*** Қазақстан Ғылым Академиясына президент болған сәттен бастап ШахмарданЕсеновқазақтіліне,әдебиетіне, тарихынаарнайыкөңіл бөліп,түрлішаралардыұйымдастырушыболды.Мысалы,1969жылы Алматы облысы Есік елді-мекен маңынан бұдан екі жарым мың жыл бұрын өмір сүрген «Алтын адам» мүрдесі табылды. Бұл оқиға дүние жүзі бойынша ерекше, айтулы оқиға болды. Әлем ғалымдары бұны әйгілі фараон Тутанхамон мүсінімен пара-пар келетін ғылыми табыс депбағалапжатты.Жақында бізАлматыдағыГетеинститутыныңди- ректоры Барбара Френкель-Тонетпен кездестік.
Ол бізге осыдан бес жыл бұрын осы «Алтын адам» көрмесі Герма- нияда өтіп, оны көруге келгендер кезегі екі айға дейін азаймағанын, өзініңсоңғыжиырмажылдакөргенеңбай,қазақұлтыүшінмаңызызор көрмеболғанынайтты.Бұләңгімегемерейімізтасыды.Біздіелқатарына қондырып, жұрт қатарына тұрғызбай жүрген «ақсүйек» немістерді осылаймойындатқаната-бабаларымызғаризаболып,рухтаныпқалдық.
Президент Есеновтың үнемі қадағалап отырған бір ісі – әл-Фараби туып-өскенжер– Отырарқорғанынқазып,зерттеужұмысынжүргізу
Бейнетін қиын көрмедің...
149
болды.СолүшінШәуілдірденбасштабқұрып,ғылымижұмыстың нәтижелі жүруіне бар жағдайды жасады.
Ш. Есенов кезінде Қазақстан Ғылым Академиясына бірінші рет КСРО Ғылым Академиясының президенті М.В. Келдыш бастаған, Одаққа есімдері белгілі біраз ғалымдар келіп, Академия институтта- рын аралап, атқарылып жатқан ғылыми жұмыстармен танысты, ірі өндірісошақтарынаралады.БұлдаҚазақстанҒылымАкадемиясының абырой-беделінің барлығын көрсетсе, ғалымдарды жаңа бір серпіліс жасапкеткенідешындықеді.АкадемикШ.ЕсеновтыңОдақбойынша беделініңбарлығыноныңшетелдердегімаңыздығылымиконгрестер- геқатысып,баяндамаларжасап,Халықаралықғылымикомиссияларға еніп отырғанынан-ақ байқауға болады.
Ғылым Академиясының құрамы президент Ш. Есенов тұсында былайшаболатын.Нақтылайайтсақ,1970жылдыңқаңтарындағымәлімет бойынша, 8,756 адам жұмыс істесе, оның 2958-і ғылыми қызметкер, оның54толықмүшесі,45корреспондент–мүшесі,200-денастамғылым докторы, 1000-нан астам ғылым кандидаты бар еді. Олар академияға қарайтын 28 ғылыми-зерттеу институтының мамандары. Академия ғалымдары ГДР, Польшаның, Чехословакияның, Монғолияның және басқа да көптеген елдер ғалымдарымен бірлесіп зерттеулер жүргізді. Мысалы,Алматыдағыкосмоссәулелерістанциясы–дүниежүзіндегіаса ірі станциялардың бірі еді. Осында жоғарыда аталған мемлекеттердің ғалымдары қызмет істеп, тәжірибе алмасты. Сол кездің мағлұматына құлақтүрсек,ҚазақстанҒылымАкадемиясыдүниежүзіндегі65елдің
Ең бір өкінішті оқиға – президенттік лауазымға екінші кезеңге көп дауыспен сайланған Есеновты сайланған мерзімін толық аяқтатпай, орнынан түсірді. Қазақстан ғылымын көтеру үшін қадау-қадау істер бітіріп, бастамалар көтеріп, өзі бел ортасында жүрген білімді, алғыр, күш-қайраты мол, алда талай асуларды алғалы тұрған ғалым-басшы сол кездің «Біріншілеріне» ұнамады.
Мұның себебі мен сырын Шахмардан Есеновтың өзі «Зерде» журналының тілшісіне 1989 жыл берген сұхбатында ашық айтыпты. Ол сұхбатты алдағы бөлімдерде толық оқи аласыздар. Содан, 1974 жылдың басында Ш. Есенов геология министрі болып екінші рет бұрынғы қызметіне келді.
150 Шахмардан Есенов МИНИСТРЛІККЕ ҚАЙТА ОРАЛУ «Қайтқан малда қайыр бар!» Бұл нақыл осы жағдайға дәл келе ме, келмей ме, білмейміз, әйтеуір, Есенов өзі жақсы көретін геологиясы- на оралғанына қуанды. Қайыры бола ма, болмай ма оны әзірге өзі де білмейді...
Тура ұстазының өмірі қайталанды. Елінің мақтанышына айналған ғұламағалымҚанышСәтбаевтыда1952жылыжоқтанөзгенікінә етіптағып,президеттіктентүсіріп,1954жылықайтасайламаппа едіосықауым?!СолсекілдіЕсеновкетікелейтағаркінәсіболмаса да, түймедейді түйедей етіп, ананы-мынаны мін ғып тағып, орнынан түсірді. Күні кеше ғана құнжыңдап, мақтап, қолпаштап қол көтеріп дауыс бергендер, не болғанын қайдам, қазанның суығы ұрған пәлектей бастары салбырап-салбырап, қарсы қолдарын көтеріп, орнынантүсірді.Адамның,жоқ,адамемес,пенденіңосыбір бейшара қылығын қалай түсінуге болады. Түсінуге де, түсіндіруге де болады, бірақ айтуғаұят.Қырыққатпарлы,сайқалдығысұмдық барәрекеттің астарындақолындабилігібарбірпенденің«мененбасқамықтыжоқ!» дегенөктемдігі,басқаның абыройынқызғануменкөреалмаушылығы жатыр.Ал әлгі «ақтар» келсе – ақ қалпақ, «қызылдар» келсе қызыл қалпақ киіп, бір күнде мың құбылып отыратын, өзіндік принципі жоқ Бейімбеттің«кейіпкерлері»адамзаттыңқырсоңынанқалмай-ақкеледі.
Ш. Есенов өз ортасына, геологтары мен барлаушыларына орал- ғанына қуанбаса, ренжіген жоқ. Ол бір мансаптың соңына түсіп, беделін сатып жүрген жан емес, Коммунистік партиясы қайда жұмсаса, сонда барды, жанын салып жұмысын істеді, ішкені-жегені, бүлдіргеніжоқ,жүзіжарқын. Жас таболса,өмірдіңащысы мен тұщысын осылай қатар татып, шыңдалған Шахмардан министірлікке келе, Қазақстан бойынша жүргізіліп жатқан геологиялық және геофизикалықіздестіру-барлаужұмыстарынқолғаалды.Бәрінаралап көрді, танысты. Біртіндеп проблемаларын шеше де бастады. Осы кездеБатысҚазақстандаҚарашығанақ,Жаңажол,Теңізденмұнаймен газдың алып кен орны табылды. Республикада геологияғылымының маңызды саласының бірі – металлогенияны дамытуға үлкен үлес қосты. Ол геология, металлогения және пайдалы қазыналарды іздеу менбарлаудыңәдістеріжөніндеосыкездекөптегенмақалаларжазды, проблемалар көтерді.
Бейнетін қиын көрмедің...
151
«...бәрі де жақсы есімде, – дейді сол бір артта қалған күндердің естелігін айта отырып еңбек ардагері И. Қалиев қарт, – Қазақстан КоммунистікпартиясыныңХІVсъезіндеҚызылордаоблыстықпартия комитетінің секретарі Х.Ш.Бектұрғановсөйлегенсөзінде көршілес жатқан Ақтөбе мен Оңтүстік Қазақстан облыстарының жер қойнауы зерттеліп, ел игілігіне асырылып жатыр. Ал екі облыстың ортасында біз «ақтаңдақ» болып қалып қойдық. Бұл пікір ертеңіне-ақ «Правда» газетінедешықты.ОрындыайтылғанпікіргеалғашқыболыпГеология министрі Шахмардан Есенов үн қосты. Ол артынша-ақ Қызылорда қаласыныңіргесінен«Геологиялықбарлау»эспедициясынқұрып,оны соңғы техникалық жабдықтармен жабдықтады, геофизикалық және лабораториялық аппараттармен, қатынас көліктерімен қамтамасыз етті. Барлау жұмысы күрт, әрі қызу басталып та кетті. Осының нәтижесінде аз уақытта-ақ облыс көлемінде мұнай мен газдың мол қоры барлығы және қорғасын, мыс, уран, кварц, сульфат... сияқты пайдалы қазбалардың барлығы анықталды.
Шахмарданның істі ұйымдастыру қабілетіне қайран қалып, риза болдық.
Облыстықпартиякомитетіндеөндірістібасқарубөлімініңмеңгеру- шісі болғандықтан да, Шахмарданмен жиі кездесуіме қызметім көмектесті. Қашан, қай кезде барсаң да, есігінің алдында сарғайтып отырғызып қоймай, жылы қабылдап, өтініш-тілектерімізді тез шешіп беретін. Соның арқасында Шалқия кен орнындағы құрылыс, Жаңақорғанбасындағықиыршықтасзауыты,Қызылордақаласындағы силикат өндіретін өндіріс орны жұмысын бұрынғыдан екі-үш есеге жақсарттыжәнеАралөңіріненсульфатөндірудіңжолдарын қарас- тырды.
Әсіресе, экологиялық қатер аймағына айналып отырған Арал және Қазалы өңірінен ауыз су көзін табуды қатты қолға алды. Барлаушылардың бар мұқтажын жеткізіп, тез арада жер асты су көзін табуды тапсырды. Тиянақты тапсырманың арқасында Байқожа, Қараұзақсу көздерітабылып,скважиналарқойылып, халықауыз суға қарық болды да қалды. Мұны іскерлік емес деп қалай айтарсың...
Шахмарданды республиканың «Басты геологы» деп атауға тұрар- лық адам. Ол Құмкөл мен Арысқұм мұнай мен газ кенінің табылу- ына бар қолындағы билігі мен өзінің күш-қайратын аямады. Осы екікеніштіңтабысыоблысэкономикасыныңкөтерілуінеелеуліүлес
152 Шахмардан Есенов қосыпотыр.Шахмарданныңтуғанжерінеқосқанүлесі,перзенттік борышын өтеді деп есептейді қызылордалықтар...»
Қысқа ғанаестеліктеЕсеновбітіргенкөпшаруабаяндалған.Бұл бір облыстағы ғана атқарылған жұмыстар. Осыған ұқсас, біткен істі Қостанай, Ақтөбе, Жезқазған, Шымкент, Қарату, Жаңатас... өңірлеріненкөругеболушыеді. Маңғыстаукенорындарынанкем түспейтін Қаражамбас, Қаламқас, Солтүстік Бозащы мұнай мен газ орындары барланып, ашылуына барынша күш салды. Бүгінде атағы әлемге таныс «Теңіз» мұнай-газ алып кен орнын ашу ісі де Шахмар- дан Есенов Геология министрі болып тұрған кезде қолға алынған еді.
«Өз мамандығына барынша адал жан еді, – дейді бұл күнде зей- неткер Асанов Мәдениет өз естелігінде, – Мен 1974-1976 жылдары министрШахмарданЕсеновтыңкөмекшісі қызметінатқарып,жақын араластым. Шахаң кең байтақ Қазақстанды көп аралайтын, ұзақ-ұзақ сапарларға шығатын. «Жігітті жол үстінде таны» демекші, іссапарда бірге жүріп, көп қырларын көріп, көп сырларына қанықтым. Бәрі де күні кешегідей көз алдымда.
Министрмін деп кекіреюді білмейтін. Қарапайым адамдармен тең сөйлесетін. Іссапарда жүргенде үнемі үйіне хабарласып, жағдай біліп,өзітуралыдаайтыпотыратын.Кейбірбасшыларсияқтымұндай шаруаныкөмекшісіне артыпқоймайтын.Оныайтасыз,тіптіөзімен бірге болған көлік жүргізушісіне дейін көңіл бөліп, жағдай жасауды парызым деп білетін еді.
1975 жылдың жазында Балқаш өңіріне барғанымыз әлі есімнен кет- пейді. Көлдің Солтүстік жағасындағы Саяқ кенішіне бардық. Ол жердегі уақытшасалынғанелдімекенуақытөтекелекарьердіңжарылысаймағын- да қалған екен. Көп үйлер бұзыла бастапты. Жұрт бұған наразылық білдіріп, жоғары жаққа да шағымданады. Бірақ мәселе сөзбұйдалыққа салынып,шешілмеген.Сөйтіп,ақырындаЕсеновтыңалдынаншықанғой.
Шахаң елді мекенді асықпай аралады. Көп адамдармен сөйлесіп, пікір алысты. Әсіресе, ауыл қарттарыныңәңгімесіне ден қойды. Тіпті асханада дайындаған арнайы дастарханға бармай, бір ақсақалдың құлайын деп тұрған баспанасында болып, сонда шай ішті. Көп әңгімелесті. Алдында шағым-арыздан басталған сөз келе-келе мамы- ражай арнаға – ел тарихына ауысты.
Сол сапардан оралған соң министр Есенов тиісті орындармен сөйлесіп, әлгі мекеннің тұрғындарына сол арадан алыстау жерде
Қазірқарапотырсам,сол кездеЕсеновтың атағыдүркірептұрекен. Өзі министр. Оның алдында да министр болған. Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары деген лауазымда да болған. Ұлттық Ғылым Академиясын басқарған, академик, Лениндік сыйлықтың лауреаты. Соған қарамастан, үлкенді – аға, кішіні іні тұтқан қарапайым болмы- сынаризаболамын.Ондайірітұлғаларолкездеазедіғой.Қазірдекөп емес шығар».