Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады



бет18/27
Дата15.09.2017
өлшемі5,84 Mb.
#33042
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   27

35

2,14%, сын есімдер 2,07% үстеулер 1,8%, көмекші есімдер 1,1%. Назар аударарлық бір мәселе - жиілік сөздікті тұтастай алып қарастырғанда сөз таптарының қолданылу өрісі бұл кестемен сәйкес келе бермейтіндігі, Өйткені таңдама көлемінің өсуіне қарай, қолданылымы жөнінен алғашқы орында тұрған етістіктер зат есімдерден кейінгі екінші орынға түскенін көреміз. Сол сияқты мәтін көлемінің өсуі қолданылмалы женінен соңғы орындарда тұрған сын өсімдердің өзге сөз таптарымен салыстырғандағы үлес салмағының өсуіне әкеледі. Бұл жерде де баланың таным қызметіндегі зат, құбылыстардың атауы мен олардың арасындағы байланыстарды білдіретін зат есімдер мен етістіктердің орны ерекше екендіп байқалады.

50 ж. БСО мәтіндеріндегі кездескен дубле фонетикалық

варианттары сөздердің






№ қ/с

Дублет Сөздер

Жиілігі

Пайызы %

Фонфикалық в зрианттары

Жиілігі% Ғі

Пайызы (%)

1

бөлек

15

0,008

бөлік

199

0,107

2

жайраңцау

4

0,021

жайнаңдау

1

0,0005

3

жәудіреу

2

0,001

жадырау

2

0,001

4

қауып

8

0,0043

қауіп

2

0,001

5

найзағай

13

0,006

найзағай

8

0,0043




жоңышқа

4

0,0021

жоңьіршқа

2

0,001

7

саяхат

3

0,0016

саяхат

7

0,0037

8

сөйтіп

46

0,024

суйтіп

48

0,0258

9

қадір

5

0,0026

қадір

3

0,0016

10

поселка

4

0,002

поселка

3

0,0016

11

атынас

5

0,0026

қатынас

2

0,001

12

бәтеңке

8

0,0043

ботинка

4

0,0021

13

бәйге




0,0032

бәйгі

3

0,0016

14

айғай

15

0,008

айқай

15

0,008

15

ештеңе

7

0,0037

ештеме

4

0,0021

16

ертегі

25

0,0013

ертеқ

4

0,0021

36


17

баған

89

0,047

бағана

36

0,0193

18

небәрі

3

0,001

небары

2

0,0016

19

дөңгелек

178

0,0034

доңғалақ

4

0,0021

20

сазай

2

0,0010

саза

2

0,001

21

үлгер

10

0,0053

үл гір

13

0,006

22

топталып

2

0,001

тогтганып

7

0,0037

Дублетсөздердің бірін таңдауда олардың жиілік сипаттамасы "критерий болу керек" деген ойдан аулақпыз.Біздің пікіріміз -мұндай сөздердің бірін таңцауда олардың жиілік сипатгамасы ескерілсе деген Ә.Ахабаевтың ұсынысын қолдау екенін айтқыуыз келеді.

Профессор М.Балақаев айтқандай "сауатты деп есептелетін әдеби тілде сұлулық пен ой тереңдігі ,суреттеудің дәлме-дәлдігі,шешендік өнер, бейнелі әрі айшықты сөз қолданыстар мен жоғары мәдениеттілік болу қажет".

Дублет сөздердің бірін әдеби тіл нормасы ретінде ұсыну
мақсатында біз оқулық мәтіндері материалдарына статистикалық
талдау жүргіздік. Сөздерді сұрыптау жэне олардың оқытудың
өлшемдік бірлігі өзара байланысты болғандықіган, дублет
сөздердің белгілі бір вариантын сұрыптап таңдай алу
баотауыш сынып оқушыларын оқыту барысында сөздердің
фонетикалық, лексикалық және грамматикалық

ерекшеліктерін талдау және жинақтаудың нәтижесінде іске асырылды.



Жоғарыда айтылған дуплет сөздерді пайдалану - оларды орфография ережесіне ендіруде, әдеби тілімізде қолдануда да қиындық келтіреді. Мысалы, - топталып, үлгерді-үлігді, бөлек-бөлік, егін-егіс, сөзшіл-сөзшең, қала-шанар, картинка-

37

сурет, қожанасыр-хожанәсір, тамақ-ас, жауын-шашын -боран-шашын секілді сөздердің қолданылуы 50ж. Оқулықтары мен балалар әдебиетінің ақуалын танытса керек. Жазба тілімізде осы дублет сөздердің бірін қолдануды реттеу- арнайы зерттеулер мен ғылыми-практикалық шешімді қажететеді.


50ж. БСО мәтіндерінде

Жиілігі Ғі

Пайызы %

Лексикалық варианттары

Жиілігі Ғі

Пайызы %

сурет

346

0,186

Картинка

4

0,0021

картина

1

0,0080

қала

310

0,166

шаьар

2

0,0005

жауын-шашын

1

0,001

боран-шашын

5

0,0010

зиян

26

0,013

залал

3

0,0016

қолғап

12

0,006

биялай

3

0,0010

күнбағыс

4

0,002

кунбағар

12

0,0021

дүкен

22

0,011

магазин

4

0,0240

ие

48

0,025

еге

45

0,0010

көмек

23

0,015

жәрдем

3

0,0037

шен

1

0,000

звание

2

0,0005

50 жылдардағы БСО кездескен дуплет сөздердің морфологиялық варианттары


Дублет

сөзпео


Жиілігі Ғ|

Пайызы%

Морфология ваоианттаоы

Жиілігі Ғ,

Пайызы %

Жиналыс

29

060155

жиылыс

18

0,0096

Сөзшең

4

0,0021

Сөзшіл

1

0,0010

жүмысшы

177

0,0951

жумыскер

3

0,0016

жағалау

23

0,0123

жағалык

1

0,0010

жартысы

61

0,0328

жармысы

2

0,0010

тракторш

6

0,0032

тракторис

CO

0.0016

гвардияш

5

0,0026

гвардеец

8

0,0043

Енді осы пікірімізді тіл біліміне қатысты кейбір
терминдердің қарастырылған БСО қолданылуы

ерекшеліктеріне толқтала отырып, әрі қарай өрбітейік деп отырмыз.





38

Тіліміздің байлығы оның өмірдің түрлі саласына байланысты қолданылатын жан-жақтылығымен сипатталады. Осы түрліше салалардың бірі ретінде термитндік лексиканы атауымызға болады. Ғылыми ұғымдарды түсіндіру үшін әдетте тіл байлығына сүйеніп, ғылыми терминдерді түсіндіруге, дәлме-дәл брруге болатын сөздерді іздеп табамыз.

Терминдер сөйлеу практикасындағы ұғым-түсініктерді білдіріп қана қоймайды, сонымен қатар олардың арасындағы белгілі бір байланыстарды қалыптастырушы, өзара байланысты терминдерге негізделген ақпаратты берудің және қабылдаудың негізгі құралы болып табылады. Термин жасаудың әр түрлі жолдары белгілі. Дегенмен де олардың бәрі де жалпы халықгың тіл негізінде жасалған. Лингвистикада жаңа сөздер мен терминдер жасалуы тілдің ішкі дамуының жалпы заңцылықгары негізінде жасалады. Термин жасау барысында мынаны ескеру қажет - терминдер белгілі бір ұғымдарға тән белгілерді ғана емес, осы ғылымның өзге де ұғым-түсініктері мен белгілі бір деңгейдегі байланысын білдіруі керек.

Д.С. Лотте айтқандай: «Ғылыми терминология сөздердің жәй ғана жиынын емес, белгілі бір дәрежеде өзара байланыстағы сөздер мен сөз тіркестерінің жүйесін де білдіреді». Осылайша, белгілі бір жүйеге кіретін кез-келген ғылыми термин осы саладағы терминологияның жүйелік талабын қанағаттандырады. Сондықтан да жекелеген терминдерге баға беру кезінде оларды берілген жүйені құраушы бөлшектер рөтінде қарау керек. Лексикамыздың термин



39

сөздермен толығып, басына кесел жасайтын кейбір көзқарастар туралы профессор Қ.Жұбанов "Қазақ тіл жөніндегі зертеулер" атты еңбегінде айта келіп, оларды қабылдауда басшылыққа алынатын 11 ұстанымды талдап береген болатын. Мұнда әсіресе Қ.Жұбановтың қазақ алфавитінің құрамына ф, х әріптерін енгізу туралы ұсынысын айтуға болады. Профессор Ө.Айтбаев "Термин және оның дәуірлік сипаты" еңбегінде терминдік сипат ала бастаған сөздердің күнделікгі қолданыстағы болмысын ғылыми таразыға салуға мүмкіндік жасағанын айта келіп, баспасөз материалдарын, публицистикалық құралдарын үнемі қадағалап қарастырып, жаңа қолданыстарды терминком талқысына салып отыруды дәстүрге айналдыру қажеттігіне тоқгалады.

Профессор Н.А.Баскаков термин жасауда негізге алатын басты-басты бес принциптерді ұсынады: 1) аударма, 2)калька арқылы, 3)сипаттама аударма, 4) күрделі сөз, 5) қосымшалар арқылы.

Зерттеу жүргізіліп отырған БСО мәтіндерінің терминдеріне талдау жасау кезінде біз де осы принциптерге сүйенеміз. БСО мәтіндерінде терминдердің қолданылуын реттеу үшін бізге мынадай міндеттерді орындау қажет.

1. Терминдер мен олардың бертін ұғымдарын оқыту
тәжірибесімен ұштастыра зертгеу;

2. Қазақ тіліндегі жекелеген терминдер мен олардың


ұғымдарының пайда болу көздерін анықгау;

3. Терминдердің статситикалық және салыстырмалы түрдегі


40

сипаттамаларына сүйеніп, жасалған ұсыныс, пікрлерінің дұрыстығын тексеру.

Терминдер мен олардың ұғым-түсініктерін және іс-жүзінде практикада қолданылуын қарастыра отырып, біз бұл салаға қатысты барлық мәселерді түгелдей қарастыруды мақсат тұтпақ емеспіз. Біздің мақсатымыз - БСО мәтіндеріндегі кейбір терминдердің қолдану принциптерін жетілдірудің жолдарын ұсыну.

Өзіндік бағыт-бағдарын, зерттеу нысанасы бар әр ғылым саласын белгілі бір ұғымдар жүйесі, зертеу нысанасы болатыны мәлім.

Ғылым тереңдеп, салмақтанған сайын, оның терминдері де байып, саралана түспек. Әр ғылым саласындағы терминдерді жіктеп, бір арнаға салудың және сөздіктер құрастырудың практикалық мәні де зор.

Қазақ тілінің ғылыми термин жағынан толығуының көптеген жолдары бар. Солардың бірі - түркі халықтарының сөздік қорын пайдалану. Бұл көне түркі сөздерінен бастап қазіргі тілдерді қамтиды. Ал түркі тілдерін ең алғаш рет классификация жасаған ғалым - М.Қашғари . Ол түркі тілдерін таза және аралас тілдер деп екіге бөледі: "Таза, басқа тілдердің ықпалына түспеген, тек түркі тілдерінде сөйлейтін тілдер қатарына М.Қашғари яғма, тухси, қырғыз, қыпшақ, оғыз, шігіл, ығрақ, парук тайпаларын және бұларға жақындау иамақ, башқұрт, бұлғар, печенек, сувар тілдерін жатқызса, басқа тілдермен қарым-қатынасқа түсіп (соғды, қытай-тибет



41

тілдерімен) бұзылған тілдер қатары сұғдақ, қанжақ, арғу, худан, тибет және ябақу, татар, басмык тайпаларының тілін енгізеді».

Міне осы түркі тілдерінің даму сатысында бір жағынан, көпшілік түркі тілдеріне негізделген жалпыға ортақ әдеби тілмен бірге ("Құдатғу білік", "Хибат-ул хақайық), ислам дінінің ықпалымен араб-парсы элементтері көптеп ене бастап, екінші жағынан оғыздар, қыпшақтар, қарлұқтар арасы алшақтай түсіп, өзіндік тілдік ерекшеліктері айқын көріне бастайды.

Қазіргі ұлттық тілдердің лексикалық құрамы мен фонетикалық-граматикалық жағындағы өзгерістердің болуы жоғарыда айтылған түркі тілдерінің негізін құраған ру-тайпалардың алшақтай түсіп, жеке-жеке ұлт тілдерінің қалыптасуына негіз жасауында.

Жаңа қоғамдық формация, мәдени-экономикалық қарым-қатынастар жаңа ұғымдарды дүниеге келтірді. Кезінде олардың көбісінің қай тілде болмасын атауы жоқ сөздер болатын.

Міне, осындай өміршең талаптан туған зәрулікті қанағаттандырудың екі түрлі жолы бар. Оның бірі - әр тілдің өз ішкі заңдылықгарына сүйене отырып жаңа сөздер жасау да, екіншісі - басқа тілдерден әзір тұрған сөздерді қабылдау немесе сөзбе-сөз аударып алу.

Бұл сөз еткелі отырған БСО лексикасындағы терминдер осы екеуінің соңғысына көбірек келіңкірейді. Енді тілімізде қолданылып жүрген осы терминдердің кейбіріне тоқталайық:

42


  1. Сөз (слово) — азербайжанша сөз, өзбекше суз
    түрікменше соз, қырғызша соз, татарша су, ұйғырша соз,
    түрікменше соз башқүртша ьуз.

  2. Мағына (значение) - азербайжанша мана, өзбекше
    мано, түрікше анлам, қырғызша ман, татарша мана, ұйғырша
    мана, түрікменше ман, башқұртша мағана.

  3. Сөздік (словарь) - азербайжанша лұғат, өзбекше
    сузлик, түрікше созлик, қырғызша созлик, татарша сузлик,
    уйғырша лұғат, түрікменше созлик, башкұртша ьузликі.Ь.

Бұдан көріп тұрғанымыз — бірқатар сөздер кейбір фонетикалық өзгешеліктері болмаса, жалпы түркі тіддерінде бірдей аталады екен (Қосымша Б). Төңкерістен кейінгі дәуірде лексика саласының дамуындағы үлкен бір арна - орыс тілінен, неорыс тілі арқылы басқа тіддерден сөз алу болса, жоғарыда келтірілген мысалдардан шығатын қорытынды - өзінің тарихи даму сатыларында көптеген түркі тілдеріне тән ортақ нәрсе -бұлардың лексикалық қорына басқа тілдерден терминдер қабылдауы бір деңгейде болды. Десек те бұл тұжырым оңтүстік түріктерге (әзірбайжан, түрік, өзбек) қарағанда көне түркі, қыпшақ, қазіргі алтай, саян, сібір түріктеріне тән деуге болады.

БСО мәтіндеріндегі терминдердің басым бөлігін қазақтың төл сөздері құрайды. Мысалы: түбір сөзі (149 с/қ) лингвистикалық термин болуымен бірге, екінші бір мағынасында өсімдіктердің жер астындағы бөлшегі деген мағынаны да білдіреді. Ал жұрнақ сөзі терминдік мағынасына



43

қоса қалдық немесе "заттың бір шағын бөлшегі" ұғымын да білдіреді.

БСО мәтіндеріне тән нәрсенің бірі —лық жұрнағының варианттары арқылы жасалған терминдердің көптеп кездесуі. Оқулық мәтіндеріндегі мұндай терминдердің саны -9 (564 с.қ.). Мысалы: атау септік (319 с.қ.), есімдік (12 с.қ.), жіктік жалғауы (9 с.қ.), үндестік заңы (4 с.қ.) т.б.

Кейбір лингвистикалық терминдер түркі халықгары үшін ортақ болып табылады. Мысалы: әдеби тіл термині азербайжан тілінде адаби дил, өзбекше адаби тил, түрікше едебидші, қырғызша адабитші, татарша адаби тип, ұйгарша адаби тил, түрікменше адаби дил, башқұртша адаби тил (Қосымша Б).

Сондықтан да кейбір терминдерді қазақ тілінде аударуда қиындықгар болса немесе дүрыс аударылмаса, онда бүл терминнің түркі тілдеріндегі аудармаларын ескерген жөн деп есептейміз.

БСО мәтіндеріндегі лингвистикалық терминдердің көпшілігі калька арқьшы жасалған (12 сөз, 795 с.қ.) Мысалы: дыбыс -звук (254 с.қ.), есім сөздер - именные слова (36 с.қ.), жак. -лицо (286 с.қ.) т.б. Кейбір терминдер оның сол арқылы аударылып отырған тідцегі эквивалентімен алынған:



сөз - слова (1190 с.қ.), буын - слог (130 с.қ.) т.б.

Дефис деген сөзден басқа барлық лингвистикалық терминдер қазақ тіліне аударылған және өзгеріссіз қолданылған (23-кесте):

44

Біздіңше, егер қазақ тіліне баска тілдерден енген терминдердің дәл осы мағыналық ұғымын беретіндей қазақ тіліндегі эквиваленті болмаған жағдайда оны өзгеріссіз сол қалпында қалдырған жөн секілді.

Біз бұл зерттеулерімізде қазақ тіліндегі лингвистикалық терминдерге қатысты барлық мәселелерді жан-жақты қарастыруды мақсат тұтқан жоқпыз, тек оны толықтыру жолдарына қатысты өз ойымызды білдірдік.

Жоғарыда келтірілген мысалдарден мынадай қорытынды жасауға болады:

1. Лингвистикалық терминдердің жасалуы негізінен
қазақтың байырғы лексикасын пайдалану арқылы іске асып
отыр.

2. Қолданылып жүрген терминдерді белгілі бір жүйеге


келтіріп, реттеу үшін БСО мен оқу кұралдарын құрастыру
барысында дұрыс деп есептелетін терминдерді сол
күйінде қалдырып, ал аударылған тілдегі қажетті эквивалетін
сұрыптау барысында сол терминнің таралу, яғни кеңінен
қолданылу жағын ескерген дұрыс.

БСО лексиканың реттестірілуіндегі тағы бір маңызды нәрсе -оқулық мәтіндеріндегі үндестік заңының сақталуында бірізділіктің жоқтығы, тілдік норманың бұзылуы дер едік.

50-70 ж.ж. БСО мәтіндеріндегі лингвистикалық терминдердің

қолданылуы




Термин сөздер

Абсолютті жиілік

Термин сөздер

Абсолютті жиілік

45





50 ж.

70




50 ж.

70




БСО

ж.




БСО

ж.







БСО







БСО

атау септік

139

21

жаттығу

749

135

әліппе

3

7

жекеше

18

25

барыс жалғау

2

27

жуан дауысты

76

72

бастауыш

11

35

жіктік жалғау

9

29

баяндауыш

55

37

жіктеу есімдігі

13

10

болымды

13

10

жіңішкелік белгі

4

-

болымсыз

13

11

жіңішке

88

64

буын

130

157

жіктеу

9

29

дауысты.дыб.

67

125

зат есім

95

61

дауыс-з дыб.

43

54

қатаң

57

6

дефис

10

15

қос сөз

12

12

дыбыс

254

323

қосымша

115

77

есім

36

57

көптікжалғау

28

7

есімдік

12

70

көпше

19

21

етістік

84

97

көмектес

31

5

жазу

18

112

күрделі сөз

16

34

жайылма

25

10

лепті сөйлем

12

5

жақ

268

394

мағына

61

38

жалаң сөз

25

24

мазмұндама

1

2

жалғау

129

102

мазмұн

25

73

жалғаулы сөз

8

21

мақала

8

5

жалқы есім

20

7

нүкте

84

316

жалпы есім

9

7

септік жалғау

31

167

жүрнақ

66

35

сөз

1190

170

жатыс септік

13

20

туынды сөз

16

7

сөздік

5

17

тыныс белгі

12

35

сөйлем

407

729

тәуелдік жалғау

15

69

сөйлемше

1

-

тіл

65

110

сұраулы сөйлем

11

9

ұгым

3

7

сын есім

50

59

ұяң

40

4

табыс септік

7

79

үнді

9

6

текст

2

112

үндестік заң

4

13

толымды

1

8

үтір

5

1

тұрлаулы мүше

5

5

хабарлы сөйлем

10

7

тұрлаусыз мүше

52

96

шығыс септік

4

15

түбір

149

96

ілік септік

16

17
















10

Үндестік заңы — агглютинативті тілдерге, оның ішінде қазақ тіліне тән құбылыстың бірі. Соның арқасында


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   27




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет