Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады



бет17/27
Дата15.09.2017
өлшемі5,84 Mb.
#33042
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   27

Кестелерден көрінгендей, таңдама көлемі 185961 сөз ріданыс, 10298 сөзді қамтитын 50 жылдардағы БСО жиілігі ең жоғары ол, неше, не, біз, бұл, мен, өз, қандай, мына есімдіктері барлық таңдаманың 28, 20%-ын қамтитын 52448



26

сөз қолданыстағы реестрдің ең жоғарғы жағына орналасқан 50 сөздің 20,58%-ын қамтыса, етістіктердің ішінде де, бол, е, кел, ал, тұр, бер, жүр, қал, айт, шық, жат, кет, жаз, бар, қой, қара, оқы, көр, сал тұрғысындағы жиі қолданыстар 42,19%-ын, зат есімдердің ішінде күн, сөз, жалығу, үй, ағаш, су, сан, жер, жол тұлғасындағы жиі қолданыстар 13,05%-ын қамтиды. Көмекші сөздердің ішінде ең жиі қолданылатындары де, ал мен, және, үшін, керек шылаулары 12,24%-ын қамтыған. Ал бар атты Әртарап мағынаны білдіретін сөз 2,03%-ын алып тұр.

Бұл мысалдар арқылы 50 жылдардағы оқулық мәтіндерінің құрылымындағы берілген жиіліктегі сөз бөн оның рангісі арасындағы пропорцияны көреміз. Осы кестемен салыстыру мақсатында 70 жылдардағы оқулықтардың мәтіндеріндегі ең жиі қолданыстағы 50 сөзді алып, оларды жиілігі бойынша орналастырсақ, олардың жиілік қурылымындағы мынадай ерекшеліктерді байқаймыз:

Таңдама көлемі 241984 сөз қолданыс, 12281 сөзге тең 70 жылдардағы оқулық мәтіндеріндегі барлық сөздіктің 27,74%-ын қамтитын 67136 сөз қолданысқа тең 50 сөздің 22,17%-ын ол, мен, бұл, өз, неше, не, біз, осы, сол, қандай, қанша, әр есімдіктері, 39,21 %-ын бол, де, е, шығар, жаз, кел, тұр, шық, бер, айт, қал, қой, ал, жүр, оқы, кет, көр, отыр, етістіктері, 18,04%-ын сан, сөз, бала, жаттығу, күн, жер, есеп, су, үй, сөйлем секілді зат есімдер құраса, қалған 9,11%-ын да, және , де, мен, ал шылаулары, 5,86%-ын бір, екі, екінші сан есімдері, 5,86%-ын Өртарап мағынаны білдіретін бар сөз құрайды. Бұл



27

мысалдар 70 жылдардағы БСО мәтіндерінің лексикалық бірліктермен қамтылуындағы өзіндік ерекшелігін көрсетеді.

Демек, өзге сөз таптарына қарағанда өмірдің түрлі саласындағы қат-қабат қолданысы айқын білінетін етістіктер алғашқы орында тұрса, баланың алғашқы сөйлеу әрекетіндегі негізгі сөздік қорын құрайтын есімдіктер одан кейінгі екінші орында, ал жалпы мәтіннің көлемі бойынша сөз қолданыс жөнінен алғашқы орындағы зат есімдер келтірілген үзіндіде үшінші орында тұр.

Өйткені, етістіктер лексика-семантикалық ерекшелігі жағынан, түбір тұлғасы мен оған үстелетін грамматикаліьіқ категорияларының қат-қабаттағы жағынан өте күрделі сөз тобының бірі. Енді осы лексикалық спектордың кестесін келтірейік

БӘ мәтіндерінің жиілік сөздіктері бойынша құрылымынан

үзінді.



Сөз

Ғі

№ қ/с

Сөз

Ғі

1. бол-е

1786

26

айт-е

389

2. сөз-з

1769

27

шық-е

374

3. де-ш

1702

28

көз-з

369

4. ол-м

1278

29

Отыр-е

362

5. бір-а

1231

30

Қара-е

350

6. кел-е

1107

31

Біл-е

337

7. да-ш

1028

32

өт-е

336

8. ал-е

1011

33




329

9. е-е

920

34

бер-е

326

10. тур-е

752

35

бар-д

320

11. де-ш

728

36

не-м

315

12. мен-м

700

37

он-а

311

13. жүр-е

597

38

мен-ш

304

14. өз-м

596

39

бас-з

291

28


15. күн-з

592

40

адам-з

289

16. бүл-м

536

41

ат-з

282

17. сол-м

514

42

біз-м

278

18. бар-е

468

43

алд-к

274

19. жер-з

467

44

Көп-д

173

20. көр-е

439

45

Көл-з

268

21. жат-е

436

46

ғой-ш

267

22. барынша-ү

411

47

Қой-е

266

23. кет-ө

399

48

Сал-е

250

24. осы-м

396

49

Соң-ш

250

25. жоқ-д

391

50

Жыл-з

247

Осы оқулықтардың мәліметтерін БӘ мәтіндерінің жиілік құрылымын көрейік. БӘ еңжиі қолданылатыфн 27901 сөз н;олданыстағы лексикалық бірліктердің ішінде таңдаманың 26,68%-ын алатын 50 сөздің 7,3%-ын ол, мен, өз, бүл, сол, ссы, не. біз есімдіктері қамтыса, 45,14%-ын бол, кел, ал, е, тур, жүр, бар, де, көр, жат, кет, айт, шық, отыр, қара, біл, өт, бер, қой, сал етістіктері, 15,33%-ын де, да, мен, ғой, соң шылаулары, 17,57%-ын сөз,күн, жер, көз, үй, бас, адам, ат, көл, жыл секілді зат есімдер, 5,52%-ын жоқ,бар,көп сөздері, 0,98%-ын алд көмекші есімі, 1,47%-ын барынша үстеуі қамтиды.

50 жылдардағы оқулықтардың жиілік сөздігіндегі сөздердің қатар саны мен абсалютті жиілік шамасы арасындағы қатынасты білдіретін кесте көрінісі.




Абсалютті

ЖИІЛІК (Ғі)



Қатар саны (ранг)

Абсалютті жиілік

Қатар саны (ранг)

Абсал жиілік^) ютті

Қатар саны (ранг)

Абсалютті жиілік (Ғі)

CNJ

1

CNJ

1

CNJ

1

2

1. 3609

14

1066

27

749

40

615

2. 3374

15

1007

28

747

41

615

29


3. 3142

16

954

29

747

42

601

4. 3609

17

945

30

742

43

596

5 3374

18

934

31

742

44

596

6 3142

19

902

32

726

45

594

7 2301

20

870

33

720

46

584

8 2024

21

818

34

717

47

580

9 1769

22

802

35

710

48

563

10 1510

23

801

36

710

49

544

11 1462

24

779

37

684

50

539

12 1371

25

760

38

654







13 1270

26

751

39

647







Қарастырылған сапыстырулар нәтижесін тіліндегі жиілігі ең жоғары сөздердің ішінде табиғаттағы заттар мен қубылыстарды, олардың арасындағы байланыстарды және солардың жай-күйін білдіретін жіктеу есімдіктері, зат есімдер мен етістіктердің және көмекші сөздердің үлесі басым екенін көреміз. Осы категорияларды бір-бірімен байланыстыру арқылы оқушылардың тілінде грамматикалық ерекшеліктер дамып, қалыптасады. Оқулық мәтіндеріндегі жоғары жиілікте қолданылған осы лексикалық түлғаларға талдау жасай отырып, болашақга оқулық мәтіндерін түзу барысында сирек қолданыстағы мағыналық қүндылығы жоғары сөздергө де назар аударылып, олардың танымдық маңызы, жаңа ұғым, түсініктерді берудегі мүмкіндігі ескерілсе дейміз.

Енді белгілі бір жиіліктегі сөз бен оның жиілік қурылымдағы реттік нөмірі, яғни рангісі арасындағы байланыстың бар - жоқтығын тексеріп көрейік: Жоғарыда көрсетілген 16-кестені түсінідіретін болсақ, 50 жылдардағы оқулықтардың жиілік сөздігі мәліметтері бойынша мәтіннің жиілік



30

құрылымының үзіндісі (мұндағы) і - ранг, Ғі - абсалютті жиілік, мәтін көлемі N=185961; түбірісөздің көлемі L=10298; Ғтах=3609) рангі мен жиілік сөздік арасындағы белгілі бір тәуелділікті білдіреді.

70 жылдардағы оқулықтардың жиілік сөздігіндегі сөздердің қатар саны мен абсалюттік жиііпік шамасы арасындағы қатынасты білдіретін кесте көрінісі.


Қатар Саны

(ранг)


Абсалютті

ЖИІЛІК(Ғ-і)



Қатар саны (рані)

Абсалютті жиілік (Ғі)

Қатар саны (ранг)

Абсалютті жиілік

(Ғі)


Қатар саны (рані)

Абсалютті жиіпік (Ғі)

1

2

1

2

1

2

1

2

1

4982

14

1423

27

1102

40

832

2

3736

15

1400

28

1083

41

831

3

2935

16

1315

29

1075

42

820

4

2188

17

1267

30

1072

43

792

5

2029

18

1263

31

1033

44

787

6

1965

19

1255

32

997

45

785

7

1804

20

1249

33

972

46

768

8

1798

21

1208

34

970

47

744

9

1707

22

1185

35

964

48

729

10

1705

23

1162

36

926

49

728

11

1681

24

1154

37

922

50

691

12

1677

25

1145

38

993







13

1445

26

1125

39

863







Яғни, сөздердің рангі өсуіне қарай, оның жиілігі кеми береді. Мысалы, 50 жылдардағы оқулықтарды ең төменгі рангіде жоғарғы жиіліктегі "ол" есімдігі тұр, Сол секілді 70 жылдардағы БСО ранг-жиілік тәуелділігінің кестесін салыстырсақ, мұнда да жоғарыда келтірілген сөздердің кему жиілігі бойынша орналасу реті мен оның жиілігі арасында кері

31

тәуелділік бар екендігін көреміз.

17- кестеден көрінгендей, 70 жылдардағы оқулықтарда да рангі мен сөздің берілген жиілігі арасында кері тәуелділік бар екенін байқаймыз. Мысалы, ең жоғарғы жиіліктегі ол есімдігі рангі бойынша ең төменгі қатарда тұрғаны соның дәлелі. Ал одан і жиілігі біршама азырақ көрсеткішті білдіретін ал шылауының қатар саны жоғарылау (50-ші қатар). Мұндағы і -ранг, Ғі - жиілік, мәтіннің көлемі N=241984; түбір сөз көлемі І_=12281; Ғтах=49827 осындай байланысты БӘ мәндерінің жиілік құрылымыан да аңғаруға болады: мұнда жиілігі 1231 сөз қолданысқа тең болатый бір сан есімі рангі бойынша бесінші орында тұрса, онымен салыспырғанда жиілігі біршама төмен он сан есімнің (жиілігі 311 сөз қолданысқа тең) қатар саны одан жоғары (37-ші қатар). Осындай кереғарлықты 18-кестенің өн бойынан анық байқауға болады:

БӘ жиілік сөздігіндегі сөздердің қатар саны мен Абсалютті жиілік шамасы арасындағы қатынасты білдіретін кесте көрінісі




Қатар Саны

Абсалютті жи іп ік(Ғ-і)

Қатар Саны

Абсалютті

ЖИІЛІК(Ғі)



Қатар Саны

Абсалютті жиілік

Қатар саны

Абсалтті

ЖИІЛІК(Ғі)



1

1796

14

596

27

314

40

289

2

1769

15

592

28

339

41

282

3

1702

16

536

29

362

42

278

4

1278

17

514

30

339

43

274

5

1231

18

468

31

336

44

273

6

1107

19

467

32

331

45

268

7

1028

20

439

33

329

46

266

8

1001

21

436

34

326

47

261

9

920

22

411

35

320

48

250

10

752

23

399

36

315

49

250

11

728

24

396

37

311

50

247

12

700

25

391

38

304







32


13

597

26

389

39

291







18-кесте мәліметтері бойынша БӘ мәтіндерінің жиілік құрылымының үзіндісінен де жоғарыда айтылған заңдылықгы көруге болады. Мысалы, ең жоғарғы жиіліктегі бол етістігі ең төменгі (1-ші қатарда) орында түрса, онымен салыстырғанда біршама азырақ жиіліктегі жыл зат есімінің қатар саны одан жоғары (50-ші қатар). Сол сияқты өте жоғарғы сөз есімдігінің рангісі (2-ші қатар) одан біршама төменгі жиіліктегі соң шылауынан (49-шы қатар) төмен. Бұл арада да зерттеу нысанындағы мәтіндердің жиілік құрылымындағы белгілі бір сөздің қолданылу жиілігі оның рангісіне кері тәуелділікте болатындығын айқын аңғарамыз. Сөздердің қолданылуы жиілігіндегі бұл құбылысты заңцылықдептүсіндіругеболады.

50 жылдардағы БСО 185961 сөз қолданыстың 50%-ын қамтитын, реестрдегі жиілік сөздіктің ең жоғарғы жағына орналасқан 200 сөзді (92804 с.қ.) лексика-грамматикалық топтарға жіктейтін болсақ, мынадай ерекшеліктерді көреміз:




қ/с

сөз

Абсалютті жиіпік

№ қ/с

сөз

Абсалютті жиіпік

1

2

3

1

2

3

і_

Ол-м

3609

26

жат-е

751

2

Де-е

3374

27

жаттығү-з

749

3

Бол-е

3142

28

ал-ш

747

4

Ла-ш

2301

29

кандай-м

747

5

Біо-м

2024

30

кат-е

742




Бала-з

1769

31

мен-ш

742




Е-е

1510

32

Және-ш

726

8

Кел-е

1462

33

Жаз-е

720

9

Нөшө-м

1371

34

Бао-е

717

10

Kvh

1270

35

Екі-а

710

11

Ал-е

1256

36

Үй-з

710

12

Сөз-з

120

37

Екінші-а

684

13

Tvo-e

1124

38

Ағаш-з

654

14

Бао-д

1066

39

Кой-е

647

15

Не-м

1007

40

Каоа-е

615

33


16

Бео-е

954

41

Cv-з

615

17

>Kvo-e

945

42

Мына-м

601

18

Біз-м

934

43

Сан-з

596

19

Bvn-M

902

44

Окы-з

596

20

Мен-м

870

45

Үшін-ш

569

21

Кале-е

818

46

Көо-е

584

22

Айт-е

802

47

Сал-е

580

23

Шык-е

801

48

Кеоек-д

563

24

Дө-ш

779

49

Жол-з

544

25

өз-м

760

50

Жыл-з

539

51

Көо-е

531

79

Жок-д

366

52

Адам-з

539

80

Бас-з

350

53

Ет-е

512

81

Колхоз-з

348

54

Отыо-ө

501

82

CvoeT-з

346

55

Осы-м

500

83

Кітап-з

344

56

Шык-е

493

84

Ece-v

343

57

Мектеп-з

488

85

Тағы-ш

337

58

Tvc-e

479

86

Кейін-v

335

59

Біоінші-а

457

87

Ой-з

321

60

Шығао-е

452

88

Жаксы-с

322

61

Аса-е

449

89

сол-м

317

62

тап-е

448

90

гл/оак-з

317

63

сен-м

447

91

ел-з

312

64

жыл-з

441

92

ОКУШЫ-З

311

65

біл-е

436

93

сағат-з

31

66

баолык-м

429

94

еол-е

31

67

ЖУМЫС-З

429

95

кала-з

310

68

канша-м

426

96

көшю-е

308

69

кал-е

426

97

"зен-з

308

70

кез-v

405

98

есеп-з

305

71

сөйлем-з

401

99

машина-з

304

72

істе-е

400

1С0

тапсыома-з

298

73

әо-м

390

101

ғана-ш

291

74

калай-м

389

102

кой-ш

290

75

біт-е

384

103

VLLJ-e

284

76

көз-з

383

104

біоак-ш

283

77

аотык-с

374

105

мал-з

283

78

баста-е

371

106

әке-з

282

107

зат-з

278

133

кос-е

222

108

улкен-с

276

134

жолдас-з

221

109

VLLJ-K

267

135

біонеше-м

221

110

әнгіме-з

270

136

каоа-с

220

111

пионео-з

270

137

сабак-з

218

112

халык-з

269

138

көосет-е

217

113

жак-з

269

139

жібео -е

213

114

мысал-з

269

140

сат-е

211

115

дыбыс-з

265

141

каоай-ш

211

116

кім-м

254

142

баолык-м

209

117

дала-з

245

143

KVC-3

209

118

аяк-з

243

144

бәоі-м

207

119

жатью-е

239

145

көоін-е

207

34


120

кой-з

239

146

енді-v

206

121

өс-е

237

147

аоа-к

?05

122

cvoaK-з

237

148

дәптео-з

203

123

сон-ш

233

149

жет-е

201

124

класс-з

229

151

бөлін-е

199

125

өт-е

229

151

аст-к

198

126

Тау-з

227

152

тарт-е

197

127

Қар-з

227

153

тиын-з

195

128

Ат-з

226

154

көл-з

194

129

Жазыл-з

224

155

алд-з

194

130

үш-а

224

156

жауап-з

194

131

сонда-v

224

157

әокайсысы-

194

132

ак-е

223

158

емес-е

192

159

сиыо-з

192

184

cvoa-e

168

160

өлен-з

191

185

ай-з

165

161

УЗЫНДЫК-З

191

186

сыз-е

164

162

алма-з

189

187

KVDacTbiD-e

163

163

шөп-з

189

188

кем-д

163

164

әоіп-з

189

189

ма-ш

163

165

салын-е

188

190

тең-с

163

166

баска-с

187

191

егео-ш

162

167

лжака-с

187

192

же-е

162

168

жао-е

187

193

ойла-е

161

169

метоо-з

186

194

■п/палы-ш

165

170

килогоамм-з

185

195

VCT-K

161

171

уакыт-з

183

196

өте-v

160

172

дейін-ш

183

197

әоі-ш

160

173

совет-з

182

198

жаз-е

159

174

\/шінші-а

181

199

жас-с

195

175

кайда-м

177

200

завод-з

159

176

кіо-е

177

201

өміо-з

159

177

ж\/мысшы-з

177

202

туйе-з

159

178

еңбек-з

176

203

ұста-з

159

179

аоман-з

176










180

оет-ш

176










181

тал-з

174










182

отын-з

171










183

бас-з

169










19-кестеде келтірілген ранг-жиілік тәуелділігін сипаттайтын лексикалық бірліктердің сөз таптарына қатысты алғандағы алатын орны мына төмендегіше: 92804 сәз қолданысқа тең, барлық сөздіктің тең жарымын құрайтын сөз таптарының ішінде етістіктер 35,36%, зат есімдер 27,29%, есімдіктер 16,07%, шылаулар 9,17% сан есімдер 4,66%, модель сөздер

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   27




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет