Қазақ тіліндегі эмоционалды

104 
қатысқан тіркестегі мағынасында қолданылу шеңбері тар болады. 
Мысалы, 
қуанышқа бөлену, шаттықа бөленудегі бөлену 
сөзі осы 
аталған тіркестерде ғана кездеседі.
Г. Смағұлова: «Тұрақты тіркестер қазақ лексикасының ең өнімді 
бай қабатын құрайды. Осындай ұлан
-
ғайыр тілдік қордың ішінде 
кездесетін фразеологиялық факторлар табиғи тіл дамуының ажырамас 
көрсеткіші болуы керек. ...Жалпы фразеологизмдердің пайда болуы, 
жасалуы туралы сөз қозғалғанда осындай образдылықтың адамның 
жан
-
дүниесіне әсері, одан шығатын эмоциялық қорытынды үнемі 
тұрақты сөз тіркестерінің ерекшеліктерін айқындайтын талаптар 
екенін ескерсек, онда синоним фразеологизмдердің қатарларының өсуі 
мен кемуінің себептерін де іздеген жөн», –
деп жазады [60, 93]. Автор 
фразеологизмдердің тақырыптық семантикалық түрлерінің ерекшелік
-
терін айта келіп, осылардың ішінде мағыналас фразеологизмдерді 
қалыптастыратын көбінесе көңіл
-
күй, яғни эмоциясы жоғары фразео
-
логизмдер екендігіне тоқталады. Еңбекте 
ашулану, ұрсу, ұру, төбелесу, 
жек көру, қызғану, күлу, жылау 
сияқты тақырыптық семантикалық 
түрлерінің алты жүзден асатынын дәлелдейтін тілдік фактілердің бар 
екендігі айтылады. Тіліміздегі адамның көңіл
-
күйіне қатысты фразео
-
логизмдердің бай қабатының болуы «ұлт тілінің ерекшелігі емес, ұлт 
болмысының ерекшелігі. Қазақ ұлты тым әсерленгіш, сыншыл. Түрлі 
теңеулер мен салыстыруларға келгенде қиыспайтын жерде қиысатын 
логика, ауыспайтын жерде ауыс қолданылатын метафоралық тіркес
-
терден осындай ой түюге болады. Синоним фразеологизмдер арқылы 
ойымызды дәл, анық жеткізу үшін кей жағдайда мағыналас фразео
-
логизмдердің көмегімен ситуация одан бетер айқындала түседі, 
айтайын дегенін сипаттау барысындағы дәлдік, бейнелегіштік, 
эмоциялық әсер, әрине, синоним фразеологизмдердің үлесіне тиеді»
 
[60, 95]. 
Фразеологизмдер көркем әдебиет тілінің қажеттілігін өтеуде 
халықтың эстетикалық талғамын танытатын ең күшті тілдік құрал
-
дардың бірі болып есептеледі. Тілдің әдебилігінің сипаттарының бірін, 
әдеби тілдің даму кезеңдерінің көркемдік ерекшеліктерінің бірін 
фразеологизмдер танытады
. 
Көркем проза тілінде
кейбір сөйлемдердің 
өлең жолдарындағыдай ұйқасып келетін ерекшелігі туралы «Қазақ 
прозасының тілі» еңбегінде Е. Жанпейісов, «Қазақтың халық прозасы» 
атты еңбегінде С. Қасқабасов арнайы тоқталады. С. Қасқабасовтың 
пікірінше «ешбір жанр саф алтындай таза күйінде болмайды. Өйткені 
ол жападан
-
жалғыз өмір сүрмейді, ұзақ көркемделу процесінде 
жанрлар бір
-
бірімен тығыз байланысқа түседі, олар бір
-
біріне ықпал 
жасап кірігеді» [
61, 22]. 
Ж. Қоңыратбаеваның зерттеу жұмысында ХХ 

105 
ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдердің жалпы 
сипаты, 
тақырыптық
-
семантикалық, 
кезеңдік
-
құрылымдық, 
стилистикалық қолданыс ерекшеліктері қарастырылады. Автор ХХ 
ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдерді жалпы 
мағынасына қарай және ұйытқы болатын сөздерге қарай тақырыптық 
топтарға жіктейді. Фразеологизмдерді жалпы мағынасына қарай: 1) 
Адамды сипаттайтын фразеологизмдер; 2) Алғыс және қарғыс мәнді 
фразеологизмдер; 3) Қоғамдық
-
әлеуметтік факторға байланысты туын
-
даған фразеологизмдер; 4) Діни наным
-
сенімге, салт
-
дәстүрге байла
-
нысты туындаған фразеологизмдер; 5) Өлшемдік ұғымдарды білдіре
-
тін фразеологизмдер; 6) Табиғат құбылыстарына байланысты фразео
-
логизмдер деп бөле отырып, кейбір фразелогизмдер мағынасы 
жағынан бірнеше топқа қатысты болатындықтан, оларды мұндай 
тақырыптық топтарға бөлудің шартты екендігін ескертеді. Дегенмен 
де белгілі бір топтағы сөздердің мағыналық жағынан іргелес екенін де 
жоққа шығаруға болмайды. Автор фразеологизмдердің бейнелі, сино
-
нимді табиғатын көркем шығарма тілінің стильдік, стилистикалық 
сипатымен байланысты қарастырады. Еңбекте адам эмоциясына 
қатысты фразеологизмдер бөлек аталып, арнайы қарастырылмағаны
-
мен, адам сезімдерін, ішкі психологиялық халін, әсерлері мен ойларын 
нақтыландыру амалы ретінде қолданылған 

жүктеу/скачать 57,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: