CТЕНОГРАММА заседания Президиума Академии наук Казахской ССР
г. Алма-Ата от 6 января 1970 года Председатель: президент АН КазССР Ш. Есенов Председатель:–Сегодняунасодинвопрос–ОбитогахработыОт- деленияобщественныхнаукиегоучрежденийв1969году.Естькакие добавления?...
Я должен сказать, что институт этот очень важный. Встало много вопросов,интересующихвсехнас,ивотпоэтому,явижу,все хотятпо- делиться своими мнениями. И вот поэтому я бы просил, чтобы было поменьше лозунгов о других товарищах, меньше красивых слов. Это все не такие простые вопросы и прежде чем выступить, надо хорошо обдумать,очемвыхотитесказать.Аесливыпростотак,лишьбывы- ступить,так этобудет нетакоеужважноевыступлениедля нашего коллектива, для наших ученых.
Об аль-Фараби. Если хотите поделиться своим мнением, вы ска- жите.Скажите,чтоВамиоткрытовэтомнаправлении?Ачтокасается того,чтоонемзнаютвоФранцииидругихстранах,такэтонасне
144 Шахмардан Есенов касается. Мы должны сами заняться открытиями в этом направле- нии.Понимаетеливы,товарищи,сами,важностьэтогодела? Мыже все ученые собрались здесь заслушать о проделанной работе за год. Вот вы все и скажите, что сделано в этом направлении той группой, которой поручено заняться этим вопросом. А на этих лозунгах мы с вами далеко не уедем. Это совершенно никому не надо.
ВсесвоивыступлениянадоувязыватьсотчетомОтделения.Инсти- тутыраспределилисвоисилы.Каждыйотделработаетнадопределен- нойработой.Мысейчасподдерживаеммнениеодревнейкультурека- захского народа.
Одноясно,чтоказахскийнародживетужедавно,итакойнарод не мог не иметь своей культуры, своих знаменитых сынов. И все это можно и нужно изучить и открыть. Надо только взяться за это дело более активно.
Я хочу сказать о русскихписателях Тургеневе и Толстом. Они друг друганелюбили.КогдаТургеневбылужезрелымписателем,Толстой только входил в литературу. Когда Толстой написал литературную статью и пошел к Тургеневу, чтобы тот прочел и дал свою оценку, так Тургенев указал на его талант… на высокий талант, за той будущей литературой, народ снимает шапку перед теми, а когда мы говорим о русскойлитературе,когда говоримовеликихпредставителяхнарода, говорим о Толстом и Тургеневе, разве это умаляет значение. Поэтому не нужно здесь такое противопоставление, кому поставили памятник, кому не поставили памятник. Такой подход, это будет подход низкий. Этонесоответствуетуровнюразвитиялитературыиискусстванаших. Еслиестьматериалы,давайтенаосновенашихматериалов,которыми владеете, если материала нет, ради того, чтобы занимать трибуну, это никому не нужный подход. Не в обиду Вам будь сказано. В отноше- нии аль-Фараби ведутся исследования, я сомневаюсь, что Вы дошли дотойглубиныаль-Фараби,ноонипытаютсяделатьэтуработу.Ноне радилозунгов,чтобыкрикнуть всемумиру,естьтакойпредставитель, который жил на территории Казахстана и его надо возносить. А вот исследования и результаты эти покажут кто кем был.
Вотношенииконференцииотмечу:нам нужнопрежде всего говоритьвнутриКазахстана,давайтеувяжемэтивопросывнутрирес- публики. Я не против общей координации, но прежде надо поставить навысокийуровеньисследования.Вотуменяпросьбаквыступаю-
Бейнетін қиын көрмедің...
145
щимтоварищам.Ненадоговоритьчтоугодно,анадокак-тоболее обоснованно выступать. Пожалуйста, товарищи, желающие. Пожалуйста, тов. Кенесбаев…» (Объединенный ведомственный архив Комитета науки
Министерства образования и науки Республики Казахстан.
Фонд 2. Опись 1. Дело 1243 –А. Листы 80, 86, 95, 96). *** Осы үш құжаттың өзі ұлы ғұлама әл-Фарабиді өз Отанына оралту үшін атқарылған істер мен Есенов әрекетінің қандайлық болғанынан мағлұмат беріп тұрған жоқ па? Бұдан кейін де осындай бас қосулардың талайы өтіп, бәрінде де әл-Фараби шығармаларын іздеу, табу, аудару талқыланды. Шындығына келсек, президент Есеновтың табанды талап етуінің, сөз бұйдалыққа салмай, нақтылы шараларды ұйымдастыруыныңарқасында ӘбуНасыр әл-Фараби мұраларын,оғанбайланысты еңбектерді жинақтап,зерттеумәселесі мықтап қолға алынды. Мысалы, академик С. Балмұқанов Түркияның Анкара қаласынан әл-Фарабидің екі кітабын, академик Ш. Есенов Канадаға барғанда бір кітабын, А. Көбесов астрономиялық, физика- математикалық еңбектерінің көшірмелерін алдырған болса, А. Ма- шанов Париж қаласынан музыка кітабын, А. Қасымжанов Чехосло- вакияныңБратиславауниверситетініңкітапханасынанлогикағабайла- ныстысегізкітабыналдырды.Соныңарқасындаәл-Фарабидіңелуден астамы еңбегі Қазақ КСР Ғылым Академиясының фондына келіп түсті. Қандай байлық! Теңдесі жоқ құндылық! Бұрын ұлы ғұламаның бірде-бір кітабы болмағанкітапхана,еңбастысы, білім менілімге ұмтылып отырған халық үшін бұл қандай байлық екенін көкірегі ояу, санасы сергек адамның түсінуі қиын емес. Бұл жерде Есенов еңбегі елеулі екенін мойындауымыз керек.
Ақырында Есеновсолтұстаөткелі жатқанАзия-АфрикаЖазушы- ларының V конференциясыныңсоңғыкүні– 9қыркүйеккүніҚазақ- стан Ғылым Академиясының үлкен залында әл-Фарабидің 1100 жылдықторқалытойытұңғышретаталыпөтіп,оғаншетелденкелген қонақтар, ақын-жазушылар, ғалымдар қатысып, сөз сөйлейді. Өз
Шын мәнінде, осы жолы конференцияда жасалған баяндамада да, сөйлеушілер де әлемде Аристотельден кейін «Екінші Ұстаз» аталған әл-Фараби Отырарда туып өскендігі, терең ойлы, гуманист ғалым екендігі байсалды дәлелденіп, біздің бабамыз екендігі мойындал- ды, басқалар да мойындады. Бұл кезге дейін әл-Фарабиді арабтар- араб, парсылықтар-парсы, өзбектер-өзбек... деп таласып, еңбектерін аударып, иемденіп жатқан кез болатын, оған алғаш тойтарыс беріліп, ұлы ғалымның Отырарлық екені нақтылы дәлелдермен дәлелденді.
«Тархан»дегентерминніңөзі-ақтанытыптұрғанындай,түркі-қыпшық тайпасыныңбір тобынан шыққандығы белгілі. Сондай-ақ, оның қазіргіТүркістанқаласынатаяумаңдаАрысөзенініңСырдарияғақұяр сағасындатұрғанОтырарқаласында870-873жылдарарасындатуғаны жәнеөмірінің едәуірбөлігіносындаөткізгенібізгемәлімболып отыр. Ізденімпаздық, білімге деген құштарлық оны сапарға жетеледі. Ол өз заманының Хорасан, Бағдат, Дамаск, Алеппо, Каир сияқты көптеген мәдениорталықтарындаболып,білімалды,ілімқуды...– деп,оның еңбектерінеғылымиталдаужасайкеліп,–Фарабидің1975жылыатап өтілгеліотырғантуғанына1100жылтолуынаарналғанмерекесібүкіл дүниежүзі мәдени, ғылыми өмірінің үлкен оқиғасы болатындығына шүбә жоқ.
Қазақғалымдарының,республикаҒылымакадемиясының пре- зиденті, академик Ш. Есеновтің басшылығымен өзжерлестері, зама- ныныңдана ойшылы әл-Фарабидің мерекесіне дайындық жөнінде елеулі жұмыстар атқарып жатқандығын айтқым келеді. Алматы Фарабитанудың шын мәніндегі орталығына айналды. Бұның өзі Қазақстанның ғылым мен мәдениет саласындағы зор жетістіктерінің тағы бір белгісі».
Бұдан кейін сөз алғандар, шет елдерден келген ақын-жазушы, ғалымдар: Ирактан келген Халила Абдул Азиз, Сириялық Аднана Багаджати, Египеттік Абден Рахман Әл-Шарқай, Пәкістандық Файз АхмадФайзмінберденсөзсөйлеп,басбаяндамашыныңсөзінқолдап,
Бейнетін қиын көрмедің...
147
әл-Фарабидіңбіздіңжерлесімізекенінмойындап,басқалардыңдамой- ындауын қалап, не керек, осы уақытқа дейін әртүрлі айтылып жүрген пікірлерге соңғы нүкте қойылды.
Президент Шахмардан Есеновтың жеке араласуымен, қатысуымен әл-Фарабидіңшығармаларысараланып,оныңфилософиялық,логика- лық, әлеуметтік-этикалық, математикалық, жаратылыстық ғылымдар, музыкалық трактаттарын тарихта тұңғыш рет Қазақстанда жеке-жеке кітап етіп, қазақ және орыс тілінде шығарды. Теңдесі жоқ Есенов еңбегін ұмытпау үшін, есте сақтап, өсіп келе жатқан өренге үлгі ету үшін осылай тәтпіштеп айтуға тура келді.
Бізгеойкеледі, егер Есеновбастамакөтеріп, қолғаалмағанда, әл- Фарабиәліаулына,туғанжерге«оралаалмай»жүрермеедідеген. Еңбастысы–ӘбуНасырәл-Фарабидейұлыадамменжерлесболудың өзінде де бір күш барын сезесің. Әсіресе, «жабайы» деп жатырқап жүргендерге кәдімгідей-ақ айбарлана қарап, рухтанып қалғанымызды қайтерсіз?! Басқаны білмейміз, біз осы үшін де Шахмардан Есеновке қарыздармыз.
Өкінішке орай, 1975 жылы өткен әл-Фарабидің 1100 жылдық ме- рейтойына академик Есенов шақырылмады. Бұл кезде сайланған мерзімін толық аяқтатпай, Ғылым Академиясы президенті міндетінен босатқан кез болатын. Жарайды, президенттіктен кетіргенмен, әл- Фарабиді Отанына «оралтқан» бірден-бір адам Ш. Есенов екенін тарихбетіненөшіреалмаймызғой.Жоғарыдағы құжаттармәңгілікке архивте тұрған жоқ па. Басты баяндамашы болмаса да, президиумға отырғызбаса да, құрметті қонақ етіп шақыруға болушы еді ғой. Жоқ, шақырылмаған. Архивте сақтаулы тұрған бар құжаттарды қарап, ешбіртізімненЕсеновесімінбізкезіктіреалмадық.Қызық.Мұндайда неайтуғаболады,орысхалқының:«Богвамсудья»дейтінжақсы сөзі бар. Бүгінде әруаққа айналып кеткен сол кездің «басшысы мен қосшыларына» бұдан басқа біздің де айтарымыз жоқ.
Біз өз шындығымызды айтайық. 2010 жылдың күзінде Отырар ауданыәл-Фарабидіңкезектімерейтойынтойлады.Жан-жақтанақын- жазушылар, ғалымдар, мемлекет және коғам қайраткерлері, Парла- мент депутаттары ағылып келді. Бәрі де әл-Фараби туралы ойлары мен пікірлерін, білетіндерін ортаға салып жатты. Бірақ бірде-бір адам әл-Фарабидің туғанжерге «оралуына» академикШахмардан Есеновтыңеңбегініңбарекенін,шығармаларыншетелдерденіздеп,
148 Шахмардан Есенов тауып,аударыпоқырманғажеткізген:А.Машанов,А.Қасымжанов, А. Көбесов... және жазушы Ә. Әлімжанов есімдерін ешкім есіне түсі- ріп, аттарын атаған да жоқ. Олар, мүмкін, әдейі атамайын демеген шығар, олар бұл фактіні білмеді. Білмейтін жөндері бар, бұл туралы жазылып, оқырманға айтылып, көптің көзін жеткізіп жатқан ешкім жоқ. Біздің әл-Фарабидей жерлесімізді тауып, туған топыраққа
«оралтқан» ғалымдар мен академик Есенов туралы пысықтай айтып, нақтылай түсуіміздің басты сыры – ел құлағына құю.
Солжолы,Отырардаөткенконференциядақазіргізаманныңазамат- ақыны Мұхтар Шаханов әл-Фараби секілді Отырардан шыққан отыз ғұламабарлығын,олардыңәлізерттелмей,туғантопыраққаоралаалмай жатқанынжаныкүйетұрыпайтты.Бізойланыпқалдық.Шынындада, Есеновәл-Фарабидіелеп,соңынатүсіп,алыпшықпағанда,қалайболар еді?! Түсінікті ғой.Қалғанотыз ғұламаны туғанжерге оралту үшін өз ұлтын ұлықтай білетін, жанашыр бір Есеновтың шықпай тұрғанында болып тұр. Осыдан-ақ, біз оның қандай мәртебелі іс атқарып кеткенін ұқсақ керек!