Қазақ тіліндегі эмоционалды

184 
Осы сәт жолды көлденең кесіп өткен арық кездесіп қап, Көкбай 
қолын еріксіз тартып алып, машина жүрісін кілт баяулатқан, 
арттарынан ілескен қалың шаң лап етіп кеп өздерін басып қалды. 
Екеуі де өмірінде мұндай
 
шаң көрмегендей 
«Фу
-
фу
-
ласып»
 
біразға 
дейін өп
-
өтірік пысқырынып
-
түшкірінумен болды
(С. Мұратбеков).
Келтірілген мысалдағы 
«Фу
-
фу
-
ласып» 
тілдік бірлігінде одағайға 
-
ла ; 
-
с; 
-
ып
жұрнақтарының жалғануы қалың шаң қапқан екі адамның 
қимылын ортақ етіс формасында беріп қана тұрған жоқ, сонымен қатар 
айтушының сол іс
-
әрекетке деген жағымсыз эмоциясын да көрсетіп 
тұр. Жағымсыз эмоцияны көрсетуде микромәтіндегі одағайдан басқа 
тілдік бірліктердің қызметін де жоққа шығаруға болмайды. Мәселен, 
өмірінде мұндай
 
шаң көрмегендей, өп
-
өтірік пысқырынып
-
түшкіріну.
«Қазақ грамматикасында» көңіл күй одағайлары әрі жағымды, әрі 
жағымсыз көңіл күйді білдіре алу қасиетіне қарай іштей үш топқа 
бөлініп беріледі.
Жағымды көңіл күйді білдіретін одағайлардың 
қатарында 
Алақай! Ура! (қуаныш, шаттану), Һа! Пах
-
Пах! (сүйсіну, 
таңдану), Оһо! «таңдану)
т.б. аталады. Бұл бөліністі шартты деп тану
-
ға болады, себебі тіл қолданыста түрліше құбылуы, қолданушының 
мақсатына қарай түрлі мағынада жұмсалуы мүмкін. Мәселен, жағым
-
ды эмоцияны, оның ішінде құптауды, қолпаштауды, мадақтауды, 
мақтауды, рух көтеруді, көңілін көтеруді, сүйсінуді, жарайсың деген 
ниетті, разылық сезімін білдіру үшін қолданылады деп есептелінетін 
б
әрекелді 
одағайы жағымсыз реңкте де жұмсалатындығын көркем 
әдебиеттен алынған тілдік
деректер көрсетіп отыр. Мысалы, 
–
 
Бәрекелді,
 
жарқыным...
 
Бұл профессордың әлденеден қатты түңілген кезінде ғана аузы
-
нан шығар сөз еді. Шарасы таусылғанның, басқа айтары қалма
-
ғанның белгісі (М. Мағауин). 
 

жүктеу/скачать 57,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: