный Университет им.аль-Фараби, сотрудники которой проводят разведочные и стационарные работы на памятниках эпохи каменного века, бронзы, раннежелезного и средневекового периода. Коротко заострим внимание на результатах работ Экспедиции по изучению памятников каменного века Казахстана, которой руководит автор статьи.

Одним из актуальных вопросов в современной фундаментальной науке является проблема первоначального заселения человеком территории Казахстана. Особый интерес к древнейшей истории Казахстана не случаен, ибо ее огромные территории, безусловно, играли важнейшую роль промежуточных ареалов, через которые проходили миграции древнего человека с юга, с востока на запад, и наоборот, что предопределяло очень раннее заселение этих районов человеком.

Когда появился человек на территории Казахстана и каким была палеографическая ситуация первобытного человека в эпоху плейстоцена?

За последние годы нами обнаружены и изучены сотни стоянок каменного века датирующихся в хронологическом интервале от верхнего плиоцена до голоцена. Для аридной зоны Казахстана есть одна характерная особенность – это абсолютное преобладание стоянок открытого (наземного) типа, Кызылтау (Южный Казахстан), Новый Узень, Мугалжары, Арал, Арал-2, (Западный Казахстан), Семизбугы, Саяк (Центральный Казахстан) и др. Многие из них являются комплексными и несут следы очень длительного пребывания древних гоминид на одних и тех же геоморфологических позициях, нередко на протяжении нескольких сотен и сотен тысяч лет.

Предпосылки появления древнейших гоминид на территории Казахстана заложены палеографическими условиями второй половины верхнего плиоцена. Наиболее ранние следы обитания, зафиксированные на огромной территории от африканского материка до территории Сибири, свидетельствуют о довольно обширном пространстве расселения первобытных гоминид. Сейчас ясно, что на рубеже 1,5-1 млн. лет назад в сходных экологических условиях на открытых пространствах Прикаспия, в Туранских пустынях, в Монголии, Северном Китае уже обитали гоминиды. Палеографические условия плиоцена позволяют считать, что равнины Азии с относительно невысокими горами и благоприятным климатом могли способствовать быстрой их миграции далеко на север. Казахстан, Монголия, Северный Китай, видимо, были северными районами ойкумены.

Территория Казахстана являлась одним из центров интенсивного развития палеолитических культур. Этому способствовала устойчивость палеогеографических условий на протяжении всего четвертичного периода.

Важное значение имеет открытие уникальных палеолитических комплексов Кызылтау, на юге Казахстана. Наиболее массовые скопления находок приурочены к озерам, такырам и пониженным участкам рельефа, что вероятно обусловлено наличием здесь в определенные периоды пресной воды и обнажением кремнистых пород временными водотоками. В отличие от культурного слоя, поверхностные культурные горизонты включают в себя разновременные скоплениями артефактов, отделенные друг от друга десятками, а то и сотнями тысячелетий. Состояние поверхности артефактов, сопоставленное с их морфологией позволяет говорить о разновременности многочисленных коллекций. Чем сильнее степень дефляции, тем древнее возраст.

Немалый интерес представляют многочисленные палеолитические комплексы Мугалжарских гор, Актюбинской области. В результате работ было открыто и изучено около сотни местонахождений с поверхностным залеганием артефактов, из них только 40 памятников впервые открыто в 2009 году. На стоянках в Мугалжарах, Кызылтау, Мангышлаке на выходе древних пород и древнего материала, куда в течение тысячелетий приходил первобытный человек делать орудия, на одном квадратном метре артефакты обнаруживались десятками! Ранние стоянки с поверхностным залеганием культурного слоя значительно древнее указанной ниже микролитической коскорганской культуры.

Недавно обнаруженные и исследуемые нами стратифицированные памятники в травертинах Коскорган и Шоктас в Южном Казахстане вызывают немалый интерес у специалистов. Здесь на площади около сотни кв.км. выявлено семь древних восходящих источников – грифонов, которые функционировали на протяжении всего плейстоцена. Большое содержание солей в водах, привело к образованию травертиновых колец диаметром от 17 до 30 метров. Особая палеоэкологическая ситуация, существовавшая в данном районе в каменном веке, благоприятствовала частому посещению источников древним человеком и окружающими его животными

На местонахождении Коскорган I в результате полевых исследований выявлены каменные орудия в самых нижних горизонтах вместе с фауной раннего плейстоцена. Человек, обитавший на этой стоянке, охотился на таких крупных млекопитающих, как лесной слон, слон Вюста, или трогонтериевый слон, лошадь Мосбаха, двух видов носорога – сибирского эласмотерия и носорога Мерка, бизона Шетензака, антилопу Зоргели и других животных. Среди орудийного набора, безусловно, доминируют скребла различных типов, в небольшом количестве имеются резцы, ножи, скреблышки, зубчатые, выемчатые орудия, скребки, орудия из галек.

Методом ЭПР (электронно-парамагнитный резонанс) в Институте химической кинетики и горения СО РАН (г. Новосибирск), по костям ископаемых животных получена следующая дата: 501+/- 23 тыс. лет. Сравнение индустриальных комплексов вышеназванных стоянок с микроиндустриями ашельского времени Европы и Востока указывает на их близость. Автор имел возможность ознакомиться с ходом раскопок и материалами Бильцингслебен в Германии, Чжоукоудяне в Китае и убедиться в их схожести. Далеко на востоке аналоги кошкурганской индустрии можно найти в Нихэваньских памятниках, Дунгуто и Сяочанлян. В Средней Азии к микроиндустриям можно отнести инвентарь стоянок Кульдара, Лахути в Таджикистане и Кульбулак в Узбекистане. Наиболее древняя из них стоянка Кульдара датируется временем около 800 тыс. лет.

Отсюда следует, что территория Казахстана еще в древности являлась одним из центров развития палеолитических культур и была связующим звеном между западом и востоком Евразии.

С 2004 года ведутся стационарные работы на стратифицированной стоянке Майбулак обнаруженной на территории Алматинской области, в 44 км к западу от города Алматы. Впервые для палеолита Жетысу на основе взятых проб угля со стоянки была получена серия радиоуглеродных датировок. Наиболее ранняя дата, полученная по углям III горизонта (5,8 м), равняется 34970+/-665 лет назад. В целом, полученные абсолютные даты подтверждают выводы о периодическом обитании здесь первобытных людей и развитии позднепалеолитической индустрии Майбулака.

3.В последние годы нами налажены и укреплены научные контакты со специалистами ближнего и дальнего зарубежья, предпринимаются попытки совместного осмысления многочисленного материала по палеолиту Казахстана и введения их в научный оборот. Примером могут служить серии изданных коллективных монографий в России и Казахстане, многочисленные научные статьи, опубликованные в странах СНГ, а также в КНР, Южной Корее, Турции, Бельгии, Германии, Франции, Италии.

Результаты научных исследований докладывались нами на международных симпозиумах и конференциях различного уровня в Казахстане, странах СНГ и дальнего зарубежья, а также в 2008 году в штаб-квартире ЮНЕСКО во Франции.

4 Для внедрения полученных результатов Государственной программы «Культурное наследие, в Казахском Национальном Университете им.аль-Фараби нами была открыта лаборатория каменного века, в фондах которой насчитывается более 500 тысяч артефактов. Ежегодно она пополняется новыми находками. В лаборатории студенты исторического факультета проходят практические занятия по археологии и знакомятся с первоисточниками – оригиналами древнейших орудий труда первобытного человека, на основе которого пишутся курсовые и дипломные работы. Далее, открыт и успешно функционирует уникальный Музей палеолита Казахстана, который является единственным и не имеющим аналогии на территории СНГ. Здесь можно проследить эволюцию каменной индустрии Казахстана от раннеашельского периода и до энеолита включительно, узнать о фауне того времени, искусстве неолитических племен на примере артефактов пещеры Караунгур, увидеть самые древние наскальные рисунки Казахстана. Кроме того, желающие могут ознакомиться с последними достижениями археологической экспедиции по изучению памятников каменного века с помощью показа видеофильмов и т.д.

Основными задачами Музея палеолита являются:

- прием, введение, учет и сохранность музейных фондов (каменных изделий);

- сбор материалов по каменному веку Казахстана, классификация, типология их и введение артефактов в научный оборот;

- классификация и составление реестра многочисленных артефактов находящихся в музейном фонде (лаборатории каменного века), но самое главное это:

- постоянная выставка новых материалов по результатам ежегодных исследований экспедиции по изучению памятников каменного века Казахстана;

- проведение экскурсий для студентов, школьников, гостей университета и всех тех, кто интересуется древнейшей историей Казахстана, знакомство с результатами Государственной программы «Культурное наследие».

К примеру, к нам приезжают для написания диссертационных работ соискатели и аспиранты из ближнего зарубежья. (Россия, Кыргызстан, Узбекистан.) На основе наших материалов защищена докторская диссертация (Phd) аспиранткой из дальнего зарубежья (Университет Сорбона 1, Париж) Ф.Брюне. Студенты КазНУ им.аль-Фараби специализирующиеся на кафедре археологии, получили уникальную возможность знакомиться с первоисточниками ''седой старины'', смотреть видеофильмы и слайдовые материалы, самим выезжать в археологические экспедиции, слушать лекции из первых уст, быть участником дискуссии маститых ученых академических учреждений и вузов различных стран в полевых условиях. Ведь в нашей экспедиции принимают участие ученые-археологи из России, Японии, Бельгии, Франции, Италии.

5.Культурно-историческое наследие Казахстана должно пропагандироваться на международном уровне, а для этого необходимо создание документальных фильмов об исторических местах Казахстана, шире практиковаться организация международных конференций и выставок; выпуск новых серии книг, чтобы полученные новые сведения своевременно включались в учебный процесс в вузах и школах. В этом отношении уже немало сделано соответствующими организациями и учреждениями, но многое еще предстоит сделать.

Чтобы огромная работа по исследованию памятников каменного века Казахстана не оставалась научным изысканием только для определенного круга ученых, мы стараемся, чтобы материалы научных исследований по археологии вводить в учебные и типовые программы вузов.

Материалы полученные в ходе археологической экспедиции послужили для написания учебного пособия «Археология Казахстана», для вузов Казахстана, которая издана в издательстве КазНУ. А сейчас, совместно с коллегами Института археологии КН МОН РК подготовили новое учебное пособие по археологии на казахском языке, в которой отражены результаты Государственной программы «Культурное наследие».

Кроме того, отметим, в свое время коллекции каменных изделий послужили основой для написания учебника для 5-го класса общеобразовательной школы «История древнего Казахстана» изданной в 2001 и переизданной в 2005 году. В последнее издание вошли предварительные итоги Государственной программы «Культурное наследие» первого этапа.

Однако, написание монографий и написание учебников несопоставимо. Это разные вещи. Внедрение учебников в учебный процесс дело нелегкое, трудное и долгое, оно не должно быть скоропалительным решением. В этом мы сами убедились. Прежде всего, важным является качество школьных учебников, а для этого, на мой взгляд, необходимо шире привлекать учителей-практиков по той или иной специальности, чтобы учебники были написаны доступным для школьников языком и были не только привлекательными, но и интересными, в первую очередь для детей. Далее, при экспертизе учебников необходимо заключение независимых и компетентных экспертов, а не их отписки или зачастую готовые к подписи «трафареты» самих авторов учебников. Тогда и будут у нас востребованные, нормальные, интересные и качественные учебники. Но это уже другой вопрос.

РЕЗЮМЕ

«Әке ұлағаты» деген очеркінде Бақытжан Момышұлы: «Әкем көзі тірі кезінде қасымда болғанымен, басқа, әлдеқайда биікте, сындарлы дүниеде өмір сүрген екен. Қолыммен иығынан сипай алғанымен, өрем оның тізесіне де жетпегенін енді аңғарғандаймын. Дауысын естігеніммен, сөзін ұғына алмаппын. Жүзіне үңіле отырып, жан сәулесін байқамаппын. Әкемнің жер басып жүрген шағында менің құлағым керең, көзім, жүрегім мылқау болыпты. Тек елу деген шіркіннің табалдырығын аттағанда ғана барып көкірегім оянып, оның сөзін ұғына, құдіретін сезіне бастағандай хал кешудемін. Алайда, әкемнің бүкіл болмысын терең игеріп, толық түсіну қолымнан ешуақытта келмейтіні анық. Ол туралы білетінім мүлде аз екенін ойлағанда мүшкіл халге түсем, кеудемді өксік кеулейді. Әкем бар кезде тағдыр берген сыйдың милионнан бір бөлшегін пайдалана алмағаныма өкінем. Дегенмен, «өз әкемді толық білуші едім» деген ұл болса, мені таспен ұрсын.

Менен әкем туралы айтып беруді өтінушілерден «Естір құлақ бар ма?» деп сұрағым келетін кездер аз емес. «Ал шын Бауыржан қандай екенін көрсетіп бере аласың ба?» дегендерге: «Оны көре алатын көзің бар ма?» - деп қарсы сұрақ қойғым келеді. Менің өмір бойы әкемді танып білуге, көре білуге ұмтылумен келемін дегеніме біреу сенсе, біреу сенбейді. Оны мен әлі ұғынып болғам жоқ, тек енді ғана әкемнің мәңгілік Құдіретті Рух иесі екенін сезіне бастадым десем, кейбіреулер маған қолын сілтеп, теріс бұрылып кетуі әбден мүмкін», - деп тебірене жазады. Расымен де, халқы таныған Бауыржан батыр қандай еді, өз деңгейінде тани алдық па? Осы орайда Бақытжан Момышұлы тағы да былай дейді: «Мен болсам, өз шама-шарқыма қарамастан, өте аз білетінімді де былай қоя тұрып, арамыз жер мен көктей, былайша айтқанда, мен жер бетіндегі дүниетанымның ең төменгі сатысында тұрсам, ол жеті қат аспанның ар жағындағы, самсаған жұлдыздар арасына біржола сіңіп, Бүкіләлемдік Парасат биігіне көтерілген, сол жолда мүсәпір адамдарды бір сәт те назарынан тыс қалдырмай, өзі жанындай сүйген, бүкіл өмірінің мәнін, сәнін арнаған туған халқына ылғи да оралып, соғып отыратын ғажайып та құдіретті, тек аты ғана емес, тұтас болмысы аңызға айналған адамның жан дүниесінің бір пернесін болса да қозғап, жұртқа жария етіп жазуға батыл барып отырмын»

Өзге емес өзегін жарып шыққан өз ұлы мінезінің сан қырын емес, «бір пернесін» дейді. Демек, халқымыздың ұлттық батыры, халық қаһарманы Бауыржан туралы жазылар жайт әлі де көп. Тағы бірде былай деп келтіреді: «Әкемнің отты сөзі соқырдың көзін ашқандай еді. Оның қаһарлы дауысы өз басын күйттеп, елін ұмытқандардың жүрегін мас ұйқыдан оятқан. Өңменнен өтер көзқарасы бейшара адамдардың жанын тіліп түсіп, оларды қамаудан жарыққа, тазалыққа, адалдыққа сүйрегендей еді» /1/.

Осы бір естеліктен халқы білетін Бауыржан батырды жаңа бір қырынан танығандай боламыз. Мысалы, әке мен бала арасындағы мына бір диалог:

« - Қорқыныштың тұрақтылығы жөнінде айттың. Адамдар оны ылғи сезіне бермейді ғой.

Ол басын шайқады:

- Қорқыныш көп қырлы. Көшеден өтіп бара жатып, машина қағып кете ме деп қорқасың. Сым темірді жалғап жатып, тоқ соғып кете ме деп қауіптенесің. Танымайтын адамдардан да сескенесің. Бұл ксенофобия. Біреу өлімнен қорқады. Бұл сезімді танатофобия деп атайды. Клаустрофобия - тұйық кеңістіктен, биіктіктен, судан қорқу. Жоғарыда бастықтан қорқу, дүкендегі сатушыдан, ертеңгі күннен, қызметтен кетуден, кедейленіп жұтаудан, өрттен қорқу бар. Біреулер жазықсыз жәбірленуден, енді біреулер таяқ жеуден, үшінші біреулер ағайынның қылығын бетке басып ұялтқанынан қорқады. Қысқасы, қорқыныштың бет-пердесі көп, сондықтан, адам оны ылғи тап басып біле бермейді. Қорқыныш біртіндеп бүлдіргенімен, дөптігінде мін жоқ. Оның үрейден зұлымдығы артық.

Бұл жөнінде адамдар баяғыдан біледі. Жәй біліп қойған жоқ, олар басқа дүниеге шығуға, тіл қатысуға көлденең болып келген өз бойларындағы қорқыныш атаулымен үнемі күрес үстінде болды. Адамдар қорқыныштан арылса, таным әлемінің шексіз екендігіне, өлім дегеннің шын мәнінде жоқ, жәй ғана алдамшы құбылыс екеніне көздері жетер еді» /1/

Не аңғардық?

Жоғары таным мен жантанулық терең білімді көреміз. Бұл да болса ұлттық батырымыздың халқына беймәлім қыры. Және де асқан көрегенділікпен баласымен құрған осы бір сұхбатында: «Батырлар ескерткіштер арқылы емес, есте тұту арқылы сақталуы тиіс» - деп даналық ой тұжырымдайды /1/.

Бір кездере мүсінін сандап жасаған көсемдерді бүгінгі ұрпақтың есіне де алмайтынын білгендей. Шынында да, еліне сүйікті ұл ғана халық жүрегінің төрінен мәңгілік орын алады. Асқар тауға ұқсап алыстаған сайын заңғарлана береді, ал маңайындағылар сол асқаралы таудың биіктігін бауырында жатып байқай қоймайды. Біздің ұлттық қаһарманымыз Бауыржан батыр да біздер үшін сол заңғар. Алыстаған сайын биіктігіне тамсанумен келеміз.

Енді бір естеліктен ұлттық батырымызды жаңа бейнеде көреміз. Ақын Тұманбай Молдағалиев «Батыр аға – Бауыржан» естелігінде былай деп сыр шертеді: «Сарыағаштың бас корпусындағы Баукең жатқан 47 бөлмені әлі күнге дейін ыстық сезіммен аялаймын. Сарыағашқа барған сайын сол бөлменің есігін бір тартып кету әдетіме айналды. Бөлме ішінен олпы-солпы киінген Бауыржан ағам маған бір үн қататындай елеңдеймін әлі мен. Осы бір 47 деген номері бар бөлме мен барған сайын есігін бір ашпайды. Сол бөлменің ішінде Баукеңнің рухы тұрғандай жалтақ-жалтақ қарап кете барам мен. Батырдың гүрілдеген арыстан даусы естілетіндей елеңдеймін мен. Батыр аға трубкасын сорып келе жатып сүрініп кете жаздаған тас алаңға да ішімнен тәжім етем. Бейне Бауыржан ағам жан-жағына бұрылмай трубкасын сорған қалпы аспанға қарап маң-маң басып кетіп бара жатқандай бір қызық сезімдерге бөленем» /2/.

Осы бір бірүзік сырда қаншама сағыныш жатыр, ары қарай тағы да былай деп жазады: «Бауыржан ағаның Ғылым академиясының кең залында өткен елу жылдық мерей тойына қатынастым. Сахнаға жас жігіттей ойнақтап шықты Бауыржан аға. Өзіне сөз берілген тұста «Менің еліме деген қарызым басымдағы шашымнан да көп», - деді. Мен ішімнен «Қайран батыр аға-ай, кішіпейілдігіңмен айтып тұрсың-ай, әйтпесе, ел алдындағы қарызыңды сен баяғыда-ақ Отан соғысының отты күндерінде түгел өтеп едің ғой. Сен елге қарыз емессің. Саған өзің қызғыштай қорыған туған елің, қазағың қарыздар. Кім көрінген сайланып болып жатқан халық депутаттығын да қимадық біз саған. Ерлігіңмен,терең білгірлігіңмен қол бастаған Бауыржан аға саған біз батыр атағыңды да алып бере алмадық», - деп ойладым» /2/.

Ақын аға өзі көрген, өзі білген ағасы жайында жүрегі лүпілдеп отырып жазады. Батырдың халқына деген сүйіспеншілігін, зор махаббатын, үлкен жүрегін көргенін айтады. Біздер де кейінгі ұрпаққа аңыздай болып көрінетін ұлы тұлғаны жақыннан тани түскендей боламыз. Тұманбай аға былай деп тағы да ойын сабақтайды: «Оның сөйлеген сөздерінің бәрі де соғыста қайтыс болған өзінің қаруластарына арналатын еді. Ол өзінің барлық өмірін, өнерін сол шейіт болған ерлерді жырлауға арнады. Сол өлгендер арасынан аман келгеніне де біртүрлі қысылатын сияқты еді. Оны сүйген жүректер көп еді дүниеде. Мен батыр ағаға кейін де арнап өлеңдер жаздым, әлі де жаза беремін. Батыр ағаны Отан соғысында шейіт болғандардың арасында да сүйгендер, оған сенгендер көп еді. Тірі жүргендердің де арасында оны шексіз сүйетін жүректер әлі де көп. Сол көп жүректің бірі - менің жүрегім. Елім деп еңіреген ермен кейде дәмдес, кейде сапарлас, кейде сырлас болғаныма іштей қуанам мен. Ол менің майданнан оралмай қалған ағаларымның да, әкемнің де командирі еді, сүйікті Бауыржаны еді. Қанша заман өтсе де осы бір Совет офицері – исі қазақ, батыр қазақ ұрпағының жадында жақсылық күйіндей, ерлік жырындай жаңғыра беретініне сенудің өзі ләззат сияқты маған» /2/.

Ақын ағаның жүрекжарды ойтолғауы осылай деп сыр шертеді. Бүгінгі мен келешек ұрпақты біз көрмеген Батыр Бауыржанның асыл қасиеттерімен таныстырады. Дәп осындай жоқтаушы інілері бар батырдың халық жадынан жоғалуы мүмкін емес екендігіне тағы да көзіміз жеткендей.

Батыр Бауыржан жайында енді бір үзік сырды тарих ғылымының докторы, Ұлы Отан соғысының ардагері Көкіш Рысбайұлы жазады. Мынандай бір қызық дерек келтіреді: Баукеңмен Франциядан келген бір жазушы әйел сұхбаттасыпты. Сол сұхбатында «...Лермонтовты ақын ретінде Абай түзеткен. Кавказдағы асау Терек өзенінің бұйра толқындарын Лермонтов ұрғашы арыстанның жалындай деп суреттеген» дей келе Баукең: - Пардон, документ! – деп, «Демондағы» сол шумақтың тұсына өз қолымен баттита қойған жуан сұрау белгісін көрсетіпті. Сөйтіпті де: - Пардон, кешіріңіз, сіздің сақалыңыз неге жоқ? – деп сұрапты. – Мен әйелмін ғой. – Көрдіңіз бе, Абай Лермонтовты дұрыс түзеткен және өзінше көріністі дәл суреттеген. Жал хайуанаттардың еркегінде ғана болады» - деген екен. Қонақ келіншектің енді бір сұрағы мынадай болыпты: - Сіз Мағжан Жұмабаев жайында не айтар едіңіз? Баукең Мағжанның әлі ақталмаған бір өлеңін жатқа айтып беріпті де, Мағжан біздің қазақтың ұлы ақыны! – деп жауап берген екен.

Осы деректен де аларымыз ұшан теңіз. Дәл сол уақытта, Кеңес өкіметі тұсында ақталмаған Мағжан ақынды «қазақтың ұлы ақыны» деп бағалау, оқуға тыйым салынған өлеңін оқу үлкен қатер еді. Әйтседе, батырдың аты батыр, ешнәрседен қаймықпайды, айтқанынан қайтпайды. Барды бар дейді, жоқты жоқ дейді.

Жоғарыда келтіріген естеліктерге тоқталу арқылы Бауыржан Момышұлы жайындағы қандай да болмасын естеліктің деректанулық маңызы зор екенін аңғарамыз. Батыр Бауыржанның халқына беймәлім жаңа қырларын тануға мүмкіндік аламыз. Демек, естеліктерді бірден бір дерек көздері ретінде қарастыру деректану саласында жаңылысуға, қате тұжырым жасауға жол бермейді.
ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Момышұлы Б. Әке ұлағаты // Парасат. − 1995. – №4. − 2-3-бб.

2.Молдағалиев Т. Батыр аға – Бауыржан // Жас Алаш. – 1994. – 17 мамыр.

3.Рысбайұлы К. Ұмытылмас кездесулер // Егемен Қазақстан. – 1996. – 6 қаңтар.

В статье рассматривается актуальность воспоминаний отечественных авторов о Б. Момышулы в источниковедческом аспекте.

Мақалада Б.Момышұлы туралы отандық авторлар естеліктерінің деректанулық негіздегі маңыздылығы қарастырылады.