Қазақ тіліндегі эмоционалды
Эмотивті лексиканың семантикалық негіздері
жүктеу/скачать 57,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Снимок экрана 2023—10—21 в 15.40.19
|
2.1 Эмотивті лексиканың семантикалық негіздері Тіл біліміндегі эмоциялар лексикасы, эмоционалды лексика терминдерінің беретін мағынасы эмотивтер, яғни бойында эмоциялық мағынасы бар тілдік бірліктердің жиынтығы. Осыған орай тіл білімін - де эмотивті лексика деген де қолданыс бар. Ғылыми әдебиеттерде эмоциялар лексикасы, эмоционалды лексика, эмотивтер, эмотивті лексика терминдерінің бәрінің беретін мағынасы біреу – адамның көңіл - күйіне байланысты тілдік бірліктердің жиынтығы. Эмоционалды лексикаға қатысты тіл білімінде қалыптасқан екі түрлі көзқарас бар. К.А. Тимофеев, А.М. Бабкин, А.И. Ефимов, Л.Л. Ким, Х.М. Нұрмуха - нов т.б. ғалымдардың пікірінше адамның көңіл - күйін, эмоциясын тек белгілеуші қызмет атқаратын махаббат, қорқыныш, қуаныш сияқты сөздердің эмоционалды лексикаға қатысы жоқ. Ал Е.М. Колодкина, Е.Г. Ковалевская, В.В. Петровский, Л.Г. Бабенко т.б. да ғалымдардың пікірінше жоғарыда аталған және сол типтес сөздер тікелей эмоция - ның таңбасы ретінде қызмет етеді, сондықтан оларды эмоционалды лексиканың құрамында қарастыру керек. Енді аталған сөздер тобын өз тарапымыздан талдап көрейік. Тілде бірқатар сөздер эмоцияның атауы мағынасында қолданылады. Мәселен, қорқыныш, қуаныш, сағыныш, қайғы, мұң, таңданыс, ашу, 86 әжуа, үрей, үміт, уайым, кек, қызғаныш, наз, сес, мақтаныш т.б. Біздің пікірімізше бұл сөздердің барлығы эмоционалды лексикаға жатады, себебі адамның психологиялық жағдайын, нақтылап айтсақ, эмоциясын атап көрсетіп, лингвистикалық белгілермен таңбалап тұр. Мысалы, қорқыныш сөзі қорқу эмоциясын атап, лингвистикалық белгілермен таңбалап тұр. Қуаныш – өмірдегі түрлі жағдайлар, сыртқы факторлар адамды қанағаттандырған, оның көңілінен шыққан сәтте болатын жағымды эмоцияның атауы. Бұл аталған сөздердің барлығы сөз табы тұрғысынан қарастырғанда зат есім сөздер болып табылады. Ал бірқатар сөздер эмоциялық күйдің, эмоциялық жағдайдың, бір сөзбен айтқанда, эмоциялық процестің атауы ретінде қолданылады. Мысалы, қауіптену, қуану, қорқу, қоқилану, қысылу, қынжылу, елегізу, таңдану, сүйсіну, мазасыздану, мақтану, масаттану, менсінбеу, налу т.б. Бұл аталған сөздер семантикалық сипаты жағынан зат есімге жақын болғанымен сөз табы тұрғысынан етістіктерге жатады. Етістік - тің грамматикалық категориясын жасай алмағанымен кейбір еңбек - терде тұйық етістік, кейбір еңбектерде қимыл атауы терминімен беріліп жүрген топты құрайды. Қорқу тілдік бірлігі эмоцияның про - цесс ретіндегі көрінісін білдіреді. Қуану – қуаныш деп аталатын эмо - цияның процесс ретіндегі көрінісінің тілдік белгілермен таңбалануы, объективті шындықтың көрінісі. Бұл екі топқа топтастырылған сөздер - дің негізгі екі ерекшелігін немесе тілдік бірлік ретіндегі екі негізгі қызметін атап көрсетуге болады. Біріншісі – атауыштық қызмет. Бірінші топтағы сөздер эмоциялық құбылыстың атын білдірсе, екінші топтағы сөздер эмоциялық процестің атын білдіріп тұр. Екінші ерек - шелігі бұл сөздердің барлығы басқа сөздермен қарым - қатынасқа түспей - ақ эмотивті семаны иеленіп, жеке тұрып - ақ эмоциялық мән беріп тұр. Осы негізгі ерекшеліктеріне байланысты осындай сипаттағы сөздерді эмоционалды лексиканың құрамында қарастырып номинатив эмотивтер деп топтастыруға болады. Бірақ кез келген тілдегі эмотивті лексиканың өзі бір мәндес немесе бір типтес деп айтуға болмайды. Мысалы, сүйінші – қазақтың ұлттық дәстүрі бойынша жақсы жаңалықты, қуанышты хабарды жеткізуші адамға берілетін сыйлықтың тілдік таңбасы. жүктеу/скачать 57,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|