Қазақ тіліндегі эмоционалды
мұңдық , байлаулы бұзау мұңдық
жүктеу/скачать 57,39 Mb. Pdf көрінісі
|
Снимок экрана 2023—10—21 в 15.40.19
| мұңдық
, байлаулы бұзау мұңдық » – жеңгесінің қолында Қартқожа мұңдық . ...Жеңгесін «қатыным» деп айтуға батылы бармайды, көпке дейін «жеңгей» деп жүреді. Қартқожа үйде отырғысы келмейді. Жоқты сылтауратып ел кезіп кетеді (Ж. Аймауытов). Бұл микромәтіндегі мұңдық сөзі сорлы, шерлі, қайғылы, мұңды мағыналарын беріп, ағасынан қалған балалардың, кәрі шешесінің қамын ойлап, қайтыс болған туған ағасының әйелін амалсыз алған Қартқожаның ішкі жан дүниесіндегі күйзелісті суреттеу үшін қолданылған. Туынды сын есім жасаушы - сыз, - сіз жұрнақтары арқылы туған сөздердің бірқатары эмоциялық процестің сипатын, қалай жасал - ғандығын білдіру үшін де қолданылады. Мысалы, Бақыт дамылсыз күле берді (С. Мұратбеков). Туынды сын есім жасаушы - дақ, - дек, - тақ, - тек жұрнақтары есім, етістік негіздермен қатар еліктеуіш сөздерге жалғанып жаңа сын атауын білдіре алады. Бұл жұрнақтар еліктеуіш сөздерге - ыл, - іл жұрнақтарына кейін де, тікелей де жалғанады. – Ә! Бәсе! Әйтпесе, о шіркін сүйінші сұрап өзі жетіп келер еді, ендігі, – деп Кәмен мәз боп күлді. – Ол шіркіннің мінезі сондай, аңқыл - дақ (С. Мұратбеков). Бұл сөйлемде айтушы мінезінің аңқылдақтығын айту арқылы күйеу баласына риза екендігін білдіріп, әрі үйге келген адамға оны мақтап та, өзі ол үшін мақтанып та тұр. Мұндағы аңқылдақ туынды сын есімінің морфологиялық құрылымын мүшелейтін болсақ аңқ (еліктеуіш) + - ыл (затесім тудырушы жұрнақ) + - дақ (сын есім тудырушы жұрнақ) болып шығады. Б. Жонкешов зерттеу жұмысында еліктеуіштерді әдеттегі дыбыстық және бейнелеуіш деп бөлуден өзгеше топтастыруды ұсынады. Зерттеушінің пікірінше еліктеуіш сөздер адамның сырттағы ақпаратты қабылдауында барлық қабылдау мүшелерінің (психологиялық түрде түйсік) қатысуы арқылы жасалады сондықтан оларды топтастыруда да адамның қабылдау мүшелерінің 125 барлығы ескерілуі керек. Ал дыбыстық және бейнелеуіш деп бөлген кезде көз бен құлақ қана қамтылып, иіс сезу мүшесі арқылы қабыл - данған мүңк, аңқ сияқты, дене сезімі арқылы қабылданған дір, шым сөздері еліктеуіштің шеңберінен шығып қалады, сондықтан еліктеуіш сөздердің қалыптасуында эмоцияның әсері жоғары болғандықтан оларды төрт топқа бөлуді ұсынады. Олар: 1) дыбыс еліктеуіш ( топ, ыр т.б.); 2) бейне еліктеуіш ( жыбыр, жалт т.б.); 3) иіс бейнелеуіш ( мүңк, аңқ т.б.); 4) дене бейнелеуіш ( дір, шым т.б.) [22, 53]. Б. Жонкешовтың пікірін негізге алатын болсақ, жоғарыда талданған аңқылдақ туынды сын есімінің түбірі иіс бейнелеуіш сөз болып шығады. Сын есім тудырушы өнімді жұрнақтардың бір тобы – - ақ, - ек, - ық, - ік, - қ, - к. Бұл жұрнақтар эмоциялық құбылыстың атын, эмоция әсерінен жасалатын түрлі іс - әркеттің атын (қимыл есім) білдіруші жылау, тырнау, қорқу, есіру сияқты тілдік бірліктерге қосылып сын атауын жасайды. Бұл қатарға жылау - ық, тырнау - ық, қорқ - ақ, есір - ік сөздерін жатқызуға болады. Аталған жұрнақтар - ғақ, - гек, - қақ, - кек жұрнақтарымен генетикалық байланыста қарастырылады. Эмоциялық құбылыстың атын, немесе эмоция әсерінен жасалатын іс - әркеттің атын білдіруші етістіктерге қосылған бұл жұрнақтардан жасалған туынды сын есімдердің ортақ сипаты – сол эмоцияға немесе сол әрекетке бейімділік сапасы. Яғни, қорқақ қорқуға бейім тұратын адамның сипатын, тырнауық тырнауға бейім тұратын адамның сапасын, жылауық жылауға бейім тұратын адамның сапасын, есірік есіруге бейім тұратын адамның сапасын білдіріп тұр. Мысалы, Қосым төбелескенде ылғи баж етіп кеп бетті тырнайтын, сондықтан оны тырнауық дейтінбіз, өзінен көп балалар қорқатын (С. Мұртабеков). Кәдімгі ұрысқақ Мәлике (С. Мұратбеков). Осы кеткеніміз кеткен ғой: біріміз боқтампаз, біріміз арызқой, біріміз жүктеу/скачать 57,39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|