«Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған

Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:

1. 
   Әдеби процесс - адамзаттық эстетикалық, рухани құндылықтары
   
2. 
   Импрессионизм
   
3. 
   Абай дәстүрінің кейінгі буын өкілдері шығармашылығында көрініс табуы
   
4. 
   Дәстүр, дәстүр жалғастығы мәселесіне байланысты ғалымдардың ой-пікірлерін жинақтап, қорыту
   
5. 
   Экзистенциализм. Өмірдің мәнін мансұқ ету.
   

Мақсаты:

Жоспар: Дәріс жоспары:

1. 
   Дәстүр мен жаңашылдық.
   
2. 
   Миф, аңыз, ертегі жанрлардағы дәстүрдің жазба әдебиеттегі шағын эпикалық жанрлардан жалғастық
   
3. 
   Көркемдік әдіс - әдебиеттану ғылымындағы маңызды ұғым
   

Дәстүр мен жаңашылдықтың ажырамас бірлігі. Дәстүр жалғастығы – аралық буын. Жаңашылдық – талант пен шеберліктің жемісі.

Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің ортақ міндеті.Дара жанрлар.Жанрлық құрылым,баяндау жүйелеріндегі өзгерістер. Миф, аңыз, ертегі жанрлардағы дәстүрдің жазба әдебиеттегі шағын эпикалық жанрлардан жалғастық табу мәселесі.Автор мәселесіне байланысты ауыз әдебиеті мен ақындар поэзиясы,кәсіби әдебиеттің айырмашылығы. Фольклорды тудырған орта мен қазіргі жағдай.Бүгінгі романдағы полифонизм элементінің фольклор жанрларындағы баяндау ағзасымен тамырластығы.

Көркемдік әдіс (грек тілінде methodos – зерттеу жолы) – суреткердің өзі танып-білген ақиқат дүниеге шығармашылық қарым-қатынасының жалпы ұстанымы, яғни ақиқат дүниені қайта жасауы. Көркемдік әдіс - әдебиеттану ғылымындағы маңызды ұғымдардың бірі. Ол көптеген қаламгерлер шығармашылығында қайталана отырып, өнердегі өмірді бейнелеудің ортақ ерекшеліктерін айқындап, сол арқылы бір немесе бірнеше елде әдеби ағым (бағыт) туындатады. Мысалы, реализм, романтизм, символизм т.с.с. Өмірді көркем бейнелеу сипаты, ең алдымен, қаламгердің өмірді бейнелеу үшін таңдаған әдісінің негізінде пайда болады. Әдебиетттану қырынан алғанда, стиль – жазу машығы, жазушының, жеке шығарманың, әдеби бағыттың, ұлт әдебиетінің өзіндік сипатын танытатын образдар жүйесінің, көркемдеу құралдарының тұрақты жиынтығы. Әр жазушының стильерекшелігін оның шығармасындағы көркем компонентерін тану арқылы айқынлаймыз. Әр жазушының өзіне ғана тән суреттеу стилі, сөз саптау мәнері бар. Ол сол жазушының барлық шығармаларында көрініс беріп отырады.

1. 
   Абайдың ақындық дәстүрі мен әдеби ортасы
   
2. 
   Қазіргі әдебиеттегі фольклорлық дәстүр сипаты
   
3. 
   Дәстүр мен жаңашылдық.
   
4. 
   Миф, аңыз, ертегі жанрлардағы дәстүрдің жазба әдебиеттегі шағын эпикалық жанрлардан жалғастық
   
5. 
   Көркемдік әдіс - әдебиеттану ғылымындағы маңызды ұғым
   

№14 Дәріс. Халықаралық әдеби байланыс.

1. 
   Жоспар: Әдебиеттану ғылымы, салалары.
   
2. 
   Әдеби дамудың кезеңдері
   
3. 
   Әдебиеттің ұлттық, аймақтық және әлемдік ерекшелігі.
   
4. 
   Классикалық стиль
   
5. 
   Даралық стильдің табиғаты
   

Әдеби дамудың кезеңдері. Әдебиеттің ұлттық, аймақтық және әлемдік ерекшелігі. Әдеби процесс теориясының негізгі ұғымдары мен терминдері. Классикалық стиль. Классикалық стильдің табиғаты. Классикалық стильдің элементтері мен факторлары. Даралық стиль. Даралық стильдің табиғаты. Даралық стильдің элементтері мен факторлары.

Әдебиеттану ғылымы, салалары. Әдебиеттану ғылымына тоқталмас бұрын әдебиеттің қоғамдық мәні, әдебиеттің халықтығы мен таптығы, әдеби-эстетика мәселесіне шолу жасалық. Суреткер белгілі бір қоғамда өмір сүреді, ол қоғамның яғни осы ортаның бір бөлшегі. Абай мен Мағжан, Махамбет пен Бұхар, Әуезов пен Мұқанов ең алдымен дәуірінің перзенттері. Яғни, Бальзакты оқымай француз тұрмысын, Толстойды оқымай орысты, Әуезовты оқымай қазақ қоғамын білу мүмкін емес. Сондықтан да әдебиеттің қоғамдық мәні өте күшті. Қоғамдық ортаға әсер еткен әдеби қаһармандарға өмірдегі адамдардың еліктеуі соның айғағы. «Абай жолы», «Ботакөз», Махамбет өлендері қоғамның бет пердесіне айналуы. «Махаббат қызық мол жылдар», «Мөлдір махаббат» жастардың сезіміне үлкен әсер қалдырды.

Әдеби эстетика дегенге келсек, әдемілік, әсемдік. Яғни, көркем шығарманың эстетикалық әсері адамды қуантады, сүйіндіреді, күйіндіреді, таңдандырады. Бір сөзбен айтқанда адамды баурап алар күші.

Әдемілік, әсемдік – эстетикада қолданылатын негізгі бір ғылыми ұғым, ғылыми категория, көркем өнердегі адамның эстетикалық биік толғамына ләззат берер нәрселер.

«Әдемілік – өмірдің өзі» - дейді Г.Чернышевский.

Әдебиеттің – адамзат біршілігінің алуан түрлі қатпарларын зерттеп жіктогенде ең алдымен алға қоятын қарызы. Эстетикалық санасын ояту, әдемілік сезімін қалыптастырып, өрістету.

Әдебиеттің халықтығы деп шығарманың халықтың тілек – мүддесіне толық сәйкес келер идеялық–көркемдік сапасын айтамыз.

Шынайы халықтық әдебиет заманның ең озат арман-мұраттарын бейнелеп көрсетеді. Халық, ел жазушыдан өзіне керекті шығарма күтеді. Сол халықтың көңілінен шыға білсе, ол жазушы халықтық әдебиеттің қалыптасуына зор үлес қосқан деген сөз. У.Шекспир, Л.Толстой, М.Әуезов шығармалары халықтық сипаттағы туындылар. Халықтық деген алғашында тар мағынада айтылды, қарапайым шаруалар арасынан шаққан орыс жазушысы халық жазушысы болса, бертін келе ауыз әдебиетінің бейнелеуімен, сюжетімен жазғандарды жатқызды.

Келе-келе халықтық ұғым ұлттық ұғыммен астасты. А.Пушкиннің, Н.Надеждиннің пікірлері соған саяды. Дегенмен, халықтық ұғымды ұлттық деп түсінбеу керек. Мәселен, қазақтың өмірінен үлкен сыр шертер «Абай жолы» басқа халыққа қаншалықты қажет болса, Толстойдың романдары бізге де керек. Халықтық деген ұғымды алғаш П.А. Вяземский ұсынды (1825). Оған анықтама ьеріп тереңдеткен В.Г.Белинский еді. Әдебиеттің халықтығы – оның халықтық ірі мәселелерді халыққа жетімді түрде шебер, халық мүддесіне са жинақтау болып табылады.

Ал, әдебиетттің партиялылығы деген кеңестік кезеңде қалыптасқан ұғым. Оның орнына әдебиеттің ұлтттық және интнрнационалдық сипаты деген тіркесті қолданған жөн. Әдеби шығарма – ұлттық тіл мәдениетінің жемісі. Шығарма қай тілде жазылса сол тілдегі халыққа қызмет етеді. Бұл арада ұлттық дүниетаным, салт-дәстүр, тыныс-тірлік, рухани және материалдық жағдайдың бәрі кіреді. Пушкинді оқысаң орыстың, Абайды оқысаң қазақтың, Байронды оқысаң ағылшындар келбеті, мәдениеті, тұрмыс-тылсымы көз алдыңа келеді.

Алайда бір халықтың әдебиеті оқшау дамымайды, басқа халықтың әдебиетімен сабақтаса, араласа дамиды. Мәселен қазақ әдебиеті ертеректе шығыс әдебиетімен тығыз байланыста өркендеп келеді.

Әдебиеттің таптығы деген ұғым да таптық қоғам болған құбылыс. Кеңестік кезеңде таптық ұғым әдебиеттегі ең негізгі тақырып, тартыстың ең қажетті құралына айналды. Қоғамдағы таптық тартыс, сол таптық психология, әдебиетке де таптық көзқарасты әкелді.

Әдебиеттану ғылымы – сөз өнерін зерттейтін ғылым. Ғылымды үшке бөлеміз. Әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет сыны.

Әдебиет тарихы көркем әдебиеттің қалай пайда болғанын, қайтіп қалыптасқанын, қандай жолдар мен дамығандығын зерттейді. Қай халықтың болмасын жазу-сызуы болмаған балаң шағында ауызша әдебиеті қалыптасты. Көркемдік дамудың ең алғашқы сатысынан бастап бүгінгі күнге дейінгі жолын әдебиет тарихы зерттейді.

Әдебиет теориясы көркем әдебиеттің ерекшеліктерін талдап таныту арқылы оны зерттеудің тәсілдерін, негізгі ұстанымдарын айқындайды. Көркем шығарманы талдап, оған баға беру, негізінен, әдебиет теориясының міндеті. Әдеби жанр, оның түрлері, өлең жүйелері, тіл мен стиль, әдеби ағым мен көркемдік әдіс мәселелерін әдебиет теориясынан танып білуге болады.

1. 
   Ұлттық ситиль.
   
2. 
   Ұлттық стильдің табиғаты, элементтері мен факторлары.
   

№15 Дәріс. Әдеби шығарманың тілі мен стилі.

Жоспар:

1. 
   Стиль ұғымы.
   
2. 
   Әдеби шығарманың тілі.
   

Бұл жағдайды пайымдағанда шектеулі дарыны бар адамның өзі нысанды әжептәуір көрсете алатынын байқайсың.Мұндай нысандар әрқашанда көз алдыда болу керек, оларды ықшам түрде салқын сабырмен, сеніммен, бейнелеу керек.

Сөйтіп, мұндай бейнелеу - әдістеріне сабырлы, ынсапты, қанағатшыл адамдар кірісіп, өлі және жылжымайтын нысандарды көрсетеді ләзім. Өз табиғатында бұл тәсіл биік шеберлікке жетуге шідер салмайды...Бірақ мұндай тәсіл суретшіні қымсындырады, толық разы ете алмайды. Бір картинаға – сиғызуға болатын көптеген заттардағы келісімнің жеке бөлшектерін түсіріп тастап табиғаттың ұлы әліппесінің жеке әріптерін қалдырып кеткеніне өкінеді, сөйтіп талай рет салған, тіпті көрмеген, ұмытылған нысандарды өзі тапқан ыңғайда, өзі шығарып алған тілмен бейнелеп береді.Сонда өзін-өзі ұрымтал көрсететін тіл пайда болады. Әрбір ойлы жан адамгершілік турасында жеке пікір толғайтыны секілді. Мұндай бағыттағы әрбір суретші де дүниені өзінше көріп, қабылдап, қайта бейнелеп, құбылыстарды сергек оймен ұғынып, терең де жан-жақты көрсетеді.

Біз бейнелеудің бұл тәсілі ұсақ бөлшектерден тұратын ұлы нысандарды көрсетуге лайық деп білеміз. Нысанды толымды айқындау үшін майда-шүйдені қуып кетпеу керек. Мәселен, бір атырапты /ландшафты/ бейнелеген суретші ұсақ-түйекті шұқыламай, толық елестетуге күш салады...

1. 
   Табиғатқа еліктеу, өзіндік тіл табу, нысанды дәл және жан-жақты зерттеу арқылы заттардың барлық қасиетін біліп алып, өнер бейнелер байланысын анықтап, санқилы тұрпаттарды дәл көрсете алатын деңгейге көтерілгенде адамзаттың ең үздік рухани сатыларының бірі – стиль қалыптасады.Егер жай еліктеу салқын түрде, ыждағатпен көрсетсе, мәнер – дарынды қолдың шабытынан шықса, стиль – дүние табиғатын ашатын терең білім беретін, көз алдыңа түс, мұрныңа иіс, құлағыңа дыбыс әкелетін бейнелерге толы туындылар жасайды...Cонымен, жай еліктеу стильге дейін қызмет етеді. Еліктеуші неғұрлым көргенін салқын қабылдап сабырмен бейнелеп, тиянақты, тыңғылықты болса, көлденең ойға берілмей, ұқсас, әртүрлі нәрселерді екшеп жинақтап берсе, көп нәтижеге жетеді.Егер бұдан кейін мәнерге ден қойсақ, ол шырқап шыққанда, жай еліктеу мен стильдің ортасында тұра алады. Неғұрлым еліктеу тәсілдері дәлді болып, заттардың етене белгілерін дөп түсіріп берген кездерде мәнердің қуаты арта береді.Суретші табиғаттан қол үзіп, бос қиялға берілсе, өнер тамыры суалып, еліктеуден де, мәнерден де айрылып, стильден жұрдай болып, айдалада қалады. Мәнер сөзін биік және қастерлі мағынада қолданатынымызды қайталамай-ақ қояйық. Өнердің жеткен, жететін ең биік тұғыры – стиль, сондықтан ол сөзді ерекше құрметпен айтамыз. Шеберліктің бұл биік сатысын ұғу, білімпаздармен ол игілік туралы әңгіме-дүкен құру қандай рахат сезім десеңізші, әрқашан сол күйді кешу қандай ғанибет.Шығарма тілі екі түрлі болатындығы жоғарыда айтылған еді. Оның бірін ақын тілі деп, екіншісі әншейін тіл деп аталады деп едік. Бұл екі тілдің арасындағы айырмасы мынау: әншейін тіл көбінесе сөздің дұрыстығын, анықтығын, тазалығын, дәлдігін талғайды. Ақын тілі сөздің дұрыстығының, тазалығының, дәлдігінің үстіне көрнекі, әуезді болу жағын да талғайды.
   
2. 
   Шығарма сөз өңді, ұнамды болу туралы талғаудың қоятын жалпы шарттары мынау:
   

1. 
   Сөз дұрыстығы
   

3. 
   Сөз дұрыс айтылуы деп әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы айтылады. Олай болу үшін керек:
   

1. 
   Сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты нәрселерді біліп әрқайсысын өз орнына тұтыну.
   
2. 
   Сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп, дұрыс көптеп, дұрыс ымыраластыру.
   
3. 
   Сөйлемдерді бір-біріне дұрыс ойрайластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс орындастыру.
   

2. 
   Тіл тазалығы
   

4. 
   Тіл тазалығы – дейтініміз – ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау. Басқа тілден сөз тұтыну қажет болса, жұртқа сіңіп, құлақтарына үйір болған, мағынасы халыққа түсінікті сөздерді алу.
   
5. 
   Орыстың жақсы жазушыларын алсақ, олар көбінесе мынау түрлі сөздерден қашқан:
   
6. 
   а. Ескірген сөздерге жоламаған.
   
7. 
   ә. Жаңадан шыққан сөздерден қашқан.
   
8. 
   б. Өз тілінде бар сөздің орнына басқа жұрттан сөз алудан қашқан.
   
9. 
   в. Жергілікті сөздерге яғни бір жерде айтылып, бір жерде айтылмайтын сөздерге жоламаған.
   
10. 
    Қазақ әдебиеті қатып-пісіп жетпеген уақытта біз қазақ сөзін ескі, жаңа деп талғамаймыз, жергілікті сөз екен деп, ол жағынан қатал қарап. Қашып тұрмаймыз. Жалғыз-ақ біздің мықтап қашатынымыз жатшылдық (жат сөзшілдік).
    
11. 
    Біз сияқты мәдениет жемісіне жаңа аузы тиген жұрт өз тілінде жоқ деп мәдени жұрттардың тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат тілдің сөздерін араластыра-араластыра ақырында ана тілінің қайда кеткенін білмей айрылып қалуы ықтимал. Сондықтан мәдени жұрттардың тіліндегі әдебиеттерін, ғылым кітаптарын қазақ тіліне аударғанда пән сөздерінің даярлығына қызықпай, ана тілімізден қарастырып сөз табуымыз керек. Сонда біздің әдебиетіміздің тілі таза болып, жоғарыда айтылған талғау салтының шарты орындалған болады.
    

Айтылған лебіз ашық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді күдіктендірмейтін болса, тіл анықтығы дегеніміз сол болады. Лебіз ашық мағыналы болу үшін айтушы айтатын нәрсесін анық танитын болу керек. Адам анық танитын нәрсесін анық атайды да, көмескі танитын нәрсесін көмескі, күңгірт атайды. Сондықтан біреудің айтқан сөзін анық түсінеміз де, біреудің сөзін анық түсінбей, жорамалдап, жорып, ұйғарып қана қоямыз...

1. 
   Тіл дәлдігі
   

Амәндес сөздер деп мағынасы жақын сөздер айтылады. Мәселен: батырлық, ерлік, батылдық, өткірлік, өжеттік деген сияқты сөздер. Мұның бәрі жүректілікті көрсеткенмен әрқайсысының өз алдында өңі бар. Өңін танымай яки аңғармай бірін бірінің орнына айтса лұғат дәлдігіне кемшілік келтіреді. Және де тіл дәлдігіне мынадай орындарда кемшілік келеді.

1. Сөйлем ішіне орын алып, оралғы болудан басқа қажеті жоқ сөздер кірсе.

Мысал:

б. Өз көзіммен көріп, көз алдымнан атқарып келіп отырмын.

П.Оның қалыптанған ерте тұратын әдеті бар еді.

Бұл үш мысалдың ішінде алып тастаса, орны ойсырамайтын сөздер: “Мал жиғыш”, “Пайда тапқыш”, “Көз алдымнан атқарып”, “Қалыптанған” деген лебіздер. Бұлар сөйлем ішінде тұрғанда да толық болуына келтіріп тұрған пайдасы жоқ.

т. Ойы қарайлас сөйлемдер қатар айтылғанда, мәселен, “Мен қартайған шағымда, байы жоқ деп баққан жоқ, күйі жоқ деп күйген жоқ, қайраты жоқ деп қарасқан жоқ, әлі жоқ деп асыраған жоқ” деген сияқты. Бұлай айтудың сырты көркем сияқты көрінсе де, ішкі мағынасы пікірді толықтырмай, тек сөздің, сөйлемнің қарасын көбейтеді.

2. 
   Тіл көрнектілігі