Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені
Қазақтар мен Ресей қарым қатынасы
жүктеу/скачать 5,72 Mb.
|
| 3.Қазақтар мен Ресей қарым қатынасы.Солай бола тұрса да, алғашкы табыстарға арка сүйеген А. И. Тевкелев біртіндеп жергілікті өмірге еніп, таныстар аукымын кеңейтетүсті. Кіші жүз ханының мақұлдауға уәдесін алып, Сырткы істер алкасының «Нұскауында» көзделгеніндей, көршілес жерлердің ант беруі үшін негіз дайындады. 1731 жылғы 19 желтоксанда ол Әбілкайырды Нұралы сұлтанды «оның да Ресей империясының бодандығында болуы үшін» Хиуаға жіберуге көндірді. Алайда 1732 жылғы 2 наурызда кайтып оралған Нұралы алаңдататын хабар әкелді: Хиуа «асқан зор наразылық пен ашуыза» білдіріп, болып жатқан окиғалардың мәніне катты аландаушылык танытқан. Хан мен орыс дипломатының, соңғысы Петербургке қайтқанға дейінгі өрекеттері осы жағдайлармен шектеледі.
Қазіргі уақытта Қазақстан Ресей империясының бір бөлігі болған кезден бастап халқымыздың жүріп өткен тарихи жолы деректі деңгейде қайтадан ой таразысынан өткізілуде.Тарихшылар Қазақстан үшін дамудың басқаша жолы болды ма, оның мәні қандай болуы мүмкін деген сауал төңірегін қарастыруда. XVIII ғасырдың орта шенінен бастап бұл мәселеге байланысты тарихнаманың даму динамикасмн сипаттайтын көптеген материалдар жинақталған.Әр кезеңде бұл үрдісті өзінше қабылдау мен бағалау орын алған.Көріп отырғанымыздай, бұл мәселелерді көрсетуде - қосылудың оңды және келеңсіз салдарларына әділ талдау жасау сияқты көптеген сұрақтарға жауап берілмеген. Қазақстан өміріндегі тәуелсіздігі мен дербестігінен айырылған сол кезеңнің шынайы жағдайын білу үшін, әрине, кешенді талдау және сараптау қажет. XVIII ғ. 30 жылдардың өзінде Ресей патша үкіметі қазақ даласын өзінің иелігіне алып, оның сыртқы жағдайының қауіпсіздігін қамтамасыз ете алатындай кепілдігі болмады. Оны 1735-1740 ж.ж. Башқұрт көтерілісі мен XVIII ғ. 30-40 жылдары қазақ жүздерінің Жоңғарлармен соғысының өзі Ресейдің қазақ даласына деген өздерінің қорғаушы ретіндегі ұстамдарының өте әлсіз болғандығы. И. Ерофеева пікірінде негізделген И.Ерофеева “Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик”А; Сонат 1999. (223 б.) Мұнан шығатын қорытынды өздерінің қол астына қарауға ант берген. Қазақ даласының кіші жүзі мен орта жүздерінің ішкі саясаты мен билігіне еркін тез араласа алмады. Сондықтанда XVIII 30-40 жылдарында Орынбор әкімшілігінің қазақ хандары мен ықпалды сұлтандары жеке қарым-қатынастарын жақсарту арқылы жергілікті орыс шенеуліктері қазақтарға ықпал ететін жол ашар әдіс айлаларды анықтау тәсіліне көшкен болатын.А.И. Тевкелев сөзімен айтсақ “қазақтарға ноқта салу” жолдарын іздестірді деп И.Ерофеева “Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик”А; Сонат1999. (223 б.) И.Ерофеева әділ айтқан болатын“Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик”А; Сонат1999. (305 б.) оған қосарымыз тек ханменен ықпалды сұлтандармен ғана емес қазақ даласында қара халық қолдауына кіріп, ішкі саясат пен билікте орыс патша үкіметінің билігіне алмастыруға қол жеткізу жолдарының бірі қарадан щыққан халыққы жақын белгілі ыпалды батырларды орыс патша үкіметінің қазақ даласының саясаттарына тарту болатын. Бұл әдістерін жүзеге асыруға болады деген байлам жасаулары болса керек. Ресей экономикасының дамуына серпін беретін капитал қазақ даласында құйылған болатын ешқандай шығын шығармай таза пайда тауып отырған болатын. Қазақтан кіші жүз ханы Әбілқайырдың 1736-1738ж.ж. Башқұрт жеріндегі көтеріліске қатысуының өзі 1737 жылғы. Башқұрт көтерілісін басуға патша үкіметіне көмегін жонған.Әбілқайыр ханды Орынбор комиссиясы В.Н. Татищев Әбілқайыр ханның башқұрт көтерілісін басып өзінің үшінші ұлы Қожахметті хан сайламақшы саясатын түсініп қалып,тілмаш Арсалан Бахметов арқылы алғыс хат жалдап, Ресей патша адалдығы үшін көп сый сыйапат тарту таралғымен қатар 100 руб күміс ақша беріп тоқтатудағы өте нәзік мәменгерлік саясатының өзі .И.Ерофеева “Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик”А; Санат1999. (224 б.) Қазақ хандығының әліде дербестігін Ресей патша үкіметіне сөз жүзінде ғана бағыныштылығын көрсетті. Сол кездегі Ресей патша үкіметінің өзіне қосылған бодан елдердің ішкі сыртқы мәселелерін шешу мен реттеуде әліде дәрменсіз екендігін дәлелдеп берді. Сондықтанда қазақ башқұрт тархандарын ұлықтау арқылы хан сұлтандар арасында баланс тепе- теңдік жасау идеясына түрткі болғандығы туралыда ой келеді. XVIII ғ. 1 жартысында Шақшақ Жәнібек пен Есет батырға тархандық шен беруінің бір себебі И.Ерофеева дерегінен көреміз.Кіші жүз ханы Әбілхйырдың иелігін басқарып ұстауда болды. Хан Әбілқайыр ықпалы XVIII ғ. 30-40 жылдары бір қалыпты болып саяси тұрақтап қана қоймай, бекіп, нығая бастады. И.Ерофеева “Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик”А; Сонат1999.(232 б.) Сол кезде Әбілқайыр ханды қолдаған рулар шектілер Аралдың солтүстік шығысын қоныстанған. Сонымен қатар байұлдары, рулары оның басында Нұралы сұлтан тұрды. Жетіру рулары оның басындабелгілі батыр Есет болды.Керей орта жүз рулары басында билікте екінші баласы Ералы сұлтан және арғындардың көп бөлігі болды. Оның басында Әбілқайырды қолдайтын атақты орта жүздің батыр биі Шақшақ Жәнібек ықпал етті. И.Ерофеева “Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик”А; Санат1999. Кіші жүз бен орта жүз руларын қоса иелігіне ұстап отырған Әбілқайыр хандығына сыналап кіру үшін беделді белді билік басындағы сұлтандардан хан баласынан басқа батыр би Шақшақ Жәнібек пен Тама Есетке тархандық беру арқылы Әбілқайыр хандығының іргесін босатуды көздеген саясаттар да қылаң етуі негізсіз еместі. жүктеу/скачать 5,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|