СҮЙЕК ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ МӘНІ

( Түркістан қ., Ясауи атындағы ХҚТУ)

Сүйекке қатысты атау, түсінік, ұғымдар ең алдымен жан жануарлар мен хайуанаттар сүйегі және адам қаңқасы екендігімен ескеріле отырып, сүйекке қатысты өлшемдердің де қазақ дүниетанымында бар екендігі, оның бүгінгі өмір тұрмысында да рухани мәдениетіміздің бір қыры екендігін естен шығармауымыз керек. Сондай-ақ сүйек атауы рудың, жалпы тектің шыққандығымен түсіндіріліп, ол барлық түркі халықтарына ортақ екендігі аңғарылады. Осыған байланысты қазақ баласы бір бірімен жөн сұрасқанда «сүйегің кім?» деген. Әдетте қазақ ұғымында тайпа, ел, ру жақындастық түсініктерін де «сүйек», «сүйектес», «бір сүйектен» деген атаулармен айтқан. Мұндай жақындастық, туыстық қарым қатынастағы түсінік басқа түркі халықтарында да кездесетіндігін ғылыми зерттеулер айғақтайды. Мәселен, бұл туралы зерттеуші этнограф Д.Ескекбаевтың зерттеуінде де жан-жақты қарастырылған /1/.

Алтай, тува тілінде де тайпа, халық ұғымы – тұтастай «сүйек» деп аталады. Қазақи салт – дәстүрде сүйек сакральды күшке баланып, рухани дүниенің көрінісі саналды. Жан жануарлардың дене бөліктері саналған сүйек атауларының да әрбір салт дәстүрде өзіндік қызметі болды.

Кейбір сүйек бұйымдар осы уақытқа дейін өзінің архаикалық ерекше нанымдық мәнін жоғалтпай келеді. Ата-бабадан келіп жеткен наным-сенімдер жүйесінде мал мен жануарлардың жекеленген сүйек бөліктері қорғау, желеп-жебеу күштеріне ие. Нанымдық ғұрыпта жан-жануарлардың бас сүйегі, мүйізі, тырнағы, тұяғы, сирағы, жауырыны, қары жілігі, мойын омыртқасы, тарамысы қолданылды. Олардың кейбірі бойтұмар ретінде де тағылды.

Халықтық әдет ғұрыптарда қойдың мойын омыртқасының өзіндік қасиеті бар. Мәселен, Моңғолия қазақтарының арасында жас жұбайлар отау құрғаннан кейін күйеу жігітке қойдың мойын омыртқасын тіс тигіздіртпей жегізіп, жігіт оны түндіктен сыртқа лақтыруы қажет. Бұл қазақта «мойын тастар» деп аталады да, оның мағынасы бойынша жас отаудың түндігінен мойын омыртқаны күйеу жігіттің лақтыруы «жас отаудың босағасы берік, түтіні түзу шығатынына себепкер» деген ырыммен жасалады /2, 252-б/. Ал Қосағаш қазақтары арасында егер сүйек шаңырақтан түзу шықса онда қалыңдық бақытты болады деп есептелген /3, С.99/.

Сонымен бірге дәл осы мойын омыртқаның жас босанған әйел үшін де қадір қасиеті ерекше. Қалжаға сойылған қойдың мойын омыртқасын босанған әйелдің сыбағасы ретінде табағына тартады. Мойын омыртқаны жас босанған әйел тіс, пышақ тигізбестен, еті мен жұлыннан тазартып жегізіп ілгізеді. Халық ұғымында мойын омыртқаны бөлмей жеу, баланың мойнының тез бекуіне себепші.

Қарап отырсақ, қазақтың наным сенімінде қойдың мойын омыртқасы «өмірге жаңа келген сәбидің, оның қадам басуының, жастардың кейінгі өмір тіршілігі мойындай бекіген берік болсын, құт береке дарысын» деген мағынада жасалатындығын байқай отырып, қойдың мойын омыртқасының қазақ дүниетанымында екі дүниені жалғастырушы функциясын атқаратындығын аңғарамыз /4, 132-б/.

Халық түсінігінде кәрі жілік аталып кеткен қары жілікті үй адамдары өздері мүжіген соң, үй босағасына мал аман болады, үйді, малды ұры-қарыдан, пәле-жаладан сақтайды, - деп осы сүйек арасындағы тесігінен ши өткізіп, құрық ұстаған жылқышы тәрізді етіп іліп қояды. Қары жілік қонаққа, бөтен жат адамға емес, керісінше «ағайын мінемейді», - деп ауыл – үй адамдарының табағына салынады. «Қанына тартпағанның қары сынсын», - деуі де оның ағайын арасының, отбасы мүшелерінің сыбағасы екендігін білдіреді.

Қары жілікті қазақтар ердің алдыңғы қасына іліп, жылқы мен ер-тұрманды сақтаушы ретінде түсінген. Ал басқа түркі тілді саналған буряттар мен түрікмендерде қары жілікті бөтен адамға берген. Дегенмен де бұларда да бұл сүйектің қорғау, сақтау қасиеті болған. Қары жілік атауының мағынасы бөтен, жат ұғымын білдірді /2, 253-б/. Кәрі жілікті қазақ өсіп келе жатқан ұлы мен қызына ұстатпаған, әсіресе қыз балаға «оң жақта отырып қаласың» десе, бойдақ балаға «сүр бойдақ» боласың деген сеніммен ұстатпаған.

Жауырынға қатысты наным сенімдер тізбегін Сарыарқа қазақтарының салт-дәстүрлері мен әдет ғұрыптары туралы жазған М.Ибраевтың ғылыми зерттеуіне сүйенсек /5, 147-б/, төрт түлік мал өсіріп, көшіп қонып жүрген халқымыз малдың он екі мүшесінің ішінде жауырынды ерекше қадір тұтқан. Тілімізде күш иесін «жауырыны жерге тимеген» деген балама атау бар. Қастасқан дұшпан өз бақталасының күш қайратын қайтару үшін жауырын тұсындағы жұқа шеміршектің басын кесіп алу секілді оғаш әдеттер де көп замандар бойы сақталып келген.

Ертеде жауырынмен бал ашқан. Көптеген түркі, моңғол жұрттарында ұшырасатын жауға қарсы әрекет жасау шарасы болып саналған жауырынды от жалынына қақтағанда пайда болған сызат, жолақтарына қарап бал ашу («жауырын жағу»), «жауырын қарау» болжам жасау сияқты қызметтерді атқару арнайы білімді қажет етеді /6,14-б/. Сондай-ақ ірі қараның, жылқының жауырыны әріп жазуға арналған тақта ролін де атқарған.

Сақтаушы күш ретінде үй жануарлары мен жабайы аңдардың, әсіресе жылқының бас сүйегін пайдалану ырымы кең тараған. Малдың басын қарақшылыққа қою рәсімі егінді сырт көзден сақтау ниетінен туындаған. Бас сүйекті жерге тастамай, мал-жан баспасын деп биік жерлерге: қораның төбесіне, жартастың үстіне, ағаштың бұтағына ілетін. Орталық Қазақстанда асқа сойылған жылқының басын бейіттің маңдайшасына қою, Жетісу егіншілерінде қу басты қадаға шошайтып қарақшы етіп тігу кездеседі.

Біртіндеп бүкіл Орта Азиядағы сияқты қазақ егіншілерінің арасында жерге қадалған ағашқа жылқының, түйенің (сирек жағдайда сиырдың) бас сүйегін іліп қою бақшалық өнімдер мен жас егіндікті тіл көзден сақтайды деген сенім таралған. Сондықтан бау-бақшалар мен егіндік алқаптардың барлық жерлерінде тіл көзден сақтайтын тұмарлар – ағарған бас сүйектер бой түзейді. Бүгінгі күннің өзінде саяжайлық бау бақшалардан кейде сырыққа ілінген малдың бас сүйектерін кездестіруге болады.

Әйгілі жүйрік, бәйге, жорға аттардың, батырлардың аттарының басын биік таулардың, шыңдардың басына киізге тігіп, шиге орап, кебіндеп қойған. Мұны аттың басын кебіндеу деп атайды. Қазақта кейде қу басты арнайы жеке сөзбен «толағай» деп атайды. Әдетте, бас құрметті, сыйлы адамға тартылды. Бас тартылмас бұрын «бастың жолын ашу» рәсімі орын алған.

Қазақтардың ежелгі сенімі бойынша жеті қазынаның бірі болып саналатын иттің бас сүйегін сақтық мақсатында пайдалану Қызылорда облысының Жалағаш ауданындағы Таң ауылында кездескен /7, 46-б/. Көз тиген жағдайда даладан иттің бас сүйегін тауып алғаннан кейін, оны мұқият жуып, суға қайнатқан соң осы сумен баланы шомылдырады. Бұдан кейін иттің бас сүйегін таза ақ шүберекпен орап, жайлы орындардың біріне қойып, егер балаға тағы да көз тисе осы әдісті қайталайтын болған.

Балаға «көз тигенде» немесе «ит тигенде» оны діни наным-сенім белгілері, сондай-ақ мұсылмандақ негізде құран аяттары жазылған бойтұмар баланың бесігіне ілінген, арнайы «дем салушы» молда, қожа немесе сол ауылдың имамы да құран аяттарын оқу арқылы емдеген.

Ит тиюді емдеудің тағы бір түрі өте ауыр болған жағдайда иттің жатқан жеріне және иттің бас сүйегіне шомылдыру. Ол бойынша, иттің жатқан жеріне баланы жалаңаштап, ішін сол жерге тигізіп «Бисмиллә рахман-р-рахим, Тіл сұқтан аман ет, ит тигеннің итін қайтар» деп айтатын болған. Иттің басына және сүйектеріне; қабырға, омыртқаларына да түсірген. Бұл туралы, информатордың бірі; «баласының өте ауыр жағдайда ит тигендігін, және оның халінің өте нашарлауына байланысты, иттің бас сүйегін 3 рет қайнатып, 3-ші қайнатылған суды суытып жылы күйінде шомылдырған. Сонда сол күннен бастап баланың беті бері қараған» /8/ -дейді. Емдеудің мұндай жолы бала бойындағы иттің иісін ит өзі иіскегенде өзімен бірге алып кетіп, бала бойынан шығады деген түсінік бар.

Қазақи салт-дәстүрде ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан сүйек атауына қатысты біршама дәстүрлер бар. Оның қатарында «сүйек жаңғырту», «сүйекке түсу», сондай-ақ далалық этикалық нормалармен біте қайнасқан «сүйекке таңба» сияқты құбылыстар бар. Сүйек жаңғырту – қазақ дәстүрі. Халықтық дәстүрде «сүйек жаңғырту», «сүйек шатыс» деген сөздер жиі кездеседі. Бұл да үйлену, құдандалық жолына байланысты шыққан ғұрып. Бұрын құдандалы болып бірімен бірі сыйласқан екі жақ, екі ру бұрынғы іліктілікті қайта жалғастыратын болса, оны «сүйек жаңғырту» деп атайды. Яғни бұл бұрынғы үзілген құдалық қайта жалғасыт деген сөз. Жалпы қазақ рулары бұрын соңды құдалық салтты бұзбай қыз алуды немесе қыз беруді үнемі қадағалап, кей жағдайларда еске салып отырған. Қанаттас, қоныстас отырған екі елдің бұл қарым қатынасы елдің тұтастығы мен бірлігіне, әлеуметтік жағына да қатысты болған /9, 221-б/. Өзімнің жинаған этнографиялық мәліметтерім бойынша айтар болсам, осы Түркістан өңірінің тұрғыны Ауелбекова Базаркүл апаның (1948 ж. туған) айтуынша, оның күйеуінің туған шешесі ол бала күнінде қайтыс болады да, ол басқа әйелге үйленеді. Бірақ ол бала көтермей, оның күйеуіне ана болып арада біраз уақыт, дәлірек айтқанда 30-35 жыл өткенде екі ұрпақ бір бірімен суысып кетпесін деп, өгей анасы атанған екінші шешесі өзінің төркін жағы саналған еліндегі жігіттің біріне баласының қызын беруге келіседі. Бұл рәсім жоралғыны өздері «сүйек жаңғырту» рәсімі деп атаған. Бүгінде ол екі жас 30-35 жас шамасында, 3 бала тәрбиелеп отырған үлгілі отбасылардың бірі /10/. Әдетте мұндай жоралғы туысқандық, тамырластық мәселе ұзап кеткенде, ұрпақ аралық сабақтастық сақталсын деген ниетпен жасалатын болған.

Сүйекке түсу немесе сүйекке кіру – қайтыс болған кісіні ақ жауып арулауды атайды. Бұған сүйекті жуудың жөнін білетін аруақтың өзі қатарлы адамдары кіреді. Сүйегіне кіретін адамдарды марқұмның өзі де айтып кетуі мүмкін. Мәйітті жерлеудің алғашқы дайындықтарының жосын-жоралғысының бірі – «ғұсылдандыру» немесе «сүйекке түсу» болып табылады. Өлікті жуу көбінесе «сүйекке түсу», «сүйекке кіру» деп те аталады. Сүйекке кіретін адамдарды марқұм көреген болса, алдын ала белгілеп кетеді, әйтпесе оның жанашыр туыстары не басы қасында жүрген молда белглейді.

Сүйекке кіретін адамдардың саны сүйекке түсетін адамдардың саны тақ, марқұммен жұп болып шығады. Ал бұл көрініс Түркістан және Жаңақорған өңірлерінде сүйекке түсушілер саны 4 адам, ал өліктің өзімен тақ сан бесеу, яғни олар барынша жанашыр аталастар немесе аталас қожалар болады. Олардың қызметтері бірі басын сүйесе, екіншісі су беріп тұрса, үшіншісі су құйып, төртіншісі жуады. Әдетте, олар мұрындық қап, қолғап киіп жуады. Осы сүйекке түскен кісілерге, қайтыс болған адамның киім-кешектерін «теберік» («тәбәрік») ретінде таратып берген, ал мәйітті жуу үшін пайдаланған қолғапты ырым етіп жара, ісік ауруларына пайдалану үшін алған.

Саян түріктері арасында өлімді бір қара күш керек еткен соң, оның жанын, яғни «тынын» (демін) керек еткен соң алған деген сенім бар. Марқұмды олар «тоң соок» (нағыз сүйек) деп атады /11, - С.92-93/.

Қазақи салт санада дәстүр және ерекшелікті бұзғаны болса немесе оғаш қылығымен ел арсында көзге түссе, онда ол жанұясы, туған-туысқаны, айналасы тарапынан шеттетіліп, сүйекке таңба салған, яғни бір қауым елге немесе бір рулы елге таңба салған адам болып есептелінген. Бұл көрініс Орта Азия және түркі халықтарының арсында да бар. Ал керісінше, қандай да болмасын жауапкершілікті іс тындырып, ел көзіне өзінің қадір қасиетімен, асқан жомарттығымен танылатын кісілерді «сүйегі асыл» деп атаған.

Мал сүйектерінен де әр түрлі ұлттық ойындар: ақсүйек, асық, тобық сияқты түрлері кең тарады. Асық ойыны балалар үшін өте ұқыптылық пен шапшаңдықты, әрі білгірлікті танытатын ойын түрлерінің бірі. Әдетте асық жіліктегі асық балалар еншісіне берілген. Мәселен, сонау көне дәуірлердің өзінде-ақ балалар жерленген қабірлерде көп мөлшерде қойдың асықтары кездеседі, олардың көбі қызыл жосамен боялған, ал қайсыбірінде өңдеудің іздері байқалады. Мұны бүгінгі күннің көрінісінен де байқауға болады. Себебі көп асықты иеленген ауыл балалары асықтың ішінен кейбірін қызыл бояумен бояп, оны сақа деп атаған.

Тобық ойыны әдетте жезде мен балдыз арасында, тамырлас, дос жарандар арасында, сондай-ақ құрбы құрдастар арасында ойналатын ертеден келе жатқан ойындардың бірі. Ол бойынша мүжілген тобықты ойнаушы екі адам келісе отырып, оған куәгерлер міндеттей отырып, тобықты біреуі жасыруы тиіс. Ойынның шарты бойынша тобықты жасырушыдан екіншісі тобықты кез келген уақытта сұрауы тиіс. Егер оны жасырушы дер кезінде көрсете алмаса, онда ол үшін жасырушы сұраушыға айып төлеген. Әдетте, айыптың шамасы немесе сый сияпаты алдын ала ойын басталмас бұын келісіледі де, жасырушы сол айтылған уәдесінде тұрады. Бүгінде мұндай ойнаушылар арасында негізгі берілетін айыптар ұсақ түйек бұйымдардан бастап, зергерлік алтын бұйымдарға дейін, керек десеңіз үй жиһаздары мен көлік түрлеріне дейін ауысып жатқандығын ел арасындағы мәліметтер растайды.

Сүйекті халқымыз көненің көзі, теберігі, қасиеті ретінде мойындап, қадір тұтқан. Сүйектің нанымдық қасиеті мен оның қолөнердегі орнын халқымыз көне дәуірден-ақ білген. Сүйек ұқсату өнерінің тамыры өте тереңде жатыр. Сүйек бұйымдар мен сүйектеу өнерінің даму эволюциясы туралы сөз еткенде ең алдымен тас дәуірінен бастаймыз. Мәселен, орта тас дәуірі – мезолит кезеңінің ең басты өнертабысы – садақ. Шынына келгенде ол адам баласына жоғарғы палеолитте ақ мәлім болған. Бірақ оның кең таралуы жеке аң аулауға көшуге байланысты қажет болды /12, 82-б/. Қазақстан аумағында қола дәуірі қоныстарының көп екені мәлім. Оларға жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары, сол дәуір тайпаларының қолөнер кәсіпшілігінде сүйек бұйымдардың болғандығын және тұрмыста сүйек заттар да қолданылғанын анықтайды /12, 109-б/. Ерте темір дәуірінде де сүйек бұйымдар да өз жемісін тапты

Қазақ қолөнерінде сүйек пен мүйіз өңдеу ісі өз алдына жеке кәсіп ретінде бөлінбеген. Ертеректен сүйектен кейбір еңбек құралдары мен қару жарақ бөлшектерін жасаған. Ағаштан жасалатын үй жиһаздары мен ыдыс аяқтар сияқты тұрмыстық бұйымдарды, атап айтқанда кебеже, асадал, адалбақан, төсекағаш және ожау, тегене, тостаған сияқты ыдыстарды көркемдеу үшін мал сүйегін кеңінен пайдаланған. Қазақ шеберлері музыка аспаптарын әзірлегенде, оларды әшекейлеп безендіру үшін мүйіз бен сүйекті кеңінен қолданған /13, 77-82-б/.

Малдың, жабайы аңдардың сүйегі мен мүйізінен әр түрлі сәнді әшекей бұйымдар жасаған. Сүйектен жасалған бұйымдар өздерінің шығу тегін сонау ерте дәуірден бастағанымен, ол бүгінде қолданыстан шығып қалған. Десек те сондай сүйек бұйымдарының бірқатарын қазақ қолөнер шебері, әрі этнограф Д.Шоқпарұлының мәліметтері бойынша тарқатсақ /14, 77-б/: ұста, зергерлер көріктің көмейіне көмір салуға, ыстық шоқты көсіп алуға, күл шығаруға арнайы малдың жауырын сүйегінен жасалған қалақты қож немесе қожы, қазбай деп атаса, ірі қараның қос жауырынан жасалған бұйымды ескек деген. Ал қойдың, ешкінің кәрі жілігінің құрығынан әзірленеген бұйым тоқубіз, қойдың, ешкінің асық жілігінен жасалған шүмек, сонымен бірге ұршықбас, жебе, сүңгі, түтік сияқты бұйымдарды пайдаланған.

Сүйектен жасалған бұйымдардың кейбірі болмаса, бүгінде сүйек бұйымдар қолданыстан шығып қалған. Олар тек музей қорларында ғана сақтаулы. Сонымен, сүйектің этнографиялық мәніне қатысты құбылыстар кешенді жүйе ретінде өмір сүріп, халықтық этномәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде көшпелі ортада өмірдің барлық салаларымен (қолөнермен, салт-дәстүрмен, наным-еніммен, халықтық емдеумен, ұлттық ойындармен) байланысқан құбылыс. Мұның өзі этномәдени байланыстарды реттеу мен үйлестірудегі басты тетік.

2.Қатран Д. Қзақтардың қазіргі кезеңдегі дәстүрлі ғұрыптық тамақтану жүйесі. // Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. Алматы, 2001. 245 – 258 бб.

3.Шаханова Н.Ж. Мир традиционной культуры казахов. Алматы, 1998.

4.Тоқтабай А., Сейтқұлова Ж. Төрт түліктің қасиеті. Алматы, 2005.

5.Ибраев М. Сарыарқа қазақтарының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары // Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет – ғұрыптары. 1 –том: біртұтастығы және ерекшелігі. – Алматы, 2005. – 328 б. 141-150-бб.

6.Хинаят Б. Қазақтың дәстүрлі малдәрігерлік білім жүйесі (тарихи-этнологиялық зерттеу). //Тарих ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған автореферат. Алматы, 2001.

7.Әжіғали С., Оразбек Е. Қазақтардың дінге сенгіштігі // Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет – ғұрыптары. 1 –том: біртұтастығы және ерекшелігі. – Алматы, 2005. – 328 б. 37-72-бб.

8.Ел арасынан жиналған этнографиялық мәліметтерден

9.Кенжахметұлы С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Алматы, 2007.

10.Ел арасындағы этнографиялық мәліметтерден

11.Бутанаев В.Я., Монгуш Ч.В. Архаические обычаи и обряды саянских тюрков. Абакан, 2005.

12.Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық. 1 том. Алматы, 1996. – 544 бет.

13.Шоқпарұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы, 2007

14.Шоқпарұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы, 2007; Сүйектерге жан бітсе //Ана тілі. 1992. 17сәуір.

РЕЗЮМЕ
Статья посвящена рассмотрению вопросов формирования косторезного исскуства казахов.

Население Алматинской области по национальностям и владению языками /1, с.68, 74/.

Алматинской области в 1999 г. /1, с.67, 73/.

Таблица 3

Слабое владение казахским языком русскими, украинцами, немцами и другими европейскими этносами можно объяснить следующими факторами. Во-первых, прежней государственной политикой центра, искусственно ограничивавшей сферы использования национальных языков, включая казахского. Во-вторых, отсутствием у них стремления к овладению этим языком В-третьих, слабым контролем надлежащими государственными органами реализации Закона о языках /4/. В то же время в постсоветских республиках Прибалтики, Кавказа и Средней Азии такой проблемы не существует, там русскоязычное население не только понимает, но и владеет языками титульных этносов.

Таким образом, этноязыковые процессы в Жетысу характеризуются сложностью и рядом отличительных черт по сравнению с этноязыковой ситуацией в республике в целом. Будучи этноконтактной зоной данный регион отличается большей ин­тенсивностью процессов утраты национальных языков дисперсными субэтническими группами, проживающими за пределами территории основного расселения; значительным развитием национально-русского и русско-национального двуязычия; широкими масштабами функционирования русского языка не только в качестве языка межнационального общения, но и в качестве родного языка для все более значительной части нерусского населения; определенными сдвигами в знании государственного казахского языка европейскими этносами; ростом владении этого языка представителями тюркских этносов, а также дунганами и курдами.

ЛИТЕРАТУРА

1.Национальный состав населения Республики Казахстан. Т. 2. Население Республики Казахстан по национальностям владению языками / Итоги переписи населения 1999 г. в Республике Казахстан. Статистический сборник. Алматы, 2000. 272 с.

2.Сулейменова Э.Д., Смагулова Ж.С. Языковая ситуация и языковое планирование в Казахстане. Алматы, 2005. С.47-71.

3.Шаймерденов Е.Ш., Шаукенова З.К., Ракишева Б.И. Языковая ситуация в Республике Казахстан (по данным социологического исследования) // Саясат-Polis. 2001. № 1.С. 22-28.

4.Основные законодательные акты о языке в Республике Казахстан. Алматы, 2001. –С. 6.

5.Абдраманов Е.С. Оңтүстік Қазақстан ауыл тұрғындарының мәдени өміріндегі телевизияның орны // ХҚТУ хабаршысы. Қоғамдық ғылымдар сериясы. Түркіствн, 2004. № 1. 134-141 бб.

6.Асанканов А.А. Социально-культурное развитие современного киргизского населения. Фрунзе, 1989.С.90-96.

7.Абдраманов Е.С. Оңтүстік Қазақстан ауыл тұрғындарының рухани өмірінде – мерзімді баспасөздің орны // Қазақстан археология зерттеулері: «Марғұлан – 14» ғылыми-практикалық конференцияның еңбектері. Шымкент-Алматы, 2002. 188-192 бб.

РЕЗЮМЕ

Мақалада Алматы облысы негізінде ірі этностар арасындағы қазіргі кездегі тілдік үрдістер мен мәдени бағыттар статистикалық және этносоциологиялық материалдар арқылы қарастырылған.