Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі А. Байтұрсынов
жүктеу/скачать 2,46 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТІЛ БІЛІМІНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
- « ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІ» КОНЦЕПТІСІНІҢ ТІЛДІК КӨРІНІСІ
- "Қазақ әйелі" концептісінің
- Әдебиет
- КӨПҰЛТТЫ ОРТАДА ҚАЗАҚ ТІЛІН ӨЗГЕ ҰЛТ ӨКІЛДЕРІНЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІНЕН
- КӨПТІЛДІЛІК – ЗАМАН ТАЛАБЫ
- К ПРОБЛЕМЕ ПРЕПОДАВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО РУССКОГО ЯЗЫКА»
- К ВОПРОСУ О СОВРЕМЕННОЙ РЕГИОНАЛЬНОЙ ЭТНОЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ СИТУАЦИИ В КОСТАНАЙСКОЙ ОБЛАСТИ
- КӨПТІЛДІЛІК – УАҚЫТ ТАЛАБЫ
- ҚАЗАҚ ЛЕКСИКАСЫНДАҒЫ КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ МӘНІ
- С.ИСАЕВТІҢ ҚОСЫМШАЛАРДЫ ЖІКТЕУДЕГІ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ
- РОМАНЫНДАҒЫ ФРАЗЕОЛОГИМЗДЕРlДІҢ ҚОЛДАНЫСЫ МЕН МӘН-МАҒЫНАСЫ
- Әдебиет: Жүнісов С. Жапандағы жалғыз үй. – Алматы: Атамұра, 2005. УДК 811
- Бұл мақалада өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету кезінде
- Ассоциативные связи топонимов
| Әдебиет:
Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан — 2050» Стратегиясы — қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Жолдауы.- Астана, 2012 ж. 2 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы, 1992 3Жүсіпұлы М. Ахмет Байтұрсынов және қазіргі қазақ тілі фонологиясы.– Алматы: Ғылым, 1998. - 216 б. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі.- Алматы: Сөздік-Словарь, 1999.-200 б. Қалиұлы Б. Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ терминдері.//Ұлттық рухтың ұлы тіні.- Алматы: Ғылым, 1999.- 409-416 б. ТІЛ БІЛІМІНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ УДК 81'373 К ВОПРОСУ О ТОПОНИМИИ КОСТАНАЙСКОЙ ОБЛАСТИ Ахметова Б.З. – к.ф.н., профессор кафедры теории языков и литературы КГУ имени А.Байтурсынова Костанайский регион является местом проживания народов разных культур. На основании изучения нами архивных документов Костанайской области, по свидетельству исторических фактов казахская народность подверглась непрерывному и продолжительному смешению с другими народами и особенно славяно-русской. Естественно, что топонимия исследуемого региона представляет собой результат различных межъязыковых связей. Исследователь Воробьева И.А. считает, что на «многонациональной территории функционирует не одна, а две и более параллельных системы, которые воздействуют друг на друга» [1, с.27], что возможно, на наш взгляд, только при условии компактного проживания того или иного этноса в инонациональном окружении. Мы полагаем, что параллельные топонимистические системы сохраняются лишь в период активного освоения территории (освоение целинных земель), со временем одна из систем вытесняется. Именно об этом говорят архивные документы (ГУ «Государственный архив г. Костаная») С учетом последних достижений семасиологии структура словесной единицы (в том числе и топонима) включает в себя предметно-логический (денотативный), социальный (эмоционально-оценочный), структурно-языковой и эмпирический (образный) семантические компоненты, в которых закреплены результаты отражения внеязыковой и языковой действительности, связанные в сознании носителей языка с определенным комплексом фонем. Предметно-логический компонент значения топонима представляет собой ту часть его семантики, которая возможно соответствует понятию, передаваемому данной словесной единицей. Этот компонент значения топонима может быть связан с выражением разного рода понятий: 1) общеизвестных и в одинаковой степени сформированных во всех формах национального языка; 2) этнографических, то есть специфических для данного языкового коллектива, отражающих особенности быта, культуры, традиций; 3) известных повсеместно, но различающихся степенью сформированности (чаще всего топониму соответствует атрибутивное словосочетание литературного языка). Например: с. Сосна «дерево», с. Тениз «болото» (Мендигаринский район), с. Дружба, с. Заря, с. Степное, с. Борки, с. Теректы «дерево» (Карасуский район), с. Волна, с. Песчанка «песчаное место», с. Казан (Узункольский район). Социальный (эмоционально-оценочный) компонент значения топонима возникает как результат отражения принятых в обществе эмоций и оценок, связанных с реалиями, которые обозначаются данным словесным знаком. Например: с.Юльевка, с.Новонеженка (Аулиекольский район), с. Сахаровка (Камистинский район), с. Барсуковка (Тарановский район), с. Веселый подол (Сарыкольский район) - шутливое, с положительной и/или отрицательной оценкой; с. Есир, с. Куркуыс, с. Кайгы - неодобрительное, с отрицательной оценкой. Любая ранее освоенная территория отражает в своих названиях разные по своей языковой принадлежности топонимические пласты. Если топонимия региона представляет собой топонимическую систему, то эта система складывается из топонимических пластов, которых может быть несколько. Мы полагаем, что топонимические пласты представляют собой подсистемы региональной топонимической системы. Иноязычные топонимические пласты могут возникнуть при наличии следующих процессов: 1) постепенной смены одной топонимической системы другой; 2) постепенного перерастания одной топонимической системы в другую. В результате наших наблюдений отметим специфичность топонимов русского происхождения. Собственно-русская лексика включает в свой состав преимущественно общеупотребительную терминологию. Это и понятно, так как крупные реки и озера уже имели названия на языке местных жителей, переселенцы же имели возможность называть лишь небольшие водоемы, и естественно, что эти названия относились к общеупотребительной лексике. Язык выступает как средство закрепления в сознании этой связи между образами. Войдя в язык, закрепившись в нем, образное отождествление становится стимулом развития собственной языковой номинативной модели. Этнолингвистические исследования по топонимии извлекают из топонимического материала различного рода информацию о духовной культуре того или иного народа. Предполагаем, что этимологический анализ в тесном соприкосновении со словообразовательным анализом позволит в целом реконструировать народные знания о мире. Названия объектов той или иной местности (топонимы) представляют собой языковое состояние, особый тип знаков, существующих и развивающихся по своим особым законам. Например, именно благодаря исследованиям по топонимике нами установлено, что на территории Костанайской области наличествует мощный славяно-русский пласт. Этот пласт топонимии в данном регионе возник вместе с первыми русскими людьми, отражая русское миросозерцание. Первые русские насельники, с вниманием относясь к особенностям географических реалий своей родины называли топообъекты, используя слова как общенародные (типа: сосна, береза, урожай, камыши), так и необщенародные (типа: борки, златоуст). На сегодняшний день подавляющее большинство костанайских топонимов является русским. Для примера приведем те, в которых отразились названия местной растительности: сс. Вшневка, Камышока, Березово, Лесное, Сосновка. Информация, которая заключена в топонимах, человек воспринимает через органы чувств. Апеллятивы, к которым восходят топонимы, являются своеобразными индексами доступа. Среди костанайских топонимов нами выделены следующие славяно-русские традиционные группы - топонимы - ойконимы идеологического плана (сохраненные с советских времен): п. Дружба, Большевик, Красный партизан, Красный Октябрь, Красная Пресня, Кызыл ту, Первомайское; - топонимы-ойконимы, названные в честь выдающихся людей: сс. Суворово, Лермонтово, Королевка, Ленино, Ломоносов, Панфилово, Мичуринское; - топонимы-ойконимы, посвященные выдающимся государственным деятелям бывшего Советского Союза: Киров, Карл Марс, Свердлов, Фурманово, Чапаевка, Фадеевка, Герцено, Жуковка; - топонимы-ойконимы, связанные с мировоззрением переселенцев: сс. Покровка, Воскресенка, Введенка (праздник Введение в храм), Богородское, Богдановка, Успенка Федоровского района. Справедливо мнение российского ученого Н.К. Фролова, что «при определении состава топонимических основ прежде всего необходимо учитывать не только первообразные структуры, идентичные породившим их апеллятивам, но и регулярные образования, возникающие в процессе перехода имен нарицательных в собственные, которые в результате опрощения, сращения словоформ представляют собой корневого типа сложения, способные присоединять аффиксы» [3, с.193]. Обращение к вопросу взаимосвязи местных географических терминов и топонимов в данном исследовании обусловлено прежде всего стремлением выявить виды географических терминов, ставших в процессе топонимизации именами собственными; раскрыть возможности диалектной лексики как источника топонимической номинации и носителя информационной нагрузки; описать ареалы распространения географических терминов, выявить своеобразие русской топонимии на территории Костанайской области, включающей базовые географические апеллятивы. Появившиеся в Костанайской области русские, в основном выходцы из северных районов России, украинцы, белорусы, отчасти поляки позволили развиваться здесь славянскому населению. Они сформировались в первый период на диалектной основе севернорусских говоров и характеризуются совокупностью признаков, частью общих с русскими говорами северного наречия, а частью возникших в местных условиях в результате междиалектных и межъязыковых контактов. На территории Костанайской области проживают представители более 20 национальностей. В регионе наблюдается взаимодействие культур и двуязычие. Однако влияния других языков, кроме языков славяно-русской подсистемы, на формирование региональной топонимической системы не наблюдаются. Вопрос о взаимодействии и взаимообогащении русского и казахского языков был и остается самым актуальным и в наше время. Русский язык не подвергся значительному влиянию со стороны языков, функционирующих на территории Костанайской области. Влияние русского языка проходило на протяжении многих лет, оно продолжается в какой-то степени и теперь. Конечно, процесс междиалектного и межъязыкового взаимодействия не становится обыкновенным вытеснением одних слов другими, так как сложные взаимоотношения языков и форм определяются сознанием говорящего. Приспосабливаясь к новым условиям на новых землях, переселенцы прибегали к помощи местного населения. Славяне, заселяя новые места, использовали свою лексику не только в быту, но и в топонимии (названия тех мест, куда они переселялись). Таким образом, сложившееся двуязычие определяет своеобразие сформировавшейся топонимической системы. Это своеобразие характеризуется присутствием параллельных ономастических систем. Топонимы тюркского происхождения, вошедшие в русскую топонимическую систему Костанайского региона, содержат в себе компоненты, сохранившие графику и значение, которые имели ранее в языке-источнике. Например: Шункурколь «глубокое озеро», Караколь «черное озеро» (Денисовский район), Есенколь (Федоровский район), Сарыколь «желтое озеро», Узункуль «длинное озеро» (Узункольский район). Не вызывает сомнения тот факт, что основная причина преобладания топонимов того или иного происхождения – национальный состав населенного пункта, количественное преобладание населения того или иного происхождения, сложившееся еще до начала российской колонизации. Одной из причин локализации той или иной нации на территории региона является тот факт, что каждый этнос сохранял или стремился занять свою экологическую нишу. На территории Костанайской области проживают более 20 национальностей (армянская, чеченская, ингушская, таджикская, азербайджанская, немецкая, узбекская и др.), сохранившие свой язык, культуру и традицию, однако нами не отмечены влияние их языка на формирование топонимов местности. В дальнейших исследованиях планируем рассмотреть уровни языковой компетенции и топонимическое ассоциирование представителей разных национальностей, проживающих на исследуемой территории. Использование имени человека для номинации того или иного объекта действительности может быть мотивировано несколькими причинами. Топонимическое пространство, существующее в сознании жителей региона, значительно больше по объему, чем топонимическое пространство карты, поскольку для живущих в этом регионе важны мелкие географические объекты, не представляющие интереса для людей, находящихся за пределами региона, для крупномасштабных карт и т.п. Кроме того, реальному топонимическому пространству свойственна вариативность, то есть один географический объект может иметь несколько названий: поселок Кашар –поселок Качар, село Аулиеколь - село Семиозерное, село Убаган - село Убаганский, село Узунколь – село Ленинское, село Россия – село Тайсойган (Узункольский район). Именно эта вариативность и позволяет утверждать, что в топонимии существует явление параллелизма. Общая этнолингвистическая ситуация в Костанайской области способствовала становлению современной топонимической системы региона. Языковые пласты региональной топонимии уникальны в своей многогранности и показаны сквозь призму языковой компетенции современного носителя языка. При анализе топонимии (совокупности названий топографических объектов) любого региона у исследователя возникают вопросы, касающиеся длительности функционирования того или иного топонима, условий выбора, предпочтительности того или иного названия. Еще в древности говорили, что имя является знамением свыше. В народных преданиях говорилось, что если узнать настоящее имя человека, то на него можно наслать беду, им можно управлять. В большинстве случаев топонимы рассматриваются с точки зрения их структуры, этимологии, семантики [3, с.77]. Вполне естественно, что, функционируя в этнолингвистической среде, все элементы региональной топонимосистемы находятся под влиянием стереотипов эталонов восприятия, присущих человеку как субъекту познания. В традиционных топонимических исследованиях топонимы рассматриваются преимущественно в статике – в плане отражения топонимов в картах, документах, текстах, но не в динамике, предполагающей анализ взаимовлияния, восприятия и функционирования топонимов как элементов различных этнокультурных кодов, включенных в специфический региональный этнокультурный код. Топоним как знак может проявиться в бесконечном числе значений, отличающихся друг от друга различными оттенками и нюансами. Любой топоним обладает разными частями, элементами, моментами, способными дробиться и варьироваться до бесконечности. Например: Абак (здесь и далее в качестве примеров топонимы Костанайской области). Проведенный нами ассоциативный эксперимент, в котором участвовало более 1000 жителей разных национальностей Костанайского региона, показал место топонима в «семантическом поле», степень его близости к другим словам и характер отношений между ними. Кроме того, топонимические ассоциации отражают наиболее значимые синтагматические связи топонимов и прежде всего – наиболее близкие для сознания современного носителя языка связные сочетания. Эксперимент проводился на русском языке с представителями разных национальностей (русскими, казахами, украинцами, узбеками, корейцами, татарами, башкирами, армянами, азербайджанцами, немцами). АБАК: казахский (3/57), табак (0/10), бак (2/6), род (3/3), бочка (1/4), аббат (1/5), озеро (0/2), темный (0/2), кабачок (растение) (0/2), жаба (0/2), зеленая (0/2),гамак (0/2), царь (0/2), поселок (1/0), арбуз (1/0), чайник (1/0), башмак (1/0), чурка (1/0), ручей (1/0), ленивый (1/0), батрак (0/1), несвободный (0/1), черный (0/1), толстый (0/1), Абакан (0/1). Понятие ассоциации, исследуемое в психолингвистике, тесно связано с понятием коннотации. Ключом к стереотипам национального характера, т.е. представлениям о национальном характере того или иного народа, входящих в языковую картину мира, могут служить лексические коннотации – несущественные, но достаточно устойчивые признаки выражаемого лексемой понятия, воплощающие принятую в обществе оценку соответствующего предмета или факта, отражающие связанные со словом культурные представления и традиции [4]. Разные языки – это отнюдь не различные обозначения одной и той же вещи, а различные видения ее [5]. В аспекте этнолингвистики одним из важнейших источников по истории языка является топонимия региона. В ходе изучения этнолингвистического пространства топонимии Костанайской области нами было установлено, что: 1) общая этнолингвистическая ситуация в Костанайской области способствовала становлению современной топонимической системы региона; 2) языковые пласты региональной топонимии уникальны в своей многогранности и показаны сквозь призму языковой компетенции современного носителя языка. Литература: 1 Березович Е.Л. Топонимия Русского Севера: Этнолингвистические исследования. – Екатеринбург, 1998. 2 Мадиев Г.Б. Формирование русской гидросистемы Восточного Казахстана // Ономастика Поволжья. – М., 2001 3 Фролов Н.К. Топонимическая таксономия в зеркале лексической подсистемы языка// Филологический дискурс: Вестник филологического факультета ТГУ.- Тюмень, 2000 4 Березович Е.Л. Русская топонимия в этнолингвистическом аспекте. – Екатеринбург, 2000 5 Березович Е.Л. Топонимия и исторические предания: к вопросу о взаимодействии различных версий этнокультурной информации // Ономастика и диалектная лексика: Сб. науч. тр. Вып.3. / Под ред. М.Э. Рут. – Екатеринбург, 1999. УДК 81'42(075.8) « ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІ» КОНЦЕПТІСІНІҢ ТІЛДІК КӨРІНІСІ Досова А.Т.- ф.ғ.к., доцент, Ахмет Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Оразғалиұлы Н. – А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінің 1 курс магистранты Кейінгі онжылдықтар белесіндегі лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, антропоцентристік парадигма жөніндегі зерттеулер этносты, ұлт мәдениетін тіл арқылы анықтауды негізгі қағида етеді. Қазіргі таңдағы ана тілінің тағдырында да, бүгіні мен ертеңінде де бағзы замандардағыдай аналардың алатын орны, атқаратын рөлін көрсету мен жаңғыртудың мәні ерекше. Алайда қазақ халқының ұлттық дүниетанымына сәйкес қазақ мәдениетіндегі әйелдің шынайы орнын тіл арқылы таныту, жаңаша зерттеп-зерделеу міндеті толық шешілген жоқ. Осымен байланысты ұлттың болмыс-бітімі, дүниеге көзқарасы мен рухани-мәдени құндылықтарына сәйкес әйелдің өзіндік табиғатын, қоғамдағы, отбасындағы әлеуметтік қызметімен сабақтас анықтау мәселесін ұлттық таным қорында тіл арқылы жинақталған әйел концептісі арқылы дәлелдеудің мәні ерекше. Оның өміршеңдік сипатына сәйкес қазіргі қазақ қоғамындағы «қазақ әйелі» концептісінің даму динамикасын, жаңару үрдісін анықтау мақаланың өзектілігін айқындайды. Қазақ халқының танымындағы «әйел» концептісіне қатысты атаулар, қазақ әйелдерінің таным-талғамын, көзқарасын, сезімін, психологиясын, сан иірімді ерекшеліктерін тануға, қазақ мәдениетіндегі орнын айқындауға мүмкіндік беретін тілдік бірліктер, лексико-фразеологиялық, паремиологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан ұғым-түсініктер, қазіргі көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. «қазақ әйелі» концептісін дәлелдейтін деректер зерделенген. Кілт сөздер: тіл; лингвомәдениеттаным; когнитивтік лингвистика; ұлттық мәдениет; «қазақ әйелі» концептісі. Әлемнің әрбір ұлт пен ұлыстың бір-біріне ұқсамайтын мәдениеті мен өзіне тән ерекшеліктері болатыны заңды құбылыс. Бұл құбылыс сол тілдік қауымдағы ортаның қарым-қатынасынан, олардың сөйлеу мәдениеті мен өмір сүру дағдысынан, тектік құрылымының коммуникативтік ерекшеліктерінен анық байқалады. Осы ерекшеліктер сол дәуірге тән қоғамдық сананың тілінде жақсы сақталып, ұлттың рухани, мәдени құндылықтарының белгілерін айқындайды. Осыған орай қазіргі тіл білімі ғылымында халықтың, жеке тұлғаның ұлттық ментальды өмірін, дүниетанымдық сипатын қарастыратын антропцентрлік бағыттағы зерттеулер өз нәтижесін беріп келеді. Себебі, тіл адамдардың іс-әрекеті арқылы дамиды. Тілдік қауымды, жеке адамды тілі арқылы тану оның шаруашылық, мәдени өмірінен кең мағлұмат алуға болады. Қазіргі қазақ тіл білімінде жаңа антропоөлшемдік бағыттағы зерттеулер ішінен адам факторымен тікелей және тығыз байланыстағы когнитивтік бағыттың зерттеу аясы кеңіп, танымдық сипатқа ие көптеген жайттар орнығып, қанат жайып келе жатқаны байқалады. Адамға қатысты тілдік кеңістікте өмір сүретін барлық әрекет, қарым – қатынас түрлерінің, білім мен тәжірибе құрылымдарының санада көріністенетін үзіктерінің адамзаттың дүниетанымы ретінде объективтенуі лингвистикалық зерттеулердің маңызды нысанына айналып отыр. Мысалы, тілдік мағыналық, мазмұндық мәні көмегімен шындықты, ақиқатты тану, адамзатқа тән этноментальды дүниенің тіл арқылы көріністенуі, ұлттық танымның прозадағы, поэзиядағы, жекелеген таным дүниесіндегі сөзбейнесі, танымдық модельдері т.б. мәселелер зерттеушілер Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Ж.Манкеева, А.Ислам, Э.Сүлейменова, Ш.Жарқынбекова, Л.К.Жаналина, М.Күштаева, Н.Аитова, Ж.Саткенова, А.Әмірбекова, Г.Сағидолда, Г.Снапасова, Г.Гиздатов, Н.Г.Шаймердинова т.б. еңбектерінде сөз етіледі. Біздің зерттеу нысанымызға қатысты лингвомәдениеттанымдық, лингвотанымдық бағыттағы кейбір зерттеулердегі (Г.Мұратова, Г.Мамаева, А.Смайлов, Г.Байғұтова, Ж.Исаева, А.Нұржанова т.б.) айтылған ойлар, пікір–көзқарастар адамзат концептісінің аялық мазмұнындағы диахронды, синхронды сипатқа негізделген тілдегі барлық танымдық ақпаратты қамти алмайды. Бұл жұмыстарда адам концептісіне қатысты кейбір талдаулар ғана орын алады. Сондықтан зерттеушілердің зерттеу мақсатына нысан еткен сұрақтарына жанама түрде ғана қатыста материал сөз етіледі. Сол себепті санада өңделетін, шоғырланатын, көріністенетін білім аясын, ақпаратттарды тек адамға қатысты лингвокогнитологиялық заңдылықтар тұрғысынан ғана баяндамай, адамзатқа тән адами құндылықтардың концептуалды жүйесіне негіздеудің де өзіндік мән – маңызы, әлеуеті баршылық деуге болады. Адамның биологиялық түр ретінде антропоморфтық, биоағзалық бірлестігінің ортақтығы, ұқсастықтарынан басқа адамның ғасырлар бойы табиғатты игерген іс – әрекеттерінің, адам баласының ойы мен рухани дүниесінің, қоғам өзгерісінің, кемелденуінің тарихи деңгейлері бір жағынан тілдің әлемдік бейнесі тұрғысынан, екінші жағынан ұлттық таным деңгейлері, этномәдени қабылдаудың шынайы көрінісі танымдық қағидаттар тұрғысынан зерттелуге тиісті мәселе бола алады. Басқа да тілдік бірліктер тәрізді әйел бейнесіне қатысты лексикалық қор – ауызекі тілде, ауыз әдебиеті үлгілерінде, тарихи және көркем шығармаларда тұрақты тіркестердің фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер сияқты түрлері когнитивтік модель қалыптастырушы таңба, ақиқат дүниенің көрінісін белгілейтін нысандар ретінде танылады. Тілдік бірліктер арқылы таңбаланған әйел бейнесі қоғамдық санада өміршеңдік, тұрақтылық, сезімталдық, символдық т.б. белгілермен ерекшеленеді. Қазақ әйелі туралы мәдени-этнотанымдық мәні зор тілдік фактілер – тұрақты тіркестердегі, мақал-мәтелдердегі, көркем шығармалардағы әйелдер бейнесін когнитивтік құрылым тұрғысында ғылыми талдау қай кезде болса өзекті мәселе болып табылады. Тіл - халық қазынасы, ұлттық мәдениеттің ең маңызды және күрделі құрылымдық көрінісі болып табылады. Адам баласының танымдық әрекетін гуманитарлық ғылым салаларында ғылыми зерттеу ұстанымдарының тың өзегі ретінде қарастыру, зерттеу жаңа бағытты ұсынды. Таным мен тілдің арақатысына, тілдің ойлау мен таным құралы екендігін тануға бағытталған ізденістер тарихы ерте кезден - ақ пікірталас тудырып келе жатқан сұрақтар. Тілдің танымдық құрал жөніндегі ең алғашқы философиялық талдау Платон түсініктемесі екендігі анық. Ғылымдардың тарихы саналатын философия ғылымының қолжеткен табыстары таным үдерісінде тілдің алатын ролін, орнын, маңыздылығын, шынайылығын дәлелдеу арқылы бүгінгі когнитологиялық ғылым нысанына келіп ұласты. Тілдік білімнің табиғатын және оны қалай қолдану керектігін когнитивтік лингвистика, яғни адамды, оның ой-санасын, рухани тәжірибелік әрекеттерін тіл арқылы зерттеуге арналған жаңа бағыттағы ғылыми арна зерттейді. Адам танымында қалыптасып, өңделіп, жаңғыртылған білімдер жиынтығы дүниенің тілдік бейнесін құрайды. Қазіргі таңда қазақ тілінің когнитивтік аспектісі тіл білімінің этнолингвистика, лингвомәдениеттану, әлеуметтік, гендерлік лингвистика т.б. салаларымен сабақтастықта, үйлесімді байланыста зерттеле бастады. Тілдік бейне адамзат пен мәдениеттің даму кезеңдерінің сатысы өркендеген сайын ақиқат дүние әлемін тек логикалық позитив тұрғысынан ғана емес, этикалық, әдептік, ұлттық ментальдылық тұрғысынан да танып, әлемнің тілдік бейнесі арқылы дүние бейнесі туралы түсінік аясын күрделендіре түсті, оны тануға деген ғылыми ізденістер аясын кеңейтті. Ғалым Э.Оразалиева «..Когнитивтік лингвистика дегеніміз - танымдық құрылымдардың лингвистикалық сәйкестіктері мен мүмкіндіктерін анықтау, белгілі бір тілдік жағдайды қойылатын мақсатқа, әсер етуші себеп - салдарға орай әр түрлі тілдік құралдар арқылы сипаттау, олардың әркелкі деңгейде қабылдану өзгешелігін зерделеу» деген анықтама берді [1]. Ал «Тіл білімі» сөздігінде когнитивтік лингвистикаға мынадай түсініктеме беріледі: «Когнитивтік лингвистика (лат. білім, түсінік, көзқарас) - тіл біліміндегі бағыт. Тілді игеру Табиғи тіл механизмін түсіндіру үшін білім жинау, қолдану және түсіну моделін құру тұрғысынан зерттеледі. Бір жағынан К.л. бұл моделді тек бүкіл когнитивті ғылымдар шеңберінде ғана жасай алады. Ол ғылым - білімнің әр түрлі типтерін, олардың ұйымдастырылу және өзара әрекеттесу тәсілдерін зерттейді. Екінші жағынан бүгінгі тілдерді зерттеу Интенция, ес, семантикалық қорытынды, есте сақтау, түсіну, жоспарлау, Дискурсты басқару сияқты когнитивті категориялардың қатысуынсыз мүмкін емес. Оларда тілдік, сенсорлық, моторлық және басқа информациялар қамтылады...» [2]. Сонымен қатар сөздікте когнитивтік лингвистиканың тіл көмегімен ақпараттарды беру, сақтау құрылымдары мен тәсілдері туралы көзқарастарды тереңдетуге арналған хабарламалар да орын алған. Тіл бірліктері қызметін когнитивтік арнада зерделеу, лингвистикадағы ойлау стиліне өзгеріс, жаңа толқын әкелді, тілдік құбылыстар, олардың мәні мен қызметі мәселесінде жаңғырта ойлау жүйесі туындады. Пәнаралық ғылыми зерттеулерді жаулап алған когнитивтік өрлеу ғылымда «когнитивтік революция» терминімен бағаланғандығы аян [3]. Ғылыми ізденістерде танымның басты концептілерін философия, логика, мәдениет, тіл, этнография т.б. ғылымдар өлшемдерімен талдап, түсіну орныққан әдіс екенін айта отырып, концепт терминінің мән-мағынасын анықтау тіл білімінде түрлі пікірлер, талдау жүйесінің концептуалдық әдіс амалдары туғызғаны аян. Концептінің терминдік мағынасы әр ғылым саласында әр түрлі. Мысалы, адам күнделікті өмірде ер, батыр, мерген, бостандық, абырой, егемендік, еркіндік, тәуелсіз т.б. сөздерді қолдана береді, алайда олардың концептілік мәртебесін біле алмауы, оған көңіл бөлмеуі мүмкін. Ол сөздердің беретін ұғым - түсінігін түсіндіру адамның тәжірибе жинақтау, үйрену, машықтануына, талдау бағыттары, әдістеріне қарай әр түрлі болады[4]. Қазіргі кезде адам өміріне қажетті аспектілерді – оның санасы мен ой-өрісін, ақиқат шындықты қабылдау және ұғыну ерекшеліктерін, сондай-ақ аталған процесс нәтижелерінің тілде көріністерін кеңірек қарастыруға жол ашылды. Осыған байланысты қазіргі кезеңдегі лингвистикалық зерттеулерде басымдылыққа ие бола бастаған антропоцентристік бағыт адам қызметінің тұлғалық және әлеуметтік қырларына деген қызығушылықты арттыра түсті. Бұл үрдістер тілдік болмысты таныммен байланыстыра, сол тілді тұтынушы адаммен, субъектімен сабақтастыра зерттеудің заңды құбылыс екенін осы саладағы зерттеулер дәлелдеп отыр. Себебі, адам баласы жас кезінен бастап, ана тілін бойға сіңіру арқылы туған халқының салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын,мәдениетін де қабылдайды. Тіл - халық, ұлт мәдениетінің нышандары мен нәзік қыры мен сырын айқындайтын белгі. Әрбір тіл өзіне тән белгілері, қасиеттері бар ғажайып құбылыс екенін мойындасақ, онда олардың әрқайсысында әлем мен адам бейнесі әр түрлі көрінеді. Дүниенің тілдік көрінісінде әрбір халықтың тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, т.б. ұлттық-мәдени құндылықтары, адамның күллі әлем, тұтас дүние туралы көзқарас, түсініктері, сондай-ақ адамның сол тұтас әлемнен өз орнын табуға деген ұмтылысы, түрлі әрекеті, адамдар арасындағы түрлі қарым-қатынас та айқындалады. Күн көрісі төрт түлік мал болған соң, оның етін де, сүтін де, терісін де, жүнін де ысырап етпеген қазақтар оларды қалай тиімді пайдаланудың жолдарын білген. Қазақ әйелдерінің қолөнер туындыларының ішінде ең кең тарағаны, технологиялық жағынан жетілгені - киіз басу. Күнделікті қажетіне жарап, киіз үйдің туырлығына, түңлігіне, үзігіне жабуға және жерге төсеуге арналған киіз басу өнері туралы жазылған этнографиялық сипаттағы еңбектер көп. Қазақ әйелдері барды ұқсатып, тұрмысқа қажеттінің бәрін өздері дайындап алатын болған. Мысалы, кір жуатын сабынды да өздері жасай білген. Сабын жасау үшін оңаша, жылылығы бірқалыпты сақталатын үйде сақарды майға қосып қайнатады да, сабын шығарады. Мұның тәсілін, тетігін білетін әйелдер басшылық етеді. Білігі жетпейтіндер сабынды ірітіп, бұзып алады. Ал енді осы сабын қайнату ісінің тілдік дәйегі Б.Майлин шығармасында кездеседі: Алба-жұлба қараша үйдің сырт жағынан қарасаң, іші өртеніп жатыр ма дейтінсің, булыққан түтін бұрқырап шығып жатыр. Үйдің ортасында үлкен қара қазан. Астында лаулап жанған от; қазанның ішінде бір үйіріліп, бір бұзылып қайнап жатқан сабын. Төменгі жаулықпен басын тұмшалап орап алып, маңдай терісі тыржиып, терлеп-тепшіп, Айнабайдың Зейнебі сапты қалақпен сабын былғап жатыр. ... От басын қоршалай отырған төрт-бес қатын; бәрінің көзі қазанда... Сабын иілсе, бұзаушық алып үйді-үйіне тарайтын ойлары бар, бірақ, сабын болмай амалдары құрып, ащы түтіннің азабын көріп отыр (Б. Майлин. Раушан- коммунист). "Қазақ әйелі" концептісінің этномәдени сипатын ұлттық тағам атаулары да танытады. Себебі, күн көрісі төрт түлікпен тығыз байланысты болғандықтан, аналарымыз оның сүтінен неше түрлі дәмі аузыңнан кетпес тағамдар жасаған. Мысалы, уыз көже, құрт, ірімшік, ежігей, құрғақ сүт, көпіршік, ақ лақ, жент, талқан сияқты тағам түрлері қазақ әйелінің қолынан шыққан, қазақтың тұрмыстіршілігінен, өмір сүру салтынан, ұлттық болмысынан хабар береді. Ежелгі қазақ дүниетанымында тәңірлік діннің терең орын алғанын қазақ даласын алғаш зерттеген саяхатшылар мен қазақтың өз арасынан шыққан Ш.Уәлиханов сынды ғалымдары баса айтқан болатын. Тәңірлік діннің арнасына дүниетанымы қалыптасқан қазақ танымының негізгі нышандары Х ғасырдан бастап ислам дінінің танымдарымен сіңісіп кетті. Қазақ тәңірі деген ұғымы мен арабтан ауысқан Алла, парсыдан келген Құдай сөздерімен астасып, бір ұғымға айналып кетті. Тәңірберген, Алдаберген, Құдайберген деген есімдердің қазақ арасында бір ұғымның шеңберінде қолданылатыны көпшілікке мәлім. Сонымен қатар халқымыздың әйелге Ілкі Ана, Ұлы Баба, Түпана (арғы тек) түрінде табынушылық пен құрметтің іргетасы тәңірлік дін кезеңінен қалғаны анық. Адамзат мәдениетінің бастау тегі мифологиялық таным-түсініктерден нәр алады. Адамзат баласының нәсілі мен тегіне қарамастан мифтік ойлау мен сана ортақ құбылыс болып саналады. Мифологиялық дүниетанымда «әйел», «еркек» категориялары ықылым заманнан бастап шындықты игерудің әу бастағы деңгейі ретінде қалыптасты. Энциклопедиялық анықтамаларда мифке мынадай сипаттама берілген: «Мифология, миф, – ойдан шығарылған қиял емес, ол – өткен заманның адамының шындығын бойына сақтап қалған ата-баба сарқыты. Ол өткенді саналы бұрмалаудың, жалғандықтың ескерткіші емес, бірнеше мәрте бүктеліп, оралып, ақиқаты мен қасиеті қатар өрілген, еріксіз шатасу тозаңының арасында байқалмай қалған ақиқаттың өрім қамшысы» [5, 12б.]. Сонымен қатар «мұнда поэзия мен алғашқы білімнің, дін мен әдептің, өнер мен өмірлік тәжірибенің ерекше бірлігі орын алады »[6, 32б.]. Қазақ мифологиясының арғы тегіндегі ортақ қазан – көне түркілік дүниетаным екені мәлім. Сондықтан қазақ мифтік әңгімелері, ертегі, жыр-аңыздарындағы «әйел» концептісінің қалыптасуын сол түркілік кезеңнен бастап суыртпақтауға тура келеді. Қорыта келгенде, тіл өзін-өзі тудырушы, ұйымдастырушы, реттеуші, дамытушы қабілетке ие. Тілдің бұл сипаты кездейсоқтыққа жол бермейді. Адам санасында туындайтын тіл сана арқылы жасампаздыққа ие бола тұрып сананы құруға қатысады. Бұлар бір-бірінсіз мүмкін емес. Тіл – қоғамдағы қарым-қатынас құралы болумен қатар, ұлттың өмірінен, оның тарихы мен мәдениетінен, менталитетінен ақпарат беретін әрі қоғамды дамытушы күш ретінде қызмет атқарады. Осыған байланысты зерттеу жұмысында «қазақ әйелі» бейнесін танытатын тілдік ұғымдар талданды. Адамның ақиқат дүниеге қатынасы тілдік құралдар арқылы беріліп, соның негізінде ақпарат жүйесі қалыптасады. Демек «қазақ әйелі» атауымен байланысты мифтік түсініктерге, тұрақты тіркестерге, салт-дәстүр көріністеріне, ақын-жырау шығармаларына, шешендік сөздерге концептілік талдау жасау арқылы ғаламның тілдік бейнесі анықталды. Когнитивтік ғылым базасында, терең зерттеулердің нәтижесінде концептінің санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальді қабілеттер негізінде танылатыны айқандалды. Кең ұғымда концепт – санадағы ой бірліктері мен психикалық қабілетінің қызметі арқылы тұлғаның тәжірибесі мен білімін танытатын ақпараттық жүйе. Тіл біліміндегі концепт ұғыммен салыстырғанда қолданылу аясы, ауқымы кең термин. Себебі концепт – дүние туралы жан-жақты білімнің санада жинақталған формасы. Сөздің өзінің тәуелсіз мағынасы мен оның әрбір жеке қолданысының әр түрлі контекстегі қайта жасалуындағы мән өзгерісінің түсіндірілуі, концептуалды білім құрудағы сананың болмысына, қабылдау деңгейі мен ғаламды түсіну тәсілдерінің артында жасырын тұрған түрлі факторларға, өзі қатысты этникалық мәдени дәстүр мен әлеуметтік жағдайға, т.с.с. тікелей қатысты болады. Концепт бір сөздің беретін ұғымы, түсінігі емес, күрделі семантикалық бірлік. Ол тілдік бірліктердің қандайын болса да (сөз, сөз тіркесі, сөйлем, дискурс) белгілей алатын, семантикалық өріс ретінде де көрініс беретін мағына. «Қазақ әйелі» бейнесін мынадай концептілерден тұратындығын анықтадық. Олар: “қыз”, “ана”, “жар”, “сұлулық” т.б. Себебі бұл концептілер ақын- жыраулар шығармаларының өн бойында түрлі баяндау формалары арқылы көрініс тауып отырады[7]. Әр бір тіл – өз бойында ұлт тарихын, төл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтаған таңбалық жүйе. Осындай мазмұнды құрылымына сәйкес ол жай таңбалық жүйе емес, ол – мәдениеттің көрсеткіші. Тілдің қызметі тек коммуникативтік емес, этномәдени ақпараттарды сақтаушы, жеткізуші, келесі ұрпаққа жалғастырушы, бүтін тұтастық болып танылады. Ақиқат дүниенің мәдени ақпаратын танытатын әрбір лингвомәдени бірлік дүниенің тілдік бейнесін айқындаушы лингвомәдени көрсеткіш ретінде қарастырылады. Ол тіл мен мәдениет арасындағы өзара байланысы тұрғысынан талданады және таңба мазмұнындағы лингвистикалық, мәдени ақпараттармен танылады. Тілді антропоөзектік бағытта зерттеу ғылыми когнитивтік парадигмамен тығыз байланысты. Мұның өзі «әйелдік» (феминдік) ұғымына концепт мәртебесін беруге мүмкіндік туғызып отыр. Аталған ұғымды тек когнитивті ғана емес, мәдени мәнді деп тану арқылы лингвомәдениеттану және мәдениет пен қоғамды зерттейтін өзге ғылымдар саласына қарай ойыстыру да оны концепт ретінде қарастырудың тағы бір маңызды факторы екенін айқындайды.
1 Оразалиева, Э.Н. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. - Алматы: Арыс, 2007. – 300 б. 2 Тіл білімі сөздігі. - Алматы: Ғылым, 2008. -110 б. 3 Ислам, А. Тілдік дүние суреті: «концепт» және «ұғым» //С.Аманжолов және қазіргі қазақ филологиясының өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Ғылым, 2004.- 439-445 бб. 4 Сыздық, Р. Сөз құдіреті. - Алматы: Санат, 1997. - 224 б. 5 Ғабитханұлы, Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. – Алматы: Арыс, 2006.- 166 б. 6 Ыбыраев, Ш. Қазақтың мифтері мен мифтік аңыздары туралы. – Алматы: Ғылым, 2002. – 320 б. 7 Манкеева, Ж. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. - Алматы: Жібек жолы, 2008. 356 б. ӘОЖ 378.02:37.016
Жалпы, тіл үйрету, белгілі бір тілді оқыту әдістемесі әлбетте, педагогика, психология, цифрлық технологиялар, өнер мен әдебиет, фәлсафа, тарих, музыка және тағы сол сияқты салалармен тығыз байланысты. Әсіресе, қазақ тілін оқытудың қазіргі әдістемесі психология саласындағы, қазіргі ғылым жетістіктері мен алдыңғы қатарлы зерттеулерді бағалап, назарға алуы жөн деп ойлаймыз. Осыған орай, аса маңызды мәселе - қазіргі ғылым адамның ақпаратты өңдеудегі орталық жүйке жүйесінің мүмкіндіктерін бағалауға өте жақын келгендігі. Адамның миы орташа алғанда, 7 бит ақпаратты өңдей алады – бұл жеке дыбыстар я сана ажырата алатын эмоциялар мен ойлардан тұратын визуалды сигналдар. Бит (ағылшын тілінен аударғанда, binary digit; - БИТ (ағылш. bіt, bіnary — екілік және dіgіt — белгі, цифр сөздерінен қысқартылып алынған) — ақпарат мөлшерін өлшейтін екілік бірлік. Осы орайда, психолог ғалым М.Чиксентмихайидың [3, 61 б.] пікірінше, сананың бір сигналды екінші сигналдан ажыратуы үшін шамамен, ең кемінде 1/18 секунд қажет екен. Бір секунд ішінде санамыздың 126 бит ақпаратты өңдейтіні, бір минут ішінде 7560 бит, ал бір сағаттың көлемінде – жарты миллион бит ақпаратты өңдейтінін есептеу аса қиындық тудырмайды. Адам санасының мүмкіндіктері шегін келесі мысалдан көруге болады: біздің cанамыздың шегі секундына 126 бит екенін ескере отырып, бір мезгілде жарыса сөйлеген үш адамның сөздерін теория жүзінде алсақ, ажырата алуға болады, тек бір жағдайда – егер басқа ойлар мен сезімдерден арыла алсақ, әбден мүмкін. Сонымен қатар, медианың ең белгілі теоретиктерінің бірі Умберто Эко өзінің семиотикалық еңбектерінің негізінде медиамәтіндерді таңдау, өңдеу, ұғыну және талдау дегеніміз - ХХІ ғасыр адамының медиабіліктілігінің негізі екенін атап өткен. У.Эко өз алдына К.Метц, П.Пазолини, П.Бальдини және т.б. медиамәдениет теоретиктері мен практиктерінің еңбектеріне сүйеніп, семиотикалық және структуралистік амалдар негізінде медиа білімнің негізгі мақсаты түрлі жанрлардағы медиамәтіндерді талдау екенін дәлелдеген [4]. Қазіргі әдістеме ғылымында біз кәдімгі үйреншікті қағаздағы мәтінмен қатар, медиамәтіндердің сан алуан түрлерін қолданамыз. Сондықтан медиамәтіндерді қалай құру керек, қандай қағидаларға сүйену керек және т.с.с. мәселелер қазіргі күннің зерттеу нысанында тұрса керек. Медиамәтіндерді семиотикалық жағынан талдау бар. Медиамәтіндерді семиотикалық тұрғыда талдау (Semiological Analysis) дегеніміз – бұл тілдің белгілері мен символдарын талдау. Медиамәтіндерді академиялық оқу мақсатында семиотикалық талдау медиабілімнің семиотикалық теориясына сүйенеді. Ол медиа семиотикалық бағытта Р.Барт [Barthes, 1964], К.Метц [Metz, 1964], У.Эко [Eco, 1976] және басқаларының зерттеулеріне негізделеді. Соңғы кездері ғаламтор адамдарды кітап және прессаны оқудан қалдырады, ал ол болса, өз алдына халықтың сауаттылық деңгейін төмендетеді деген пікір кең таралған. Осындай пікірлерге Умберто Эко дәлелді түрде былай жауап берген: «Қазіргі аудиторияның назарының жаппай аудиовизуалды, компьютерлік медиамәтіндерге ауғанының сауатсыздыққа еш қатысы жоқ, себебі компьютер адамдарды «Гуттенберг галактикасына» қайтарады және түні бойы ғаламторда отыратындар ... сөзбен жұмыс істейді. Егер телеэкран образдар арқылы келген әлем болса, онда дисплей – ол сөзбен айтылған және белгілі бір беттерге бөлінген өзіндік әлемі бар идеалды кітап» [5]. Шын мәнісінде, орта ғасырларда кітапқа деген көзқарас дәл осындай болған. Кітаптар адамдарды өздерінің басты құндылықтарынан көңілдерін алаңдатады, алшақтатады, шамадан тыс хабардарлыққа және зиянды құмарлыққа әкеледі деп есептелген. Яғни 500 жыл бұрын ортодокстар кітаптан қазір компьютер мен ғаламтордан қауіптенгендей қорыққаны белгілі. У.Эконың пікірінше, «визуалды және вербалды коммуникацияны бір-біріне қарама-қарсы қоюға болмайды, керісінше екеуін де жетілдіру керек» [6]. Қазіргі таңда әдістемеде біз визуалды және вербалды коммуникацияны қатар үйлестіріп, қолдануымыз қажет. Осы тұрғыдан алғанда, мультимедиа мәтіндер ондай мүмкіндікті бере алады. Қазақ тілін коммуникациялық негізде оқыту үшін оқытушыға коммуникация теориясының негіздерін білу шарт. Себебі коммуникация теориясы семиотика мен лингвистика, ақпарат теориясы және герменевтика, философия мен психология сияқты корпоративті ғылымдармен тығыз байланысты. Коммуникацияның түрлі салаларда (мәдениетаралық, тұлғааралық, бұқаралық, ұйымдық және т.б.) өз стратегиясы мен тактикасы бар. Солардың ішінде қазақ тілін екінші я болмаса, шет тілі ретінде оқыту әдістемесінде мәдениетаралық коммуникация теориясына аса мән берген жөн. Себебі қазақ тілін екінші немесе шет тілі ретінде оқыту әдістемесінде оқытушыға әр түрлі мәдениет өкілдерімен ортақ тіл табысу және ынтымақтастық қарым-қатынас орнатуға ерекше назар аудару қажет. Мәдениетаралық коммуникация теориясын ғылыми негізде дәлелдеген және негізін қалаған ғалым Эдвард Т.Холл коммуниканттардың кеңістікті өзара пайдалану жүйесін (сөйлесуші адамдардың арасындағы қашықтық және т.с.с) проксемика деп атайды. Мәселен, қазақ пен қазақ сөйлескенде, қаншалықты бір-біріне жақын тұруы керек? Шетелдіктер мысалы, ең жақын дегенде, созылған қолдың қашықтығындай кеңістікті сақтауды жөн деп санайды. Сол сияқты американдықтарда «жеке кеңістік» деген түсінік бар. Мәселен, қоғамдық орындарда адамдар немесе тіпті оқытушы мен студент сөйлескенде, тым жақын тұрмауы керек - белгілі ара қашықтық сақтауы шарт. Осы сияқты мәдени ерекшеліктерді білу - шет тілі студенттерімен жұмыс істегенде, аса маңызды. Адамды қоршаған ортаның бәрі коммуникативті орта болып табылады. Қазіргі таңда қазақ тілін оқыту әдістемесі коммуникативті саланың түрлі жанрларына бағытталғанын білеміз. Студенттер қазақ тілін таныс та бейтаныс ортада үйренеді. Мәселен, Қазақстанда туып-өскен өзге ұлттылар үшін қазақ қоғамы әрі таныс, әрі бейтаныс орта. Таныс болатын себебі – қоғамдық орындарда, БАҚ арқылы құлақтары қазақ тіліндегі сөзді естіп жүр, мәдениетті көздері көріп жүр, қазақ тарихы туралы ақпаратқа қанық. Алайда қазақ тілі ана тілі болып табылатын адамдармен коммуникация жасай алмайды, яғни сөйлесе алмайды. Олардың не ойлайтынын, қалай ойлайтынын көп жағдайда қабылдай бермейді. Ал шетелдік студенттер үшін жағдай мүлдем басқаша. Қазақ қоғамы оларға мүлдем таныс емес, өздері туып-өскен, тәрбиеленген мәдени ортаға ұқсамайды. Олай болса, қазақ тілі мұғалімінің басты мақсаты - шетелдік студентті осы бейтаныс ортаның ізгі, адамгершіліктік мәдениетімен таныстыру, осы ортаны жатсынбай, бейімделуге мүмкіндік туғызу. Ал қызығушылық мәселесіне келетін болсақ, шетелдік студенттер қызықпаған дүниесін оқып-білуге талпынбайды. Ал орыс тілді аудиторияға келетін болсақ, жағдай сәл басқаша. Мектептен қалыптасқан қазақ тіліне деген жақтырмаушылық стереотипін жеңу - бұл тілге қызығушылық туғызу және этикалық тұрғыдан алғанда, құрметтеу, сыйлау дағдысын қалыптастыру болса керек. Бұл тұрғыда мұғалім-оқытушының жеке тұлғасы, білімділігі, ой-өрісінің кеңдігі, оның өз жұмысына берілгендігі, шабытпен жұмыс істеуі қаншалықты маңызды болса, ұсынылатын оқу құралдардың кәсіби деңгейінің жоғары, заманауи болуы соншалықты маңызды. Миллениум студенті үшін оқытушының технологиялық жағынан озық болғаны оған деген үлкен сыйластық көзқарасты тудыратынын күнделікті тәжірибе көрсетіп жүр. В.Б.Кашкиннің пікірінше, сөз дегеніміз – әрқашан әрекет (“қатыстылық философиясынан” (М.М.Бахтиннің термині) келе жатқан идея). [7, 56 б.] Мәселен, семиотика коммуникация кодтарын зерттейді: 
Коммуникацияның вербалды және вербалды емес құралдар арқылы жүзеге асатынын жоғарыдағы кестеден көруге болады. Шетелдік студент немесе қазақ тілін екінші тіл ретінде оқитын орыс тілді өкілдер үшін тілдік кодтар қазақ мәдениеті туралы өте мол ақпарат береді. Себебі әр тіл өкілдерінің тілдік коды – оның әлемді танып-білу, көру әлемі – оның “дүние суреті”. Қазақ тілі сабақтарында мультимедиа құралдарды кәсіби деңгейде сенімді қолдану студенттің зейінін тартудың, қызығушылық туғызудың амалдарының бір саласы. Зейін - психикалық қуат ретінде аса маңызды ақыл-ой операциясы. Зейін дегеніміз – ол реакция. Әр түрлі мәдениет өкілдерінің зейінділік ерекшеліктері бар. Мәселен, қазақ халқының зейінділігін табиғатты, оның құбылыстарын, адамның, жан-жануардың мінез-құлқын және тағы басқа өзгерістерін қалай сипаттайтынынан байқауға болады. Зейінсіз қандай да бір ақпаратты қабылдау мүмкін емес. Қазіргі қазақ тілі әдістемесінің маңызды да өзекті мәселелерінің бірі – қысқа клиптерге үйреніп қалған студент жастардың қызығушылығын тіл үйренуге, оны үнемі жетілдіріп отыруға деген зейінін ұзақ сақтай алу. Сол үшін біз жаңа технологияларға қосалқы құрал ретінде жүгінеміз. Қазіргі кезде мультимедиалық коммуникация деген термин пайда болды. Бұл терминді ұсынған белгілі ғалым, қатысым қызметін зерттеуші теоретик М.МакЛюэйн. Оның «Медиа дегеніміз – хабар» деген сөзі қазіргі өркениеттің ұраны іспетті. Ондағы негізгі ой – қатысымның бейне (визуалды) арнасы - жетекші деген сөзді білдіреді. Қазіргі мәдениет негізінен, визуалды екені белгілі. Мәселен, У.Эко қазіргі қоғамды адамның өз бетімен медиа білім алуынсыз көзге елестетудің мүмкін емес екенін және болашақта біздің қоғамымыздың екіге бөлінетінін – қазір-ақ бөлінгенін – яғни ақпаратты таңдай және өңдей алатындарға бөлінгенін айтады. 1999 жылы МАПРЯЛ-дың ІХ Конгресінде XXI ғасырда методикалық ғылымның жаңаруының негізгі факторы тіл үйренуге деген мәдениеттанушылық тұғырнаманы қалыптастыру делінген. Мәдениеттанушылық көзқарас дегеніміз – қазақ тілі туралы білім ғана емес, қазақ мәдениетіндегі тілдік әдеп (этикет), оның қызметтік ролі, заттар мен құбылыстардың атаулары мен қызметі, салт-дәстүрлерді түсіну және қабылдау, қазақ тілі иелерінің араласқанда қолданатын вербалды емес құралдарын меңгеру, олардың реалийлерде көрініс табуын көру. Контекссіз мәтіндерді ұсынудың қаншалықты дұрыс емес екенін ең алдымен, ұстаздың өзі түсінуі -маңызды. Түпнұсқалық, аутентті мәтіндер мәдениет танытушылық қызметті атқарады. Көптілді ортада оқитын студенттер я болмаса, оқушылар үшін де ақпаратты визуализациялау қағидаты аса маңызды. Бұл қағидатқа тек тандем-кездесулер, фото, бейнематериалдарды ғана емес, сонымен қатар айтылған (дауыстап оқылған) мәтіннің визуализациясы, естігенді оқи алу және т.б. мүмкіндіктер жатады. Мысалы, чат немесе скайп арқылы хат-хабар алмасуды айтуға болады. ХХ ғасырдың соңы ХХІ ғасырдың басында жасалған мультимедиалық бағдарламалардың көп бөлігі тестілеуші сипатта болатын. Ал Қазақстанда оның өзі кейін пайда бола бастады әрі оқытушы, үйретуші мазмұндағы мультимедиа бағдарламалар әлі күнге дейін жоқтың қасында. Қазіргі кезде ағылшын тілінде ‘edutainment’ – ‘education’ білім беру, ‘entertainment’ – ойын-сауық сөздерінің қосындысынан алынған ұғым қалыптасқан. Яғни, бала бақшаның я болмаса, бастауыш мектеп оқушысы ғана емес, студент те ойын-сауық арқылы білім алады, ол оған үлкен қанағат әкеледі. Электрондық медианың өмірімізден нық орын алуына байланысты белгілі қиындықтардың да пайда болғанын айта кету керек. Бұл кітап өркениетінің жоғалуы емес, біріншіден, ғаламтор әлемінің «қызығына» еніп кеткен адамдардың әлеуметтік қиындықтарының тууы; екіншіден, ақпараттың шамадан тыс көп болуынан студенттің өзіне қажетін таңдай алмау мәселесі. Десек те, қазақ тіліндегі сайттар ондай деңгейге әлі жеткен жоқ. Қазақ тіліне байланысты күрделі мәселелердің бірі – сан мәселесі мен сапа мәселесінің шешілмеуі. Говард Гарднер: «Бөлек-бөлек, жеке-жеке ақпаратты, деректерді біртұтас етіп байланыстыру бүгінгі таңда аса маңызды. Жиналған білім көлемі 2-3 жылда екі еселенеді (ал даналық ақпаратқа қарағанда, баяуырақ келеді!) Ақпарат дереккөздері кең, бір-біріне ұқсамайды, сондықтан адамдар олардың арасындағы байланысты іздейді, оларды интеграциялауға тырысады», - деген еді. Ал Нобель сыйлығының иегері М.Гелл-Манның пікірінше, ХХІ ғасырда ойлаудың ең талап етілетін үлгісі - синтез жасай білетін моделі болмақ [8, 54 б.]. Ал мультимедиа материалдарды ұтымды қолдану дегеніміз – ол синтез жасаудың бір мысалы. Қазақ тілін екінші тіл ретінде және шет тілі ретінде оқыту әдістемесі тілді шет тілі ретінде оқытудың стандарттарын басшылыққа алуы тиіс. Мысалы, шет тілдерін оқытудың АҚШ Ұлттық стандартын алайық. Ол басты 5 бөліктен тұрады:
Осыған сәйкес, қазақ тілін шет тілі ретінде оқыту әдістемесі Болон процесіне сай, шет тілдерін оқытудың Жалпы Еуропалық құрылымын басшылыққа ала бастады. Бұл әрине, оқыту методологиясы емес, бірақ дегенмен деңгейлеп оқытуда тіл игерудің төрт әрекетін ескеріп, бағыт-бағдар беруші құрал болып табылады. Алайда, онда тілді мәдениетпен байланыстырып қалай оқыту керек деген сауалға жауап таба алмайсыз. Әдебиет: Einstein on Humanism.N.Y.: Carol Publishing, 1993. Winston S. Churchill. Churchill By Himself: The Definitive Collection Of Quotations / ed. Richard Langworth. — 1st edition. — PublicAffairs, October 28, 2008. — 627 p. — ISBN 1586486381; ISBN 978-1586486389 Mихай Чиксентмихайи. Поток.Психология оптимального переживания. Пер.с англ. 4-издание. –М.: Смысл; Альпина. 2016. с.61. ‘The Battle for Brainpower’. The Economist. October, 7. 2006, 3. Умберто Эко. Роль читателя. Исследования по семиотике текста / Пер. с англ. и итал. С. Серебряного. — СПб.: Симпозиум, 2007. c.5 — ISBN 978-5-8-9091-336-4. Федоров А.В. Умберто Эко: парадоксы интерпретации. ЕГУ.Минск.2000. Кашкин В.Б. Основы теории коммуникации. Москва. Восток-Запад. 2007. 59 –бет. Гарднер В.Б. Мышление будущего. М.: Альпина Паблишер, 2015. ӘОЖ 821.512.122 КӨПТІЛДІЛІК – ЗАМАН ТАЛАБЫ Төлеуова А.Қ. - гуманитарлық ғылымдар магистрі, Қостанай әлеуметтік техникалық университеті Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды дегендей, жас ұрпаққа саналы, мағыналы, өнегелі тәрбие мен білім беру бүгінгі күннің талабы. Тілдің адам өміріндегі ең шешуші рөл атқаратыны әркімге де түсінікті. Ол танудың, түсінудің, дамудың құралы. Ал үш тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғааралық және мәдениаралық қарым-қатынастардың аса маңызды құралы болып табылады. Кілт сөздер: болашаққа бағдар,тілдің дамуы, тілдердің үш тұғырлығы,бәсекеге қабілетті ел Тіл мәселесі - өте маңызды, мемлекеттік мәні бар мәселе. Осы орайда тілдерді дамыту, оның қолдану аясын одан әрі кеңейту және мәртебесін көтеру мәселесін барлық жерде кеңінен қолға алып, тікелей ұйымдастыру іс-шараларын жүргізу қажеттігін тұрақты күн тәртібіне қою керек. Ал шетел тілі біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғааралық және мәдениаралық қарым-қатынастардың аса маңызды құралы болып табылады. Мемлекеттің халықаралық байланыстарының сапалық өзгерістері адамның практикалық және зияткерлік іс-әрекетінде шетел тілдерінің сұранысқа ие болу қажеттілігін туғызып отыр. Қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы сөз болғанда бұл проблеманың ішінен басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту мәселесін жеке бөліп қарастырмаса болмайды. Қазіргі таңдағы көп жұмыс істеліп, жан жақты қарастырылып отырған проблема – орыс аудиториясында қазақ тілін оқыту проблемасы. Сонымен қатар, бұл мәселе тілдік коммуникацияның тікелей зерттеу объектісі бола келіп, қазіргі кезеңде өзекті мәселе болып отырған қазақша сөйлеуге үйретудің тиімді жолдарын табуға көмектеседі. Еліміздің басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы артып отырған шақта ағылшын тілін еркін меңгерген, келешекте білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана алатын адамды мектеп қабырғасынан оқытып шығару - біздің казіргі кездегі міндетіміз. Ағылшын тілін тереңдетіп, жан-жақты оқытуды қоғам, уақыт қажет етіп отыр. Қазақстан Республикасының тәу- елсіз елге айналып, әлемдік өркениеттің даму жолына түсуі, ағылшын тілін жетік меңгертуді талап етеді. Ағылшын тілін оқытудың мақсаты – студенттердің ағылшын тілінде қарым-қатынас жасай алу негіздерін меңгеруі болып табылады. Ерте жастан шетел тілін оқыту студенттердің коммуникативті даму біліктілігін, студенттердің қызығушылығын ұйымдастыруға мүмкіндік береді, бірден көп тілдерде сөйлеуге мүмкіндік алады. Бүгінгі қоғам оқытушының біліктілік деңгейіне де, ішкі жан дүниесіне де жаңаша талап қойып отыр, өйткені қазіргі күні ХХІ ғасыр ұрпағынан үлкен үміт күтілуде. Көптілділік мәселесі – Қазақстан үшін ғана емес, бүкіл әлемнің алдында тұрған көкейтесті мәселелердің бірі, себебі, жаһандандыру және киберкеңестікке шыққан заман тілдерді білуді талап етеді. Тілдердің үштұғырлығы туралы идея 2006 жылдың қазанында Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында ресми түрде мәлімделді. Ол мемлекетіміздің әлемдік қоғамдастыққа енуіндегі өмірлік қажеттіліктерге негізделді. Дамыған әлемдік тілдер ішінде ағылшын тілі ел мен халықтың коммуникациялық және интеграциялық қабілеттерін кеңейтетін тіл ретінде таңдалды. Президент 2007 жылы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдауында [1] «Тілдердің үштұғырлылығы» мәдени жобасын кезеңді жүзеге асыруды бастауды ұсынды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев көптілді білімді дамытуға назар аударып «Еліміздің маңыз- ды құндылықтарының бірі және басты артықшылығы – көпұлттылық пен көптілділік» деп атап көрсеткені белгілі. Президент жүктеген тапсырмаларға сәйкес, Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы мен «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени бағдарламасында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, 2020 жылға қарай «Барша қазақстандықтар қазақ тілін, орыс тілін 95% және 25% – ағылшын тілін меңгеруі тиіс» делінген. Көптілді оқыту білім берудің қоршаған әлемде болып жатқан үдемелі өзгерістерге бейімделгіштігін күшейтетін лингвистикалық біліктілігі жоғары дамыған, бәсекеге қабілетті жастардың қалыптасуына септігін тигізетін тұжырымдамалық тұрғыдан жаңа үлгісін құруды көздейді. Осы орайда үш тілде (қазақ, орыс, ағылшын) бірдей оқытуды білдіретін көптілді оқыту бағдарламасының бірегейлігін атап өту керек.Кез-келген қоғамда азаматтық пен ұлтжандылыққа тәрбиеле- удің негізгі факторлары өз елінің тіліне деген құрмет болып табылады. Бала тілді неғұрлым ерте жастан үйренсе, соғұрлым ол оны жеңіл меңгереді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мазмұнын жаңартуға сәйкес мектеп жасына дейінгі ба- лалардың негізгі құзыреттіліктерін дамытуға және терең білім беруге, соның ішінде тілді үйрету мүмкіндіктерін кеңейтуге ерекше назар аударылады. Білім беру саласына үш тілге үйретуді енгізу қазіргі кезеңде мектепке дейінгі ұйымдардың міндеттерінің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты «Қатынас» білім беру саласында мектепке дейінгі ұйым педагогтерінің алдына қойылған міндет - тілдің негізгі құндылықтарын меңгерген, ана тілінде және өзге тілде әлеуметтік-мәдени қарым-қатынасқа дайын, сөздік және сөздік емес құралдардың көмегімен қоршаған ортамен қарым-қатынас жасауға қабілетті көпмәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеу. Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауындағы “білім беру жүйесінде үш тілдің – мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін және әлемдік экономикаға үйлесімді кірігу тілі ретінде ағылшын тілін меңгерген, бәсекеге қабілетті маман да- ярлау” [2] міндетін атап көрсеткенін білеміз. Бұл дегеніміз оқу орындарына жаңа міндеттер, жаңа талап, жаңа мақсаттар қойып отыр дегенді түсіндіреді. Негізгі мақсаты – өмірден өз орнын таңдай алатын өзара қарым – қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете алатын, көптілді және көпмәдениетті құзіреттіліктерді игерген полимәдениетті жеке тұлға қалыптастыру. Еліміздің әлемнің дамыған мемлекеттер қата- рынан орын алу үшін бәсекеге қабілетті, жан-жақты дамыған жас ұрпақты қалыптастыру мәселесі алға шығып отыр. Өйткені, тек бәсекеге қабілетті азаматтар ғана Отанымыздың тұрақты дамуына, бәсекеге қабілеттілігіне өз үлесін қоса алады. Шығармашылық тұрғыдан ойлайтын, ой-өрісі, дүниетанымы дамыған, Қазақстан қоғамының әлеуметтік-экономикалық, рухани қалыптасуының жаңа міндеттерін іс жүзінде асыруға дайын жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі факторларының бірі – мектепте көптілді және билингвалды білім беруді жолға қою болып табылады.Сонымен, әр білім беретін, балаларды тәрбиелейтін мекеменің басты міндеті - Қазақстанның жаңа азаматын тәрбиелеу болуы тиіс. Қазақстан кеңістігіндегі үштілділік бұл өтпелі кезеңнің талабы болып отыр. Егер осы үштілділік тиімді жұмыс істесін, үштілділік біздің мемлекетіміздің болашағына жұмыс істесін десек онда үштілділікте басымдылық мемлекеттік тілге берілуі керек. Қалған екі тіл сол мемлекеттік тілмен таласпай, керісінше, сол мемлекеттік тілдің әрі қарай дамуына қызмет етуде құрал ретінде пайдаланылу керек.Тәуелсiздiк алғаннан бергi уақытта елiмiзде тiл саясаты мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың тiкелей басшылығымен салиқалы да сындарлы түрде жүзеге асырылуда. Елбасы жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында тiл саясатына, оның iшiнде қоғамдағы мемлекеттiк тiлдiң мәртебесiн көтеру мәселесiне тоқталмай өткен емес. Мемлекет басшысы «Жаңа әлемдегi жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында:Қазақстан халқы бүкiл әлемде үш тiлдi пайдала- натын жоғары бiлiмдi ел ретiнде танылуға тиiс. Бұлар: қазақ тiлi - мемлекеттiк тiл, орыс тiлi – ұлт аралық қатынас тiлi және ағылшын тiлi - жаһандық экономикаға ойдағыдай кiрiгу тiлi» -деген болатын. Үштұғырлы тiл – дамыған мемлекет құрудың алғышарттарының бiрi, ол өмiрлiк қажеттiлiк- тен туындаған игiлiктi идея екенi белгiлi. «Тiлдердiң үштұғырлығы», дәлiрек айтқанда, үш тiлдi, қазақ, орыс және ағылшын тiлдерiн Қазақстан азаматтарының бiрдей меңгеруiн меңзегенiмен, бұның түпкi негiзi, көздеген мақсаты – мемлекеттiк қазақ тiлiнiң халықаралық қолданыстағы орыс, ағылшын тiлдерiмен тең қолданылатын биiкке жеткiзу, қазақ тiлiн әлемдiк тiлдер қатарына қосу үшiн нақты ұмтылыс жасау. Қандай мемлекет болмасын, оның ең әуелi мән берiп, ұлықтайтын тiлi, әрине мемлекеттiк тiл. Елбасының «Бiз бүкiл қазақстандықтардын басын бiрiктiретiн басты фактор – мемлекеттiк тiл - қазақтардың туған тiлiн дамыту үшiн барлық күш-жiгерiмiздi жұмсауымыз керек»-деуiнiң өзi әрбiр саналы азаматтарға көп жайды аңғартса керек. Қазiргi жастар елiмiздiң болашағы қазақ ұлтымен, оның мемлекеттiк тiлiмен тiкелей байланысты екенiн жақсы түсiнедi және сонымен қатар әлемдiк үдерiстiң талабына сай көп тiлдi меңгерудiң де өмiр талабы екенiн жақсы бiледi. Үш тұғырлы тiл мәдениетiн қалыптастыру үшiн басқа шетел тiлдерi iшiнен не себептi ағыл- шын тiлi таңдап алынды? Өйткенi, жаңа әлемдiк мәдени өмiрде ағылшын тiлi ең кең тараған дүни- ежүзiлiк қатынас құралына айналып отыр. Көптеген қазiргi заманғы тiл мамандарының пiкiрiнше, ағылшын тiлi мәдениетаралық қатынас құралы болу сияқты жалпы қоғамдық қызмет атқарумен бiрге төмендегiдей қосымша мiндеттер атқарады екен: бiрiншiден, ол бiлiмдердi бiр тiлден екiн- шiсiне аударып тарату қызметiн атқарады; екiншiден, халықаралық коммуникация мен ақпарат құралдары қызметiн атқарады; үшiншiден, адамдар арасында бүкiл әлемдiк ой-пiкiрлер алмасу түрi және төртiншiден аса мол ақпараттарды сақтау құралы қызметiн атқару тiлi болып табылады. Үш тұғырлы тiл мәдениетiн қалыптастыру мемлекеттiк қазақ тiлiн қалыптастыру iсiн жүзеге асыруды қиындатады, керек десе, оған зиянын тигiзедi деген сияқты пiкiрлердi айтып жүргендер де жоқ емес. Бұл оп-оңай жүзеге асыратын iс емес, қиын проблема екенi анық. Бiрақ қиындық- сыз даму жоқ. Қысқасы, үш тұғырлы тiл мәдениетiн қалыптастыру әрбiр қазақ үшiн бүгiнгi өмiр талабына айналды деуге болады. Елбасының «Қазақстан-2030» стратегиялық Жолдауында: Жастарды қазақстандық патриотизм мен шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретiнде тәрбиелеу аса қажет. Олар қазақ, орыс, ағылшын тiлдерiн бiрдей жақсы меңгеретiн болады. Олар осы арқылы және өзiнiң бейбiт әрi қарқынды дамыған елiнiң патриоты болады деген болатын. Ал әлемдiк дамудың талабына сай бәсекеге қабiлеттi ұлт боламыз десек, оның қатаң талаптарына да күш салуымыз керек. Көптілділік , мультилингвизм, полилингвизм – нақтылы коммуникативтік жағдайдың әсер етуімен белгілі бір әлеуметтік ортада, мемлекетте бірден үш, одан да көп тілде сөйлей білушілік. Қазіргі заманның талабы - көптілділік. Адам баласының рухани байлығы,тәрбиесі,білімі бәрі де тіл арқылы жетіледі. Яғни, жақсылық та -тілден ,жамандық та- тілден. «Тілменнен түй- ілген, тіспенен шешілмес.» демекші,әр адамның сөздік қоры бай болуы үшін тілін,ой өрісін жан- жақты дамытуы керек. «Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды» демекші,жас ұрпаққа саналы,- мағыналы,өнегелі тәрбие мен білім беру бүгінгі күннің басты талабы.Ең бастысы сол талапқа сай ұстаздар даярлау жоғары оқу орындарына тікелей байланысты.Қазіргі уақытта Қазақстан білімінің жақсы қарқынмен дамуына үкімет тарапынан көп қаржы бөлініп отыр. Көптілділік мәселесі-тек Қазақстан үшін ғана емес ,әлем алдында тұрған шешімін таппай тұрған мәселелердің бірі . Көптілді оқыту-бүгінгі жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын,әлемнің түрлі ғылым құпияларына үңіліп,өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Көптілді меңгерген, өзін-өзі әлеуметтік және кәсіби билеуге, өздігінен дамуға, өздігінен жетілуге қабілетті тұлға. Бүгінде елімізде ағылшын тілді мамандарды даярлау ісіне ерекше мән берілуде. Алайда, бізде қазақ және орыс тілдерін игеру сияқты ағылшын тілін үйрену, сондай-ақ осы тілде сабақ беруде көптеген кемшіліктер бар. Оның салдарын өз іс- тәжірибемізде барлығымыз сезініп отырмыз. Көптілді білім беру жүйесі аясында білім саласындағы оқу-әдісте- мелік құралдар және оқулықтардың маңызы зор. Себебі, осы саладағы ағылшын тілін оқыту жұмысы әлемдік талапқа сай емес. Осыған байланысты келешекте осы мәселені шешу үшін нақты іс-шаралар өткізілу керек.Тек ағылшын тілі емес қазақ тілі оқулықтарында да олқылықтар кездесіп тұрады. Сондықтан жоғары білім беруді жаңартудың негізгі құжаттарында ең негізгі мақсат білікті маман даярлау деп көрсетілген болатын. Ол жауапкершілігі мол, өз мамандығы бойынша халықаралық стандарт деңгейінде тиімді іс-әрекетке қабілетті болуы, кәсіби деңгейінің өсуіне ынталы болуы, әлеуметтік және кәсіби бейімділігі жоғары, үш тілді: мемлекеттік тілді-қазақ тілін, ұлтаралық қатынас құралы ретінде орыс тілін, дүниежүзілік экономикалық кеңістікке кірігу тілі ретінде ағылшын тілін еркін меңгерген тұлға болуымыз тиіс. Бұл міндетті шешудің маңыздылығы Қазақстанның жаhандану жағдайында ұлттық білім жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ұмтылысымен анықталады. Оның жүзеге асырылуына Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Тілдердің үш тұғырлылығы» мәдени жобасы септігін тигізді деп айтар едім. Қорыта айтатын болсақ, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үштілді меңгеру тәжірибесін жинақтап, әлемдік деңгейге көтерілуіміз керек. Елдің ертеңі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны әлемдік озық ой- пікірімен ұштастырған сапалы білім мен тәрбие берілуі қажет. «Тіл – ұлттың сүйенетін тамыры, сыйынатын тәңірі». Бір сөйлем, ал, бірақ қандай мағына. Шыныменде тіл деген ұлттың сүйенетін тамыры. Әр адам өзінің ана тілі арқылы тарихын, салт – дәстүрін, әдет – ғұрыптарын біле алады. Ана тілі арқылы адам өзінің рухани өмірін жақсарта алады. Біздің қазақ тіліміз өте бай тіл. Бүгінгі технология және жаһандану заманында өскелең ұрпақты көпмәдениеттілікке тәрбиелеу үдерісін іздестіру қарқынды жүргізіліп отырғанын байқауға болады. Қазіргі таңда өзара байланысы мен өзара тәуелділігі басым әлемде жас ұрпақты бәсекелестікке дайындаудың бірден бір жолы көптілділік болып табылады. Қазір көптілді білім беру – білім беру мекемелеріндегі оқу пәндерін екі немесе одан да көп тілде оқыту, жас ұрпақтың білім кеңістігінде әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін ең басты қажеттілік. Көптілді білім беру – көптілді тұлғаны қа- лыптастырудың негізі. Қазіргі кезде қоғамдық қатынас жағдайында тұлғаның қалыптасу деңгейі көбінесе адамның өзін-өзі жүзеге асыра алуына, бәсекеге қабілеттілігіне және әлеуметтік ұтқырлығына тікелей байланысты. Әдебиет: 1 Білім. ғылыми-әдістемелік, ақпараттық-сараптамалық журнал, №3 2008ж. 2 «Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» ҚР Президенті 3 Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2014. 4 Қазақстан Республикасының Призендеті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасы. Астана.
УДК 81'276.6 К ПРОБЛЕМЕ ПРЕПОДАВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО РУССКОГО ЯЗЫКА» Дускенова Д.О. – старший преподаватель, Костанайский государственный университет имени А. Байтурсынова В статье рассматриваются проблемы преподавания профессионального русского языка в группах с казахским языком обучения; описаны принципы отбора текстов для эффективного обучения профессионально-ориентированному языку. Современному казахстанскому рынку труда требуются конкурентоспособные и мобильные специалисты, обладающие как узкоспециальными, так и универсальными компетенциями, владеющие тремя языками. Стремление Казахстана к интеграции в мировое политическое, экономическое и культурное пространство обуславливает актуальность полиязычного образования, что стало одной из основных задач высшего казахстанского образования. В связи с этим в 2011 году в соответствии с государственным общеобязательным стандартом бакалавриата в типовые учебные планы введены дисциплины «Профессиональный русский язык» (для групп с казахским языком обучения), «Профессиональный казахский язык» (для групп с русским языком обучения), «Профессионально-ориентированный иностранный язык», в преподавании которых требуются новые подходы. Дисциплина «Профессиональный русский язык» занимает особое место в подготовке конкурентоспособного специалиста. Настоящая статья посвящена месту дисциплины «Профессиональный русский язык» в подготовке будущих специалистов, а также проблемам, с которыми сталкиваются преподаватели при обучении данной дисциплине. Ключевые слова: профессиональный русский язык, речевая деятельность, термины, профессиональная речь, профессионально ориентированный текст. Сегодня в обществе усилена потребность в высококвалифицированных кадрах с прочными знаниями, уважительно относящихся к своему делу, ориентирующихся на профессионально значимые и культурные ценности. Современному казахстанскому рынку труда требуются конкурентоспособные и мобильные специалисты, обладающие как узкоспециальными, так и универсальными компетенциями, владеющие тремя языками. Проблема профессионально-ориентированного обучения признается в настоящее время приоритетным направлением в обновлении и развитии системы образования. Стремление Казахстана к интеграции в мировое политическое, экономическое и культурное пространство обуславливает актуальность полиязычного образования, что стало одной из основных задач высшего казахстанского образования. В связи с этим в 2011 году в соответствии с государственным общеобязательным стандартом бакалавриата в типовые учебные планы введены дисциплины «Профессиональный русский язык» (для групп с казахским языком обучения), «Профессиональный казахский язык» (для групп с русским языком обучения), «Профессионально-ориентированный иностранный язык», в преподавании которых требуются новые подходы. При обучении русскому языку на основе программы Государственного стандарта МОН РК ставится цель – формирование у будущих специалистов коммуникативной компетенции – способности решать лингвистическими средствами реальные коммуникативные задачи в конкретных речевых ситуациях научной сферы, формирование межкультурно-коммуникативной компетенции студентов в процессе образования. Настоящая статья посвящена месту дисциплины «Профессиональный русский язык» в подготовке будущих специалистов, а также проблемам, с которыми сталкиваются преподаватели при обучении данной дисциплине. Дисциплина «Профессиональный русский язык» является обязательной базовой дисциплиной, объемом 2 кредита для всех специальностей бакалавриата с казахским языком обучения. Пререквизит данной дисциплины – «Русский язык», который относится к дисциплинам обязательного общеобразовательного цикла. Дисциплина «Профессиональный русский язык» занимает особое место в подготовке конкурентоспособного специалиста. Изучение профессионального русского языка в группах с казахским языком обучения дает студенту возможность в будущем осуществлять компетентное профессиональное общение и быстро адаптироваться в условиях динамичности рынка труда.
Учебный курс «Профессиональный русский язык» занимает одно из важных мест в подготовке будущих специалистов различных направлений. Курс носит коммуникативно-направленный и профессионально-ориентированный характер, а его задачи определяются потребностями специалистов соответствующего профиля в профессиональной деятельности. Основные задачи изучения дисциплины «Профессиональный русский язык»: обучение студентов теоретическому и практическому владению профессиональными терминами и языком специальности для активного применения русского языка, как в повседневном, так и в профессиональном общении; вооружить студентов знаниями по рациональному и эффективному квалифицированному общению в различных условиях и ситуациях производственной и другой трудовой деятельности; обучить умениям квалифицированно вести деловые переговоры и беседы; обучить профессионально-квалифицированному восприятию чужой речи; обучить правилам составления публичного монологического выступления на профессиональном уровне; обучить правилам составления текстов научного характера, требуемых в ходе профессиональной деятельности; обучить правилам этики и этикета в профессиональном общении. С первых дней обучения в вузе студентам приходится усваивать значительное количество новых терминологических слов, специфических оборотов и словосочетаний научной речи. Задача преподавателя профессионального русского языка – помочь учащимся овладеть языком учебника по специальности, научной лексикой в целом. Профессиональная направленность деятельности, во-первых, требует интеграции дисциплины «Русский язык» с профилирующими дисциплинами; во-вторых, ставит перед преподавателем задачу научить будущего специалиста на основе межпредметных связей использовать язык как средство систематического пополнения своих профессиональных знаний, формирования профессиональных умений и навыков Особую актуальность приобретает профессионально-ориентированный подход к обучению русского языка учащихся национальных групп. Именно в группах с государственным языком обучения дисциплина «Профессиональный русский язык» является не только объектом усвоения, базовой дисциплиной, но и средством развития навыков говорения, письма, чтения на русском языке как для студентов, уже владеющих русским языком, так и для студентов, плохо понимающих данный язык. Обучение студентов дисциплине «Профессиональный русский язык» должно быть ориентировано на профессиональную сферу. Под профессионально-ориентированным понимается обучение, основанное на учете потребностей студентов в изучении иностранного языка, диктуемого особенностями будущей профессии или специальности [1, с.4]. На первый план перед преподавателями профессионального русского языка выдвигается задача овладения студентом национальной аудитории языком будущей специальности. Современный профессионально ориентированный подход к обучению языку предполагает формирование у студентов способности осуществлять профессиональные контакты на русском языке в конкретных профессиональных, деловых, научных сферах и ситуациях. Такое общение может происходить как в официальной, так и в неофициальной формах, в ходе индивидуальных и групповых контактов, в виде выступлений на конференциях, при обсуждении договоров, проектов, составлении деловых писем [2, с. 6]. Основной упор в преподавании ПРЯ необходимо делать на профессионально-ориентированные тексты. Теоретические темы занятий были всегда связаны с практическим применением знаний и навыков студентов посредством текстов. Вместе с тем работа с текстами по специальности на занятиях по русскому языку способствует активному включению студентов в учебно-профессиональную деятельность, знакомству с лексико-грамматическим и понятийным аппаратом языка их будущей специальности. Поэтому специально разработанные и применяемые для овладения языком специальности тексты могут служить эффективным средством обучения. Так, в ходе преподавания дисциплины для работы мною были подобраны следующие тексты: «Морфологический состав мяса», «Некоторые проблемы ветеринарной медицины», «Экологическая биотехнология», «Ветеринарно-санитарная экспертиза» и др. В текстах даны задания, связанные с теоретической темой занятия и рекомендованные для самостоятельной работы обучающихся. Профессионально-ориентированные тексты вводят новую информацию, расширяют и углубляют знания студентов в области своей будущей специальности. Вся работа на занятиях по ПРЯ в казахских группах сводится к усвоению, прежде всего, терминологического минимума в рамках данной темы, совершенствованию речевых навыков. Каждая тема разрабатывалась по определенной системе. Каждая тема-занятие разработана по методике структурно-семантического и смысло-лингвистического анализа научного текста и состоит из разделов: активная лексика, система предтекстовых и притекстовых заданий, текст, послетекстовые задания. Тексты предваряются списком терминологического минимума. Этот список содержит слова и словосочетания в основном терминологического характера. Активная лексика предназначена для обязательного усвоения студентами. Предтекстовые включают упражнения: а) на узнавание терминологической лексики; б) поиск групп однокоренных слов, определение значения слова на основе частей сложных слов; в) на установление синонимических и антонимических связей слов; г) на определение значений незнакомых слов по контексту; д) на лексико-грамматическую сочетаемость изучаемых языковых единиц. Притекстовые задания с различными целевыми установками призваны помочь студентам сориентироваться в смысловой организации текста. Например: Определите тему и идею текста. Найдите ключевые слова в тексте, объясните их значение. Выпишите общенаучную лексику и термины. Составьте вопросы к тексту. Составьте предложения со словами… Перескажите текст и др. Однако, усваивая тексты по специальности, студенты испытывают определенные затруднения в нахождении и вычленении всех содержательных блоков текста; в самостоятельном определении структурно-семантической устроенности и коммуникативной направленности текста; в вычленении вступления, основной части и заключения текста; определении в содержательных блоках главной, дополнительной и избыточной информации; нахождении в текстах необходимой информации для иллюстрации своего высказывания, приведения аргументов, контраргументов и т.д. В процессе обучения студентов профессиональному русскому языку преподаватель сталкивается с рядом трудностей. Во-первых, возникает трудность при отборе текстов и заданий. Одно из необходимых условий для успешного преподавания дисциплины «Профессиональный русский язык» - постоянная межпредметная связь, интеграция данной дисциплины с профилирующими дисциплинами специальности. В качестве основного инструмента в профессионально направленном обучении русскому языку выступают профессиональные тексты; текст по специальности служит эффективным средством обучения профессиональной лексике. Конечно, это дополнительная нагрузка для преподавателя-русоведа: подбор специальных текстов по специальности, по профилю факультета, изучение специальной лексики, в особенности узкоспециальных терминов, составление словарей; данные виды работ должны вести не сами по себе обособленно, а совместно, в сотрудничестве с преподавателем-предметником. Именно в этом заключается основная цель совместного обучения будущего специалиста, что и будет соответствовать потребностям обучающихся и, как следствие, будет повышаться эффективность занятий по профессиональному русскому языку [3, с. 4]. Таким образом, для преподавателей профессионального русского языка актуальной на сегодняшний день является проблема отбора текстового материала. При отборе текстового материала для обучения студентов профессиональному русскому языку важно соблюдать принципы доступности (не перегружать текст узкоспециальными терминами и сложными (грамматическими конструкциями), разнообразия (использовать тексты по специальности разных стилей и жанров), актуальности, профессиональной ориентированности (информация должна быть значимой в будущей профессиональной деятельности, содержать термины), наглядности (наличие диаграмм, презентаций, схем и т.п.). Соблюдение данных принципов при подготовке профессионально ориентированного текста к занятию станет залогом его оптимальной адаптации в группах с казахским языком обучения. Во-вторых, разный уровень подготовки студентов, являющийся результатом стечения различных субъективных и объективных факторов (место обучения, тип школы, особенности региона, физиологические и психологические особенности обучающегося, качество обучения, нехватка учителей и др.) [3, с. 4]. Неоднородная языковая подготовка студентов проявляется в следующем: студенты, хорошо и отлично владеющие как устной, так и письменной речью; студенты, удовлетворительно владеющие устной, но хорошо письменной речью; студенты, хорошо владеющие устной, но удовлетворительно письменной речью; студенты, слабо владеющие и устной, и письменной речью. Таким образом, разноуровневая языковая подготовка в академических группах замедляет общий процесс изучения профессионального русского языка в группах с казахским языком обучения. В-третьих, недостаточное количество учебной и учебно-методической литературы по дисциплине, в том числе сборников упражнений и терминологических словарей. От уровня усвоения студентами основных понятий специальных дисциплин зависит грамотное овладение терминологией на русском языке и, наоборот, активизация терминологической лексики на занятиях профессионального русского языка способствует укреплению базовых понятий профилирующих дисциплин. Для лучшего понимания учебно-научного, научно-технического текста студентами затрачивается немало времени на перевод терминов и терминосочетаний [4, с. 2]. Следовательно, существует необходимость разработки двуязычных терминологических словарей, сборников практических заданий по дисциплине «Профессиональный русский язык» для каждой специальности. В-четвертых, несоответствие рабочей программы по дисциплине уровню знаний студентов. В-пятых, разрыв между изучением дисциплины «Русский язык» на 1 курсе и «Профессиональный русский язык» на 3 курсе. Таким образом, для повышения уровня коммуникативной и профессиональной компетенции будущих специалистов при составлении рабочей учебной программы, отборе текстов и заданий по дисциплине «Профессиональный русский язык» использовать межпредметные связи с профилирующими дисциплинами по специальности, при формировании групп по изучению профессионального русского языка необходимо учитывать языковую подготовку студентов. Современному обществу важно, чтобы сегодняшний выпускник был профессионально успешным и мобильным, умеющим строить свою собственную карьеру, работать в условиях жесткой конкуренции на отечественном и мировом рынках и активно содействовать благополучному развитию всего общества, а значит, он должен владеть всеми коммуникативными профессиональными компетенциями. Какой бы способ и систему не избрал преподаватель в обучении студентов профессиональному русскому языку, от него, в любом случае, требуется владение определенными знаниями в данной профессиональной области, желание усовершенствовать процесс преподавания, заинтересованность в практическом применении студентами знаний, как в области языка, так и в профессиональной сфере, профессионализм, творческий подход к осуществлению учебного процесса. Литература: 1. Образцов П.И. Профессионально-ориентированное обучение русскому языку на неязыковых факультетах вузов: Учебное пособие / П.И. Образцов, О.Ю. Иванова / Под ред. П.И. Образцова. – Оp.: ОГУ, 2005. – 114 с. 2. Абилдабекова Ф.К. Профессионально-ориентированное обучение языку студентов медколледжа. [Электронный ресурс] Режим доступа http://repository.enu.kz/bitstream/handle/123456789/3873/abil.pdf
4. Битимбаева Ж.К. Составление учебного терминологического словаря в рамках компетентностного подхода в профессиональном обучении. - VII ежегодная научно-методическая конференция «Инновации в образовании: ориентиры и тенденции». - Алматы: АПН, 2015. 5. Барабанова Г.В. Структура учебного цикла при обучении профессионально-ориентированному чтению студентов неязыкового вуза // Вестник Харьковского национального университета. - 2010. - № 12. - С. 36-41. УДК 81'373 К ВОПРОСУ О СОВРЕМЕННОЙ РЕГИОНАЛЬНОЙ ЭТНОЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ СИТУАЦИИ В КОСТАНАЙСКОЙ ОБЛАСТИ Калиев Б.Н., докторант 1-го года обучения специальности 6D020500-Филология КГУ имени А.Байтурсынова Региональная этнолингвистика остается актуальным научным направлением, значение которого огромно теоретически и практически. Аймақтық этнолингвистика өзекті ғылыми бағыт болып келеді, оның теориялық та, практикалық та маңызы зор. Regional ethnolinguistics is still relevant scientific direction. It has vast theoretical significance as well as practical. Костанайская область как историко-культурная зона представляет собой итог многовековых смешений, трансформаций в области хозяйственно-семейных отношений, языка, материальной и духовной культуры в целом. Обязательные стадии таких трансформаций - билингвизм и полиязычие, формирование бикультуры. В то же время национально-этническая дифференциация и идентичность являются такой социальной реальностью, которая не остается неизменной. Стремление к полиэтничности - одна из основных тенденций большинства городов и населенных пунктов северного региона Казахстана. Национальный состав жителей области неоднороден: согласно данным переписи населения 2009 года, на 1 января 2009 года его составляют: казахи–37,1%, русские–43%, узбеки–0,1%, украинцы–9,6% , уйгуры–0,02%, татары–1,9%, немцы–3,1%, корейцы–0,4%, турки–0,02%, азербайджанцы–0,4%, белорусы–1,7%, дунгане–0,002%, курды–0,001%, таджики–0,04%, поляки–0,2%, чеченцы–0,2%, кыргызы–0,07%, другие–2,1 % [1, c.11-12]. На данном этапе исследований мы констатируем, что исследуемая нами территория является регионом с преобладающим населением неказахской национальности. Основу современной языковой среды региона сформировали казахский и русский этносы, что можно проследить при анализе истории заселения края, замечает К.С.Шалгимбекова [1, с.173]. При анализе проблем межнационального взаимодействия конца XIX – начала ХХ века важное место занимают вопросы образования. Удельный вес грамотных в составе населения уездов Северного Казахстана по данным Первой всеобщей переписи населения Российской империи 1897 года находился в пределах 4–12%, в городах – 22-30%. Наибольшее число грамотных приходилось на возраст от 10 до 39 лет, в среднем в 1,5 раза выше, чем у других возрастных категорий. Система образования с началом столыпинской аграрной реформы рассматривалась официальной властью как один из источников давления на традиционный уклад жизни местного населения и формирования русскоязычной среды в регионе. Во всех дореволюционных государственных школах на территории Казахстана преподавание велось на русском языке. Инициатором открытия таких школ на территории Северного Казахстана стал великий просветитель, педагог Ибрай Алтынсарин. В начале XX века видный казахский просветитель Ахмет Байтурсынов писал, что «само существование казахской нации стало острой проблемой». Программа партии «Алаш» акцентировала свое внимание на том, что образование, делопроизводство, судопроизводство должно быть ориентировано на двуязычие. Вместе с тем, Байтурсынов был обеспокоен тем, что приток переселенцев может повлиять на языковую среду. Он для сохранения казахского языка даже для детей других национальностей ратовал за открытие школ с казахским языком обучения. Александра, его жена, например, в совершенстве владела казахским языком и помогала мужу редактировать документы [2, с.17]. Процесс усиления многонациональности и сокращения удельного веса казахов в этнической структуре края продолжился и в советский период. В апреле 1929 года на VII съезде Советов КАССР шла речь о возможности открытия границы республики для переселения из других районов страны. В Казахстан должно было прибыть 6 тыс. переселенцев в 1930 году и 43 тыс. в 1931 году, в основном, из Украины и России. Казахское население на территории Костанайской области сократилось в годы гражданской войны, голода 1921 года и тяжелых послевоенных лет [2, с.154]. На последующее изменение демографической ситуации значительное воздействие оказали трагические события, связанные с массовым голодом 30-х годов. Более чем наполовину уменьшилась численность представителей коренного населения в Северном Казахстане, включающем Костанайскую область, – до 410,1 тыс. человек или на 52,3% [2, с.83]. В результате историко-демографического процесса 18–19 веков Северный Казахстан стал полиэтничным регионом, здесь сложилась определенная культурно-языковая среда. После 1991 года в Казахстане в связи с высокими темпами эмиграции началось снижение численности населения. Экономический спад и безработица привели к падению рождаемости и росту смертности населения. В настоящее время общая доля казахов в населении страны растет ежегодно и составляла в 1994 году 44,3 %, в 1996 году – 50,6 %, в 1999 году – 53,4 %, в 2009 году – 67 %. Национальный состав Костанайской области, если выразить в динамике роста или уменьшения количества той или иной национальности в процентном соотношение: 1989 год (русские – 43,72 %; казахи – 22,89 %; украинцы – 14,56%; немцы – 9,02 %; белорусы – 2,89 %; татары – 2,27 %; поляки – 0,23 %; другие – 4,46%), 1999 год (русские – 42,27 %; казахи – 30,93 %; украинцы – 12,82 %; немцы – 5,64 %; белорусы – 2,46 %; татары – 1,97 %; поляки – 0,21 %; другие – 3,70%), 2007 год (русские – 41,2 %; казахи – 34,9 %; украинцы – 11,9 %; немцы – 3,8 %; другие – 8,2 %), 2009 год (русские – 40,8 %; казахи – 35,6 %; украинцы – 11,6 %; немцы – 3,8 %; другие – 8,2 %). Из приведенных статистических данных видно наличие почти половины населения неказахской национальности (русскоговорящего населения), однако наметилась тенденция к постепенному увеличению количественного состава казахской национальности. В будущем, к 2019 году, в рамках общенациональной переписи населения мы сможем также провести наблюдение по национальному количественному составу населения Костанайской области, которая даст для нас основания продолжить исследования в данной области. Полиэтничность накладывала и накладывает отпечаток на культуру и быт регионов, которые являлись и являются как бы огромными ускорителями, где интенсивно шли и идут процессы взаимовлияния и сближения. В исследуемом регионе образовался сложный конгломерат с преобладанием одного этнического ядра, из которого вырос целая область. Такой неоднородный этнический состав не мог не накладывать своеобразный отпечаток на уклад жизни, хозяйствование, быт и духовную жизнь жителей региона в целом. Региональную этнолингвистику можно соотнести «с общим страноведением как совокупностью систематизированных научных знаний, овладение которой, вообще говоря, не предполагает обязательного знания национального языка», но кроме того, в определенной степени «противопоставляется общему страноведению, поскольку несомая языком информация, как правило, принадлежит не к числу строго научных, а к числу обыденных знаний» [2, с.17]. Изучение особенностей развития и функционирования этноса может идти только в региональном аспекте, где необходимо учитывать как внешние, так и внутренние факторы воздействия. Рассматривая методологические аспекты региональной этнолингвистики, важно определиться с понятийным аппаратом, в первую очередь с понятием регион. Особый статус Костанайской области, являющейся, с одной стороны, административной территориальной единицей Казахстана, но с другой стороны, включающей в себя регионы бывших существовавших областей Казахстана (например, Торгайская обл.), создает трудности при определении границ изучаемой территории (в том числе, в этнолингвистическом аспекте). Вместе с тем, и в отечественной, и в зарубежной научной литературе отсутствует четкость в определении предмета самой региональной науки, что, несомненно, является одной из причин многообразия направлений и методологических концепций в современных региональных исследованиях в Казахстане и за рубежом. Так, насчитывается около ста толкований понятий регион и район. Причем довольно часто между этими двумя понятиями ставится знак равенства. Например, Ф.Д.Кожурин под регионом понимает определенную часть народнохозяйственного комплекса страны, отличающуюся географическими условиями и природноресурсной специализацией. Эти районы являются относительно замкнутыми как в производственно-техническом, так и в экономическом отношении. Сюда же, по мысли Ф.Д.Кожурина, входит и понятие единицы административного деления страны: край, область, город [2]. Другие ученые считают, что регион - это социально-территориальная общность, отражающая целостную общественную систему, обладающую административной, хозяйственно-экономической, социально-культурной самостоятельностью, развивающуюся в специфических жилищных, культурно-бытовых условиях. Иными словами, регион - это не только, территориальная, но и социально-экономическая общность, определяемая единством экономической, политической и духовной жизни [2]. Л.Н.Каган в «Словаре прикладной социологии» регионом называет «...группу областей, краев, республик, составляющих территориальное и народнохозяйственное целое (Северо-Запад, Западная Сибирь и т.п.)... В более широком и распространенном в социологии смысле слова регионом называют любую самостоятельную в хозяйственно-экономическом и административном отношении территорию, начиная от сельского района и кончая крупными народно-хозяйственными территориальными комплексами» [2, с.21]. Такое толкование понятия регион имеет слишком расплывчатый характер, фактически игнорирующий исторические корни. Довольно разнообразными и порой противоречивыми являются определения понятия регион в учебной литературе: 1) «под регионами понимаются как обширные территории, охватывающие континенты, их целостные части или страны» (понятие район здесь связывается с территорией конкретной страны) [2, с.27]; 2) регион - это «группировки из нескольких соседствующих друг с другом субъектов Федерации, которые отличаются от других особенностями исторического развития территории, географическим положением, природными и трудовыми ресурсами, специализацией хозяйства» [3, с.38]; 3) регион может определяться как «крупная индивидуальная территориальная единица (например, природная, экономическая, политическая и др.)» [3, с.8]. В зарубежной литературе также нет единого мнения в толковании понятий регион и район. Американские исследователи П.Джеймс и Дж.Мартин отмечают, что «обычно под словом регион понимается целостный участок территории, отличающийся некоторой однородностью в своей основе, но не обладающий четкими границами. Более того, это слово часто употребляют для обозначения весьма обширных территорий, образующих главные подразделения континентов. Но в профессиональном языке географов, используемом здесь, слово регион, или район, применяют по отношению к территориям самой разной площади, но которые характеризуются определенной однородностью, являющейся специфической и служащей основанием для того, чтобы выделить эти территории» [3, с.11]. Исторические факторы регионального развития необходимо учитывать при рассмотрении демографической ситуации в регионах, структуры населения, причин и характера миграционных процессов, современных региональных и межрегиональных этнонациональных, этнопсихологических, этнолингвистических и религиозных проблем. Костанайская область - регион смешанного типа с точки зрения современного этнического состава и культуры. На ее территории происходили этногенез казахов и их этноэволюция, ассимиляция местного населения с вновь прибывающими. История заселения Костанайской области мало чем отличается от истории освоения северных регионов (областей) Казахстана и не только. В целом освоение северного региона Казахстана шло по разным направлениям. Селились выходцы из России: русские украинцы, немцы, поляки, эстонцы, латыши и др. Из других регионов Казахстана продвигались кочевые роды казахов. В местах соприкосновения этносов развивались процессы этнокультурной интеграции и ассимиляции. Естественно, что в этой ситуации русский язык «стал языком широкого межнационального ... употребления». Помимо близости мест проживания на культурное развитие народов влияли многие другие условия, одинаковая конфессиональная принадлежность, единое административное устройство. В условиях полиэтничных контактов, индивид, обретая этническую идентичность, также обретает и актуализированную культурно-историческую память, глубокие исторические и культурные корни, связь с традицией, ощущение исторической и межпоколенной преемственности, непрерывности и устойчивости. Народ, пребывающий на более низкой ступени хозяйственно-культурного развития, чаще принимал заимствования у более развитого народа. Этническая идентичность позволяет общностям, путем признания общеразделяемых представлений, определить свое местоположение и границы. В то же время социально-экономическое развитие общества, перестройка быта, влияние смешанного населения и межнациональных связей приводят к существенной стандартизации и унификации культуры, стиранию этнической специфики. В ситуации этнолингвистической мозаики, взаимопроникновения или непрерывной изменчивости культуры наименее двусмысленным, а иногда и единственным фактором в определении того, где кончается одна общность и начинается другая, является самоидентификация и «национальные имена» – этнонимы и топонимы. В современных условиях язык «претерпевает социальные, психологические и структурные изменения, приводящие к серьезным изменениям в области семантики. …Каждое общество создает слово, яркую и самобытную национальную культуру, которую в условиях бурного развития компьютерных технологий и межнациональных контактов все труднее сохранить» [4, с.55].
1Шалгимбекова Г.С. Функционирование русского языка в языковом пространстве Казахстана (на примере Костанайской области) // Вестник Челябинского государственного университета. 2013. № 1 (292). Филология. Искусствоведение. Вып. 73. С. 153-157. 2 Герд A.C. Введение в этнолингвистику. - Спб.: Изд-во С-Петербур.госуниверситета,1995. – 98 с. 3 Фонетические особенности русских говоров Костанайской области (система консонантизма): автореферат диссертации … к.ф.н. cпец. 10.02.01-Русский язык. Петропавловск, 2003. – 27 с. Карабулатова И.С. Русская топонимия в этнопсихолингвистическом аспект: диссертация … д-ра филол. наук: 10.02.19-Русский язык. Тверь, 2002. – 502 с. ӘОЖ 81’246.3 (574) КӨПТІЛДІЛІК – УАҚЫТ ТАЛАБЫ Ахметова Б.З. - ф.ғ.к., профессор, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетіфилология ғылымдарының кандидаты Токмурзина А.С.- 6М020500-Филология мамандығының 2 курс магистранты Мақаланың мақсаты Қазақстан Республикасы халықтардың көптілдіктін даму дәрежесінің жан-жақты қарастыру еді. Осыған орай көптілдіктін негізгі төрт түрлі зерттеулері қарастырылған. Қазақстан республикасының өзге ұлттардың жағдайын қарастыра отырып, мемлекеттік тілде сөйлеу жөніндегі мәселелерді шешу деген сұрақтарға жауап табу макаланың негизгі ағымды тақырыбы болып саналады. Кілт сөздер: көптілділік, қостілділік, полилингвизм, билингвалды білім. «Көптілділік» термині орыс тілінен шыққан, қоғамда әр-түрлі тілдердің таралуы, жеке тұлғалардың бірнеше тілдік құралдар арқылы сөйлесу мүмкіндігі ретінде түсіндіріледі. [1]Біздің республика көптілді болып табылады, өйткені мұнда жүзден астам халықтар және 137 ұлттардың өкілдері өмір сүреді. Ал бүкіл әлемде 3 мыңға таяу тірі тілдер бар деп саналады. Көптеген аймақтарда көптілділік құбылысы қостілділік сияқты жиі кездесе бермейді, себебі, бірнеше тілдерді қолданудың деңгейі және қызметтік мәртебесі шағын аймаққа ие. [2] Тіл саясаты саласына қатысты барлық құжаттарда бірнеше тілді білу өзекті мәселе болып табылады және бұл - уақыт талабы. Сондықтан білім жүйесі үштілділікті біртіндеп дамытуға ден қойып отыр. Қазақстан Республикасының білімді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының жобасына сәйкес үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектептер жүйесін құру жөніндегі жұмыс жүргізілуде. Қазіргі уақытта республика бойынша - 3749 оқушы үш тілде оқытатын 33 мектепте білім алып жүр. Бүгінгі күні біздің қоғамымыздағы қостілділік біртіндеп көптілділікке ауысып келеді. Бұл көптілділіктің негізгі басымдығы ана тіліне беріледі, өйткені, қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде меңгеру азаматтардың бірігуіне ықпал етеді, орыс тілі ғылыми-техникалық ақпарат көзі болып табылса, шет тілі адамдардың өзін-өзі әлемдік қоғамдастыққа сәйкестендіру қабілеттерін дамыту үшін қажет. [3]
-Психологиялық зерттеу – бірнеше тілдерде сөйлеуді зерттеу мәселелері, ол сөйлесу кезінде орын алады: көптілділік әрекеттің психикалық құбылысы, көптілділік қалыптасуының заңдылықтары. -Лингвистикалық зерттеу – жеке тілдердің семантикасы, лексика құрылымдарында орын алатын тілдік қарым-қатынас мәселелері және осы өзгерістермен байланыс, транспозиция және интерференция құбылысы. -Педагогикалық зерттеу – полилингвизм жағдайындағы тілдерді тиімді оқыту тәсілдері және әдістерін дайындау; -Философиялық және әлеуметтік зерттеу – қоғамдағы көптілділіктің рөлі мен әртүрлі үдерістерге көптілділіктің әсер ету мәселелері.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың заңнамалық-тұжырымдамалық негіздері, әсіресе, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамытудың тұжырымдамасы, жалпы білім беретін мектептерде 12 жылдық білім беруге көшудің тұжырымдамалық негіздері мектеп алдында тұрған көкейкесті міндеттердің қатарына оқытудың құзыреттілік тәсілін жүзеге асыруды басты назарға қояды. Нәтижеге бағдарланған оқыту, яғни құзыреттілік тәсіл, ең алдымен, мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру және дамытуды талап етеді. Сол себепті Қазақстандағы педагогикалық институттарды көбейтуі және кәсібилендіруі қызу талқылануда. Дегенмен, кез келген пән мұғалімінің педагогикалық іс-әрекетінің сапасы оның сөйлеу мәдениеті, тілдік білімі, коммуникативтік дағдыларымен қатар оқытатын пәніне сәйкес ғылым саласының «Формалдандырылған тілін» қаншама менгергендігіне тәуелді болатындығы мәлім. Құзіреттілік тәсіл тұрғысынан қарайтын болсақ, онда мұғалімнің тілдік құзіреттілігіне қатысты мәселе туындайды, яғни, тілдік құзіреттілік мұғалімнің кәсіби құзіреттілігінің маңызды бөлігі ретінде қарастырылуы тиіс. Атап айтқанда, елбасының «тілдердің үштұғырлылығы» мәдени жобасын іске асыру аясында жалпы білім беретін мектептерге көптілді және билингвалды білім беруді жолға қою мұғалімнің тілдік құзіреттілігін қалыптастыру мен дамыту міндеттерін алдыңғы орынға қояды. Өйткені, көптілді білім екі немесе одан артық тілде аудармасыз оқытуды, мұнда табиғи тілдік орта тек қана тілдерді ғана емес, пәндер мазмұнын да жақсы меңгеруге мүмкіндік береді. Қорытындыға келсек «Тілі бірдің – тілегі бір», «Тіл тағдыры – ел тағдыры» екендігін жадымызда ұстай отырып, ел бірлігінің негізі – тіл бірлігіне қол жеткізу жолында қызмет ету парыз.[6] Ендеше жас ұрпақтың қазақ тіліне деген сүйіспеншілігін өзге тілдерді оқып білуге деген қызығулары мен ұмтылыстарын арттыру арқылы олардың Отанға деген махаббатын оятып, өз тағдырын ел тағдырымен мәңгілікке байланыстыратын ұрпақ болып қалыптасуына қол жеткізу басты міндетіміз. Әдебиет: 1. Беляев Б.В. Очерки по психологии обучения иностранным языкам. 2-е изд. Пос. Для преподавателей и студентов. – М.: Просвещение,. 1965. – 227с. 2. Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері (Оқу құралы).—Алматы: Қазмемқызпединституты, 2006. – 86 б. 3. Хасанұлы Б. Аймақ тілдері мен мемлекеттік тіл қызметін арттырудың егемендік тұғырнамасы: әдіснама мен мониторинг мәселелері. Тіл қызметін үйлестірушілерге көмекші құрал. – Қостанай, 2002. – 62 б. 4. Айталы А. Ұлттану. Оқу құралы. 2-басылым. – Алматы: Арыс, 2003. – 226 б. 5. Қасым Б. Мемлекеттік тілді кәсіби мамандыққа бағыттап оқытудың өзекті мәселелері // «Мемлекеттік тілді жетілдірудің өзекті мәселелері» атты Республикалық ғылыми-әдістемелік конференцияның материалдары (22-23 сәуір 2004 ж). – Абай ат.ҚазҰПУ Хабаршысы. Филология ғылымдары сериясы. - № 4(10). - 7-9 Б. 6. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы//Ана тілі. – 2007. – № 7 (896). - 1, 7-10-Б. ӘОЖ 81’246.3 (574) ҚАЗАҚ ЛЕКСИКАСЫНДАҒЫ КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ МӘНІ Абубакирова Г.Н. - филология магистрі, аға оқытушы, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Түркі тілдері мен орыс тілінің арасындағы сөз алмасу процесі көп жағдайда экстралингвистикалық себептерге байланысты болды, ол түркі халықтары мен орыс халқы өкілдерінің тікелей қарым-қатынаста болуы, сауда қатынастары, бірыңғай шаруашылық-экономикалық байланыстар арқылы жүзеге асты. Н.А. Баскаков бұл процесті бес кезеңге бөліп қарастырады [1, 13-20], ол түркі тілдері дамуы тарихының кей кезеңдерімен сабақтас: 1) біздің заманымыздың алғашқы ғасырларынан VIII ғасырға дейінгі аралық. Бұл уақыт Шығыс Европада құрылған көне орыс тайпалық одақтарының көне түркі тайпаларымен байланысы (ғұн, хазар, бұлғар т.б.) арқылы байқалады; 2) ІХ-ХІІ ғасырлар аралығы, көне орыс мемлекеті мен оғыз-қыпшақ тайпаларының арасындағы байланыстан дерек береді; 3) XIII-XV ғасыр аралығы (монғол шапқыншылығы кезеңі) қыпшақ-түркі элементтерінің орыс тіліне көптеп енуімен сипаталады; 4) XVI-XX ғасыр аралығы түркі мемлекеттерінің құралып, Шығыс славян халықтарымен араласа бастауы; 5) Қазан төңкерісінен кейінгі Кеңестік жаңа қоғам, жаңа жағдайға байланысты қарым-қатынас. Сөз ауысу аталған кезеңдердің әрқайсысында әр түрлі жағдайда өтіп отырды, қарым-қатынастың алғашқы кезеңдерінде славян тілдеріне түркі тілдерінен сөз ауысу қарқынды жүрсе, керісінше, тілдердің дифференциациялануынан кейінгі уақытта орыс тілінен түркі тілдеріне сөз ауысу қарқынды болды. Сөйленістерге орыс тілінен енген сөздерді А.Ниязғалиева ауысу ерекшеліктеріне қарай: орыс әдеби тілінен енген және орыс сөйленістерінен енген сөздер деп екіге бөледі, оларды әдеттегі лексика-семантикалық топтарға тағы бөледі. Орыс тілі элементтері Республиканың батыс, әсіресе солтүстік, шығыс аймақтарында мол, еңбекте оларды әдеби тіл дәрежесіндегі кірмелер, варваризмдер (бұғалтыр, доғдыр, першіл, лампы т.б.), сөйленіс дәрежесіндегі кірме сөздер аталатын топтарға ажыратылады. Қазақ сөйленістерінде орыс тілінен енген сөздер де бастапқы қалпын сақтап немесе өзгеріске түсіп қалыптасқан, осыған орай зерттеулерде айтылуы жағынан көп өзгеріске түспеген сөздер (бедіре, өгүршік, желетке/зәлетке, күпәйке, пәртік, семішке/шемішке, ізбес, діңке т.б.), бастапқы қалпы танылмастай өзгерген сөздер болып бірішке, құрамыс, күпкі, кәнау, дәлеңке, трашпан т.б. топталады. Қазақ сөйленістеріндегі орыс тілінен енген сөздердің тұрмыс, үй шаруасына байланысты көбірек кездесетіні байқалады, ал қоғамдық, әлеуметтік ұғым атаулары азырақ, оны орыс тілінің қазақтың әдеби тіліне, мәдениетіне тигізген әсерімен түсіндіруге болады. Сөйленістерде орыс тілінен енген саналатын сөздің бәрі орыс сөздері емес, кірме сөздерге тән ерекшелік мұнда да сақталады. Апара, діңке, жарма, мескей, шөрке/чөрке т.б. сөздер орыстың әдеби тілінен енсе, түркі тілдерінен орыс әдеби тіліне еніп, содан соң қазақ сөйленістеріне ауысқандары бар. Жақы – тайжақы – тай терісінен тігілген астарсыз шапан, сулық, жарғақ. Бұрын біреулер жақы киетін еді (Алм. Шел.) Сөздің төрге төсейтін төсеніш мағынасы да бар (Жам., Шу, Қордай). Осы сөздің орыс тілінде доха түрінде түгі сыртына қаратылған тон мағынасын білдіретіні, оның қалмақ тілінен ауысқандығы көрсетіледі (КЭСРЯ, 131). В.И. Даль де даха сөзінің тай, бұғы, ешкі, қой, ит терілерінен жүнін сыртына қаратып жасаған тон екенін көрсеткен (Даль, т. 1, 116). Қырғыз тілінде даақы – 1) жабағы жүн; 2) құлын жарғақ (Юдахин, 179), В. Радловта – даку (Радлов, 3, 1610). Монғол тілінде – дах, сеңсең тон. Н. Ушаковтың пікірінше, орыс тілінде "даха" монғол сөзі (Ушаков, 1). Ә.Нұрмағамбетов дақа//дақы//доқа сөздерінің бәрін де жүн ұғымымен байланыстырады, қазақ сөйленістеріндегі жақы, тайжақы сөздері д-ж алмасуынан қалыптасқан, қырғыз тіліндегі даақы сөзін қазақ тіліндегі "жабағымен" жақындатуға болады: жабағы-жа(б)ағы -жаағы-даақы, осы тәрізді дыбыстық құрамдағы сөздер "жүн" мағынасында түркі-монғол тілдеріне ортақ болуы мүмкін деген пікір білдіреді (Нұрмағамбетов 1985, 20), шындығында, сөзді орыс тілінен қайта ауысып келген екінші дәрежелі диалект деуге көп негіз жоқ, ал орыс тіліне ауысқаны анық. В.И. Даль осы сөздің яргакъ, ергакъ тұлғасын да көрсеткен (Даль, т. 1, 1981, 116) құлын терісінен жасалған, киім мағынасында жарғак Павлодар, Көкшетау облыстарында, монғол қазақтарында кездеседі, монғол қазактарында қой, ешкі терілерін илеп, рауғашқа бояп, өрнектеп тіккен киім мағынасында (ҚТДС, 2-т., 21) жарғақ сөзінің ыдыс мағынасы да тері ұғымымен байланысты, осыған қарағанда, дақы-жақы д-ж алмасуы арқылы пайда болған құлын терісінен жасалған зат, сулық, тәрізді киім. "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде" жарғақтың зат атауымен байланысты бірнеше мағынасы түсіндірілген: 1) құлын мен ешкінің иленген терісі; 2) құлын терісінен түгін сыртына қаратып тіккен киім, доха; 3) түгі қырылып, иленген теріден жасалған насыбай қалта; 4) құлақтың жарғағы, нәзік қабыршағы; 5) құстардың тұяқтарын қосып тұратын жарғақ терілері. Осы мағыналардан сын есім, етістік мағыналары туындайды, бұлардың бәрінде "жұқа, жылтыр" ұғымы айқын байқалады. Киім мағынасында да, ыдыс мағынасында да "су өткізбейтін, дымқыл тартпайтын" мән сезіледі. Осыдан дақы – жақы – тайжақы аталатын киімді қазақтар суықтан сақтану үшін киім сыртынан киген, сулық қызметін атқарады, ыдыс атауына ауысуына да осы қасиет себеп болған жақ(ы - дақ(ы) - жар+ғақ, сын есім тудырушы -ғақ жұрнағы қазақ тілінде бар, мысалы, тайғақ сөйленістерде синтетикалық заттар, пленка кленка тәрізділерді жарғақ сөзімен атау кездеседі, бұл олардың жұқа, жылтыр, су өткізбейтін белгісімен байланысты, сөздің семантикалық дамуына негіз деуге болады. Осындай қайта келген сөздің катарында А.Ниязғалиева шолан, төбетей сөздерін атайды. Төбетей – орыс тілінде женский родтың көрсеткіші -ка арқылы қолданылады. (КЭСРЯ, 1971, 458), орыс тілінің академиялық сөздігінде "шығыс халақтарының бас киімі" деп түсіндіріледі (ССРЛЯ, Т. 5. 1211). М.Фасмер бұл сөздің төркінін tuba мағынасы арқылы ашатын В.Радловтың пікіріне сүйенеді. В.Радлов оны татар тіліне тән санайды (tubatai). Е.Шипова төбе-тей сөзіндегі -тей жұрнағы -даг/дег, тай/тей формасынан шықты дейтін Қ.Жұбанов пікіріне сүйеніп, кішірейту мәнін негізгі алады (Шипова, 1976, 444), түркі тілдері орыс тіліне әсер етті деген тұжырым келтіреді. Орыс сөйленістерінен енген сөздердің қатарына бузырөк/пөзірөк/пөзір – шамның шынысы, пірнәбес – қалқа, лапас; кашауа/қашаба, кәшебой, кәшубай – шана, курток – горшок, мөшөк – мешок, мескей – ыдыс, зілмәнке – землянка, лапас т.б. сөздерін жатқызуға болады. С.И.Ожегов лабаз сөзін "көнерген" белгісімен "астық, үн сақтайтын, сататын орын" деп түсіндіреді, лабазник –лабаздың иесі, сатушы (Ожегов, 1982, 279), В.И.Дальдің сөздігінде "сарай, навес, балаған" (Даль, 1981, Т.2, 230). Орыс сөйленістері сөздігінде лапаз, лапас, лопас тұлғаларында көптеген мағыналарда жұмсалады (СРНГ, 1980, 260). Лапас - "лава", "лавка", шатыр, балаған, шалаш сауда жасайтын орын мәнінде түркі тілдерінен енген деген пікір басымдау (КЭСРЯ, 230). Лабаз – Аралда балық қабылдайтын орын. Балықшы балықты қайықпен лабазға әкеп тапсырады (Арал). Балықшылар тіліндегі осы мағына орыс сөйленістерінен ауысуқан екіншілік кірме, ал лапас төбесі жабық, бастырма мағынасы көне түркілік деуге болады. Кірме сөздердің қазақ диалектілеріне таралуы, қалыптасуы әр түрлі, алдымен монғол тілінен енген сөздердің екі түрлі сипатына (ортақтық, параллельдік) байланысты, негізінен "ортақ" саналатын сөздер қазақ диалектілерінде, басқа түркі тілдерінде қатар ұшырасады, егер сөз бірнеше түркі тілінде, бірнеше диалектіде кездессе, оны "ортақ" элемент не жалпытүркілік кезеңде енген сөз санауға болады. Кірме элементтің ұшырасу жиілігі оның белгілі тілге, диалектіге ену мерзіміне байланысты, нақты тілдің шекаралас немесе тарихи жағдаятқа сәйкес ықпалы сол диалект көлемінен шыға қоймайды (оданы т.б.). Ұшан-теңіз аймаққа экстралингвистикалық та, лингвистикалық фактор да біркелкі әсер ете алмайды, шекаралас аудандарда белгілі кірме элементтердің басым болуы осы тікелей әсермен орайласады, батыс жағында монғол элементі азайып, араб, иран тілдерінен ауысқан сөздердің басымдау болуының да себебі – осы және бұл – сөз ауысуының кейінгі кезеңінің жемісі. Кірме сөздердің жеке түркі тілдерінде, қазақ диалектілерінде зерттелуі, кірме сөздердің қазақ диалектілеріндегі көрінісі де жеке алынып, шолу жасалуы олардың географиялық орналасуымен сәйкеседі, кірме элемент ықпалы, оның қалыптасуы, кездесу жиілігі диалектілік лексикада біркелкі болмайды. Кірме сөздер жалпыхалықтық тіл көлемінде алғанда, халық өмірінің, тыныс-тіршілігінің барлық саласын қамтиды, ал сөйленістер көлемінде қарастырғанда, өмірдің қай саласында көбірек кездесетіні сол сөйленістің географиялық жағдайына, табиғи ерекшелігіне, шаруашылығына, ерекшеліктердің таралу сипатына байланысты, дегенмен халық арасында тұрмыстық зат атауларының кірмелік сипаты басымырақ. Әдебиет: 1 Баскаков Н.А. О тюрских лексических заимстованиях в русском языке (по страницам «Этиаологического словаря русского языка» М.Фасмера) //Советская тюркология, 1983, №4. -С. 13-20. 2 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. -Алматы, 1997. -95б. 3 Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. -Алматы, Мектеп, 1988. -143б. 4 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Жалпы редакциясын басқарған Ысқақаов А. 1-10 тт., -Алматы, 1986.
Қазақ тілінде сөз жасауға қатысатын негізгі тұлғаларға түбір сөз және қосымша жатады. Түбір тілде түрлі аспектіде қаралып жүргенімен, дәл сөз жасаушы негізгі тұлғалардың бірі ретінде толық зерттелді деуге келмейді. [1.3 б.] Тіліміздің сөз тудырым құрылысының негізгі тұлғаларының бірі қосымша. Қосымшалар арқылы сөз жасау, сөз мағыналарының өзгеруі, басқа тілден енген кірме сөздер, т.б. - тіл дамуындағы негізгі өнімді жолдар. Қазақ тілінің жалғамалық табиғатына сай қосымшалар арқылы сөз жасаудың орны ерекше десек, сөздік мағыналық өзгеруі - жаңа сөздің семантикалық мазмұнына сай келгенде ғана мүмкін болады. Сондықтан да сөз мағынасының өзгеруі – тарихи - эволюциялық құбылыс. [2.97 б.] Қазақ тіл білімінде қосымшаларды жіктеу мәселесінің өзіндік даму, қалыптасу жолы бар. Қазақ тілі қосымшаларын жіктеудің алғашқы сүрлеуі XIX ғасырдың екінші жартысындағы П.М.Мелиоранский, Н.А. Баскаков, Э.В. Севортян секілді орыс түркологтарының еңбектерінде салынды. XX ғасырдың басында бұл мәселе қазақ тілінде А.Байтұрсыновтың еңбегінде жалғасын тапса, Қ.Жұбанов бастаған мамандардың өсіп жетілуіне байланысты қосымшаларды жіктеу ісі одан әрі теориялық жағынан толығып, өз дамуының келесі бір маңызды кезеңіне аяқ басты. Ал қазақ тіл білімінің бүгінгі даму дәрежесі қосымшаларды жіктеу теориясына қазір де өз толықтыруларын енгізуде. Қазақ тілінің грамматикасында қосымшалар жұрнақтар мен жалғаулар болып, екі үлкен топқа бөлінеді де, алғашқылары одан әрі сөз тудырушылар мен форма тудырушылар деп сараланады. Жалғаулар болса, сөздерді байланыстырушылар делініп, функцияларына қарай қазақ тілінің қосымшалары да орыс тіліндегі сияқты үш топқа таратылып танылады. Қалыбаева А мен Оралбаева Н «Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі» атты еңбегінде осы үш топқа бөлінетін қосымшалардың әр тобын арнайы атап: сөз тудыратындарды жұрнақ, форма тудыратындарды жұрнақша, сөздерді байланыстыратындарды жалғау деп дифференциалдауды ұсынады. Аффикстер сондай-ақ қосымша морфема деп атауға болатын бұл топтағыларды сыртқы және ішкі белгілеріне қарай тілге тиек етпекші. Қосымшалардың яғни аффикстердің бәрінің басын біріктіретін морфология болса, оларды жұрнақ, жұрнақша, жалғау деп тануымызда лексикалық, лексика-грамматикалық және грамматикалық мән-мағына, қызметтері шешуші роль атқарады. Қосымшалар арқылы жасалған әрбір туынды түбір, аналитикалық амалға жататын біріккен сөз, қос сөз т.б. жеке қазақ тілі сөздіктерінде өз ішкі мән-мағыналарына қарай сипатталып, тура және ауыспалы сөздер тіркесі ішінде т.б. жан-жақты түсіндіріліп сипатталған. Жұрнақ пен жұрнақшалар қосылған сөзформалар түркі тілдерінде морфологиялық амал делінеді. Осы морфологиялық яғни синтетикалық амалды проф. Н.А. Баскаков әр сөз табымен байланысты: а) лексикалық сөзжасамы; ә) грамматикалық сөзжасамы; деген тұрғыдан семантика-функционалдық екі топқа бөлінеді. Академик А.Н.Кононов сөзжасамды (словообразование) деп бөлек, форма тудыратындарды (формаобразование) деп бөлек әр сөз табы тұсында баяндайды [3.26 б.]. Қазақ тіл білімі саласының дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдардың бірі С.М. Исаев. Ғалым қосымшалардың семантикалық сипаты, грамматикалық мәні мен қызметі жағынан басты қасиеттерін, өзіндік белгілерін тауып, талдай отырып, олардың ең алдымен морфема ретінде ең негізгі ерекшеліктерін танып біліп және сол арқылы тілдің грамматикалық категориясынан асатын орнын айқындап, шегін ажыратып, өз ішіндегі түрлерін нақты анықтаған. С. Исаев қазақ тілінің грамматикаларында қосымшаларды білдіретін мағынасы мен атқаратын қызметіне қарай және орыс тілі грамматикасының әсерінен де болу керек жұрнақ және жалғау деп екі топқа бөлу дәстүрін берік сақтанған. Қосымшаларды семантикалық сипатына қарап сөз тудыратын қосымшалар және форма тудыратын қосымшалар деп бөлген[4.55 б.]. Қосымшалардың басты қасиеті, лексика-грамматикалық (семантикалық) сипаты-жаңа мағына, жаңа сөз тудыра ала ма, тудыра алмай ма деген критерий. Негізінде сөзжасам қосымшасы мен форма тудыратын жұрнақтардың арасы үлкен. Сөзжасам қосымшасымен салыстырғанда, форма тудырушы жұрнақтар белгілі топтағы сөздерге түгел жалғана алып, грамматикалық немесе лексика-грамматикалық категорияның тұлғалық көрінісі болып табылады. Жалғаулар да өзі жалғанған сөзге грамматикалық мағына ғана үстеп, грамматикалық категорияның тұлғалық көрінісі болады. Осы тұрғыдан форма тудырушы жұрнақтар (оны кейінгі бір мақалаларда, А.Қалыбаева «Қосымшалар жайында жұрнақша» деп атау керек деген ұсыныстар да бар) жалғаулармен өте жақын, яғни екеуі де грамматикалық абстракция жасап, грамматикалық категорияға негіз болады. Сөз тудырушы қосымшалар негізінен сөзжасам объектісі де, форма тудыратын қосымшалар грамматиканың, соның ішінде морфологияның объектісі болып есептелінеді. Форма тудырушы қосымшалардың грамматикалық сипаты жағынан ерекшілігі қосымшалардың сөйлеу процесінде атқаратын қызметіне байланысты. С.Исаев сөз бен сөзді байланыстыра алатын форма тудырушы қосымшаның түрін жалғау деп, сөз бен сөзді байланыстыра алмайтын түрін жұрнақ деп бөліп қарастырған. С. Исаев қосымшаларды мағыналық жағынан топ-топқа бөліп қарастырған: Бір мағыналы және көп мағыналы қосымшалар; синоним, антоним қосымшалары; омоним қосымшалар; функциялы қосымшалар. Тілімізде кейбір қосымша арқылы жасалған сөздер сөздік құрамнан жеке лексеме ретінде орын алып, өмір сүре алмай, тек белгілі контексте (сөйлемде, тіркесте, бір сөздермен ғана байланыста) ғана қолданыла алатын уақытша сөздерді тудыратын қосымшалар функциялы қосымшалар деп аталады. Мысалы, алматылық жігіттер, бір кайнатым шай, таяқ тастам жер, бір көйлектік мата т.б. тіркестер құрамындағы көрсетілген сөздер осы контексте жұмсалады. Бұлар сөздік құрамындағы даяр тұрған туынды сөз де емес, сөйлеу процесінде басқа сөздермен қарым-қатынаста тұратын сөз формасы да емес, тек белгілі контексте ғана қолданылатын уақытша сөздер. Мысалы, Итті конак жараспас. Айтушы сен болғанда, іске асырушы мен болайын. Осындағы итті (ит-ті), айтушы (айту-шы),асырушы (асыру-шы) сияқты сөздер жаңа туынды ретінде жеке сөз болып қабылданбайды, тек сол сөйлем ішінде ғана немесе сол тіркес шеңберінде қолданылады[5.20 б.]. Қазақ тіл білімі саласының дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдардың бірі С.М. Исаев.Ғалым қосымшалардың семантикалық сипаты, грамматикалық мәні мен қызметі жағынан басты қасиеттерін, өзіндік белгілерін тауып, талдай отырып, олардың ең алдымен морфема ретінде ең негізгі ерекшеліктерін танып біліп және сол арқылы тілдің грамматикалық категориясынан асатын орнын айқындап, шегін ажыратып, өз ішіндегі түрлерін нақты анықтаған. Жалпы қосымшаға анықтама бергенде: қосымша сөз құрамында белгілі бір грамматикалық мағынамен байланысты болғандықтан морфема деп танылады деп, оның ерекшеліктеріне тоқталған. 1) мағыналық дербестігі жоқ (жеке тұрғанда) өз бетімен ешбір мән білдіре алмайды, оның мәні тек сөз құрамында, сөйлемде көрінеді. 2) өзі жалғанатын түбірдің дыбыстық ерекшелігіне қарай сыртқы түр-тұлғасы да өзгеріп отырады. 3) сөз құрамында ғана өмір сүріп, түбірден кейін ғана жалғануымен сипатталады. Сөйтіп, С.Исаевтың қосымшаларды сөзжасам қосымшалары және форма тудырушы қосымшалар деп екі үлкен топқа бөлуінің ғылыми да, практикалық та мәні бар. Ғалым С.Исаев сөзжасам қосымшаларын: функциялық қосымшалар; форма тудырушы қосымшаларды: жұрнақтар, жалғаулар деп бөлген. Соның ішінде жұрнақтарды: мотификациялық және грамматикалық жұрнақтар деп атап, жалғауларды субстантивтік, субстантивтік-адвербиалдық, предикаттық деп қарастырған. Жалпы айтар болсақ қосымшаларды жіктеу мәселесінде ғалымдар біржақты көзқарасқа келген емес. Бұл мәселе әлі де жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Кейінгі тіл мамандары арасында түрлі пікір қайшы көзқарастың тууы қосымшаларды жіктеу мәселесінің жетік зерттелмеуінде. Соңғы жылдары шыққан еңбектерде қосымшалар үш топқа бөлінгенмен, мектеп оқулықтарында бұрынғысындай екі-ақ атаумен аталады.
1 Мұхтаров С. Қазақ тіл біліміндегі сөздерді топтастыру мәселесі. Алматы, «Ғылым», 2001 ж, 93 б. 2 Тоқтаров Т. Сөзжасам мәселесінің зерттелуі. Қазақ тілі мен әдебиеті, 1997ж, №3, 97 б. 3 Қалыбаева А, Оралбаева Н, Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. Алматы, «Ғылым», 1986ж, 226 б. 4 Исаев С. Қазіргі қазақ тілі курсы бойынша теория мен практика сабақтарының мазмұны. Алматы, Республикалық баспа кабинеті,1991 ж, 153 б.
Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. Алматы, «Ана тілі», 1992ж, 26 б. УДК:82-1:821,512,122 РОМАНЫНДАҒЫ ФРАЗЕОЛОГИМЗДЕРlДІҢ ҚОЛДАНЫСЫ МЕН МӘН-МАҒЫНАСЫ Тулегенова Ш.И. – педагогика магистрі, аға оқытушы, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті. ХХ ғасырдың 50-жылдары қазақ жерін жаулаған тың игеру кезеңіндегі ауыл қазақтарының тұрмысын сипаттайтын С.Жүнісовтың «Жапандағы жалғыз үй» романындағы тұрақты сөз тіркестері жан-жақты зерттеліп, авторлық, халықтық, сан атаулары, соматикалық атаулар ұйытқы болатын сөздер, қарғыс мәнді және т.б. түрлерге жіктеліп қарастырылған. Халық тұрмысын бейнелеу үшін фразеологимдердің алатын орны ерекше екендігі айқын көрсетілген. Кілт сөздер: әдебиет, фразеология, мақал-мәтелдер, роман. С.Жүнісовтің қазақ әдебиетінде гауһар жақұттай салмақты туындыларының бірі – «Жапандағы жалғыз үй» романы. Роман қазақтың кең байтақ даласына тың игеру сияқты ұлы дүбір, қызу науқанның келген тұсын суреттейді. Сонымен қатар ғасырлар бойы тылсым тыныштықта жатқан Жер-Ананың құйқалы қыртысына ұстараша із салған, кең даланың еркесі ақбөкен мен киікті үркітіп, айдын көлдің сәні аққу-қазды, дала тағысы көкжал қасқырды бездіруге мәжбүр еткен тыңның мәні мен мағынасын қаламгер ерекше бір қырынан көрсетеді. Шығарманың негізгі мән-мазмұнын ашу мақсатында кез-келген қаламгер өзіндік көркемдеуіш құралдарын, мақал-мәтелдер мен фразеологиялық оралымдарды орынды да ұтымды пайдаланып, оқырманды шығарма ішіндегі оқиғаға еріксіз ертіп әкететін әсем де айшықты тіркестерді қолдануға тырысады. Қаламгер көркем сөз айшықтарын романда мейілінше мол пайдаланған. Шығармадағы фразеологиялық оралымдарды жазушы жалпы халықтық формада да, өзіндік өзгерістерімен авторлық формада да қолдана алған. Романның бірінші бөлімінің бірінші тарауындағы екінші азат жолдағы өңірде орын алып жатқан табиғаттың тылсым күшін көркемдеп жеткізуінде мін жоқ: «Дәл осы мезетті аңдығандай, кешеден бері демін ішіне тартқан ызғырық өткір жел де баяу көтеріліп, ұртын томпайта қойды. Алғашқыда сұлық жатқан жалпақ өңірдің ақ көрпесін қай жағынан түрерін білмей, мың құбылып тұрды да, терістікке қарай біржолата жонын бере бұрылып алған соң ішін тартып, зор уілге басты. ...Көкке шапшып шаншылып,бір-біріне айбат шегіп ысылдап, арбасып тұрады да, жерге сылқ етіп құлап, мың бұратылып, ұмар-жұмар домаланған күйі қайта жоғары шиыршық атылады.» Бұл үзіндідегі кейіптеу тәсілі арқылы өлі табиғатты тірі адам образымен құбылта суреттеп, табиғаттың көңіл-күйін «демін ішіне тартқан», «айбат шегіп», «сылқ етіп құлап», «шиыршық атылады» деген тіркестермен ерекше сипаттайды. Мұндағы «демін ішіне тарту» тіркесі «тыныш жатқан» дегенді, «айбат шегіп» дегені «ызаланып» деген мағынаны, ал «сылқ етіп құлап» дегені желдің кенет тоқатағанын, «шиыршық атылады» дегені желдің қайта көтеріліп, шиыршықтала, шиеленісе жалғасқанын көрсетеді. Ал «Ақбөпе де әлі аузынан мәйегі шыққан бүлдіршіндей жас қыз болатын» деген сөйлемдегі «аузынан мәйегі шыққан» деген тіркестің соңынан «бүлдіршіндей жас қыз» деп аяқтамаса бір оқығаннан түсініксіздеу көрінетін сияқты. Бірақ С.Жүнісовтың туындыларында диалектілерді аса көп пайдаланатынын ескере отыра, «мәйек» сөзінің мағынасына терең үңілсек, қарақалпақ жеріндегі жергілікті тіл ерекшеліктерінде «жаңадан туған жұмыртқа, балапан» деген ұғымда қолданылатынын байқаймыз. Яғни бұл тіркесте ақынның жалпы халықтық емес, өзіндік ерекшелігі бар индивидуалдық фразеологиялық оралымын қолданғанын көреміз. Ал «...Көзі шарасынан шыққан Жәлел жанұшырып Ақбөпеге жетті» немесе «жас отаудың» отына май құя салды» деген жолдардағы «көзі шарасынан шыққан», «отына май құйды» деген фразеологиялық бірліктің мағынасы айтпаса да айшықты анық көрініп тұр. Бұл орайда жазушы жалпыхалықтық фразеологиялық оралымды орынды қолданып-ақ тұр. Сонымен қатар шығармада әсіресе Қарасайдың қатысы бар жерлерде ашу-ызаға байланысты тұрақты тіркестерді көп байқауға болады. Мысалы, баласы Халел жаңа жұмысында Дерягинмен ара қатынасы жақсы болмай, нұсқаушысының жұдырығын татып көргенін естіген Қарасай осы бір сылтаумен совхоз кеңсесіне келіп шу шығаратыны бар: «Баламды жұмысқа берсем, таяқ жесін деп бергем жоқ. Көгала қойдай ғып сабайтындай, оның жазығы не? ...Халел соққыға жығылып үйде жатыр. Таңертең не болса да ана қасындағы жігіттен келді. Мейлі оны түтіп жесеңдер де өздерің біліңдер.» Бұл үзіндідегі «таяқ жеу», «соққыға жығу», «көгала қойдай сабау», «түтіп жеу» сынды фразеологиялық тізбектер өзара синонимдес болып барлығы бір «ұру» деген сөзге сәйкес келіп тұрғанын аңғарамыз. Ал одан кейінгі кейіпкерлер диалогындағы «апшыңыз қуырылмасын», «зығырданы қайнады», «зәрлі көзімен қарады», «іші қазандай қайнайды» деген тіркестер бір ғана «ызалану» деген мағынаны түрліше сипаттап, көмкеріп тұр. Жоғарыда аталып өткен тұрақты сөз тіркестер топтарының ішіндегі соматикалық атаулар ұйытқы болған фразеологизмдер де шығармада шебер пайдаланылған. Мысалы, шешесін қолына кіргізіп алған,өз қолымен ұзату, бетті жалап тұрған аяз, қанды көз [1,175], бетің бар,жүзің бар демеймін, тісін қайрады, аузы жабылмады, бас-көз болу, көзіне ілмей, кірпік қақпай [1,112,115,118,147,149] деген сияқты фразеологизмдердерді жасауда «қол», «бет», «жүз»,«көз», «ауыз», «бас», «кірпік» тәрізді соматизмдер ерекше рөл атқарған. Ал, адам бойындағы түрлі қасиеттерді сипаттайтын тұрақты сөз тіркестерін жоғарыдағы классификация бойынша бөліп қарайтын болсақ қысұаша ынадай мысалдар келтіруге болады: Адамның мінез-құлық, қадір-қасиетін, түр-сипатын сипаттайтын «жасы келген, кәрі» деген ұғымдағы терең әжім көмкерген жұқа қабақ, көз жанары сөніп деген фразеологизмдер. Адамның ішкі жан-дүниесін тебіренісін танытатын «таңқалды», «жылады», «қолынан келмеді, жасай алмады кей жерде шыдамады» дегендей мағыналарды білдіретін көзі шарасынан шығып барады, мұз боп қатқан көз жасы ери жөнелді, іші қалтырап ырық бермеді сынды фразеологизмдер. Адамның іс-әрекетін суреттейтін сәйкесінше «ұялып», «айтуға сөз таппай», «қатты, анық қарап» деген мәндегі кірерге жер таппай, тілі күрмеліп, тесіле қарап [1,8.] сияқты фразеологимздер романдағы әрбір кейіпкерді танытуға, әр образды айшықтауға ауыз толтырып айтарлықтай әсер еткенін байқаймыз. Сонымен қатар шығармада халықтық наным-сенім, әдет ғұрыпқа байланысты «қазан көтеру», «сүйекке таңба түсіру», өлім-жітімге байланысты «келмеске кетті», «дүние салды», халық өлшемі негізінде қалыптасқан қашықтық, ұзындық өлшемдерді көрсететін «бір елі», «бір сажын», «бір сүйем жер» сынды тіркестер көп қолданылған.
Жүнісов С. Жапандағы жалғыз үй. – Алматы: Атамұра, 2005. УДК 811 ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕТУДІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ Тасмағамбетова З.Ж. – филология магистрі, аға оқытушы, А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Бұл мақалада өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету кезінде олардың өзіндік ерекшеліктері, оқу материалдары мазмұнының ғылыми негізделуі, әдістемелік типологиясы зерделенеді. Білім беру мен оқытудың теориясын, түрлері мен әдістерін зерттеу мәселелері баяндалады. Кілт сөздер: тіл, әдіс, оқыту, ерекшеліктер, жеке тұлға. Қазіргі білім беру үрдісі ең алдымен дара тұлғаға бағытталып, ересек тіл үйренушінің іскерлік сапаларын, коммуникативтік құзыретін, әлеуметтенуге бейімділігін дамыту міндеттерімен ұштасып жатқандықтан, білім мазмұнын құрайтын оқу материалдары әлеуметтік тұлға дамытушы мүддені көздеуге қызмет ететіндей болып құрылуға тиіс. Осыдан келіп мемлекеттік тіл ретінде оқытылатын қазақ тілінің білім мазмұнын құрудың әдіснамасын дұрыс таңдап алу қажеттілігі туындайды. Мемлекеттік тілдің тағдыры Қазақстанның дербес егемен мемлекет ретінде қалыптасу процесімен тығыз байланысты және тек мемлекеттің ғана емес, жалпы қоғамның, қоғамды құраушы әрбір жеке адамның күш-жігерімен, қажеттілігімен айқындалады. Адам тұлғасының даму үрдісі бүкіл өмір бойы тоқталмайды. Осыған сәйкес оның жан-жақты қарым-қатынасқа түсе алуға бейімділігі, өзін-өзі бағалау дағдылары бүкіл өмір бойы қалыптасады және дамиды. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер және жүріп жатқан күрделі жаңғыру үрдісі жағдайында бүгінгі таңдағы түбегейлі мәселе – адамды іс жүзінде қоғамдық дамудың басты тұлғасы ету заңды құбылыс. Мемлекеттік қазақ тілі балабақша, мектеп, орта, жоғары оқу орындарында жалпыға бірдей міндетті білім беру талаптарына сай оқытылып, үйретіліп келеді. Ал аталмыш білім беру сатыларынан өткен, бүгінде қызмет атқарып жүрген ересек қауымға қазақ тілін жеделдете үйрету – еліміздің тілдік егемендігінің бірден-бір талабы, уақыт уағызы. Тілдерді шет тілі ретінде оқытудың психологиялық мәселелері өткен ғасырдан бастап зерттеле бастады. Шет тілдерді оқытудың психологиялық заңдылықтары мен мазмұнын, тіл үйренуші тұлғаның психикалық дамуын анықтауда психология ғылымына жүгінбеу мүмкін емес. Психология адам әрекетінің құрылымы мен түрлерін зерттеумен айналысады. Сөйлеу – ана тілінде болсын, екінші бір тілде болсын адам әрекетінің бір түрі. ХХ ғасырдың 50-60 жылдарында өмір талаптарына орай алғаш рет Европа топырағында дүниеге келген психолингвистика ілімі – адамның сөйлеу қабілеті, ана тілі мен өзге тілдерді меңгеруі, тілдің пайда болуы және дүниетанымдық маңызымен айналысатын психология мен лингвистика шекарасындағы ғылым. Адам ана тілі болсын, басқа тіл болсын, өзі толық меңгерген кез-келген тілде ойлап, сөйлегенде қандай психикалық процестерді басынан кешірсе, тіл үйренуде де оның бойында өзіне сай күрделі психикалық құбылыстар жүзеге асады. Сол себепті, өзге тілді оқытудың басты міндеттерінің бірі – тіл үйренушілердің өзіндік ерекшеліктерімен санасып, оларды үнемі ескеріп отыру. Тіл үйренуші ересектер өздерінің табиғатына, жеке тұлғалық ерекшеліктеріне сәйкес түрліше. Ондай ерекшеліктер ересектердің әрқайсысының бойындағы ес, зейін, түйсік, қабылдау, ойлау, сөйлеу, қиял, сезім, ерік тәрізді психикалық процестердің әртүрлі дәрежеде жүзеге асуынан, ықылас, қабілет, температмент, мінез тәрізді психикалық қасиеттерінің әр басқа болып келуінен көрінеді [1, 15]. Психологтардың айтуынша, адамның кез-келген іс-әрекеті белгілі бір уәждемелерден /мотивтерден/ туындайды да белгілі бір жағдайларда өтеді. Мақсатты іс-әрекеттің мотиві болуы маңызды. Сол кезде адам алдына қойған міндеттерді мүмкін болғанынша жақсы орындауға талпынады. Бұл оның мұқтажына айналады. Оқудың танымдық немесе әлеуметтік уәжі болуы мүмкін. Негізінен уәждеменің тууына: 1) Оқудың мазмұнының ақпаратқа толы, қызықты болып келуі; 2) Оқушының жеке өз басына оқу әрекетінің аса маңызды болуы; 3) Оқушылармен біркелкі жақсы, іскер қарым-қатынас жасау арқылы эмоционалдық жайлы орта тудыра алатындай оқытушы тұлғасының болуы; 4) Оқушы оқу әрекетінің мақсатын саналы түрде түсінуі әсер етеді”.
Тіл үйретудің лингвистикалық негіздері дегеніміз: 1) Тіл үйрету барысында ұсынылатын тілдік деректердің лингвистика ғылымының теориялық заңдылықтарына сүйенуі; 2) Оқу материалдарын ұсынудың жолдары мен әдіс-тәсілдерін көрсететін басты лингвистикалық ұстанымдар. Лингвистиканың қай салаларындағы қағидалар мен заңдар болсын тілдік қатынастың қағидаларымен тығыз бірлікте дамиды және оған әсер етеді. Демек, бүгінгі күнде кеңінен тараған лингвистиканың басты салалары – құрылымдық лингвистика, әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, нейролингвистика, мәтін лингвистикасы, паралингвистика, функционалды лингвистика, контрастивті (салғастырмалы) лингвистика, лингвомәдениеттану, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика т.б. ғылымдардың заңдылықтары мен қағидалары да тілді қатысымдық тұрғыдан жеделдете оқытудың түрлі мәселелерін шешуде өзіндік рөл атқарады [2, 37]. Тіл үйренушілерге берiлетiн тiлдiк мәлiметтер төмендегi талаптарға сай болуы қажет: 1) Қазақ тiлiнен берiлетiн теориялық тақырыптардың ғылыми сұрыптаудан өтіп, ең қажеттісінің ғана берілуі талап етiледi. Тiлдiк мәліметтерге байланысты тақырыптардың дәл, анық, қысқа да нұсқа болуы оларды жылдам меңгеруге септiгiн тигiзедi. Тақырыптардың жан-жақты ашылуы, өзара байланыстылығы, көлемi мен мазмұнының тіл үйренушінің білім деңгейіне, мүмкіндіктеріне сәйкес келуі ғылымилық ұстанымы арқылы жүзеге асады. 2) Тiлдiк тақырыптарға байланысты берiлетiн қатысымдық жаттығулардың тақырыпты жан-жақты ашуы, тақырыптан ауытқымауы шарт. Дидактиканың басты категориялары – білім беру, сабақ беру, оқу, оқыту ұстанымдары, оқыту үрдісі және оның құрамдас бөліктері, міндеттері, мазмұны, формалары, әдістері, құралдары, оқытудың нәтижесі. Дидактиканың дамуы білім беру мен оқыту мәселелерін терең зерттеуге, педагогикалық озат тәжірибені зерттеп, жинақтауға және оны оқыту үрдісіне енгізуге байланысты. “Дидактиканың негізгі проблемалары оқыту процесінің заңдылығын ашу, білімнің мазмұнын анықтау, оқытудың барынша тиімді методтары мен ұйымдастыру түрлерін жасап шығару болып табылады” [1, 29]. Қазақ тілін оқыту әдістемесі дидактика теориясына негізделу арқылы жүзеге асып, зерттеледі. Сондықтан дидактика педагогиканың маңызды бір бөлігі, оқытудың жалпы теориясы ретінде қазақ тілі әдістемесінің негізі болып табылады. Дидактикалық пайымдаулар әр пәнді оқыту, білім беру жөніндегі теориялық қағидаларына сүйенеді, яғни қазақ тілі әдістемесі дидактика мәліметтеріне негізделе отырып дамиды. Қазақ тілі әдістемесі білім берудің негізгі құралдарын іздестірсе, ал дидактика білім беру мен оқытудың теориялық мәселелерін, оның түрлері мен әдістерін зерттейді. Тілді оқытуда қандай әдіс қолданылса да ол әдіс оқу үрдісінің алдында тұрған дидактикалық міндетті шешуі керек. Оқу іс-әрекетінің тиімді болуы үшін оқытушы белгілі бір нәтижеге қол жеткізу үшін өзі жақсы меңгерген әдістері болуы қажет. Ол кейе бір әдістің өзін бірнеше мақсатқа пайдалануы мүмкін. Бірақ оқытушы қай әдісті таңдамасын, оның тіл үйренушінің қабылдауына жеңіл, тиімділігі мол, нәтижелі болуын, ең негізгісі, дидактикалық мақсат-міндеттерге сәйкес келуін ескеру қажет [1, 53]. Жалпы дидактикалық ұстанымдар – барлық пәндерге қатысты білім беру мен оқыту, тәрбиелеудің негізгі қағидалары. Қазақ тілі мен шет тілдерді оқытуда ғалымдарымыз (Ф.Оразбаева, А.Жапбаров, Б.Құлмағамбетова, Н.Оралбаева, Д.Әлімжанов,А.Әбілқаев, С.Қазыбаев, С.Әбдіғалиев, Ә.Исабаев) ұсынған жалпы дидактикалық ұстанымдар төмендегілер: ғылымилық, жүйелiлік, сәйкестік, көрнекiлiк, саналылық, белсендiлiк, беріктілік, теорияны тәжірибемен байланыстыру, жеке тіл үйренушілердің психикалық ерекшелiктерiн ескеру, сатылық, лайықты болу, түсініктілік, оқытудың сабақтастығы ұстанымдары т.б. Әдебиет: 1. Жақсылықова К. Қазақ тілін орыс тілді бөлімдерде модульмен оқытудың гылыми-теориялық негіздері. – Алматы, 2014. 2. Қадашева Қ. Жаңаша жаңгыртып оқытудың гылыми-әдістемелік негіздері: өзге тілді дәрісханадагы қазақ тілі.– Алматы, 2015. УДК 80/81 (574-243) (038) Ассоциативные связи топонимов Карабулатова И.С., доктор филологических наук, профессор РУДН(Москва,Россия) При исследовании топонимического материала различают как лингвистический, так и географический аспект. С лингвистической точки зрения, топоним рассматривается как единица языка, вскрываются связи и отношения этой единицы как в языковой системе, так и в языковом сознании носителей того или иного языка. Жұмыста жалпылама және зерттелетiн бiрлiктердiң коммуникативтік өзара әрекеттесуiн бүтiндiк сипатын танытуда мақсатқа алынған барлық мәлiметтерiнiң жүйелеуiн реттеу, олардың теориялық жағдайлардағы сөз, сөздік, тілдік салыстыру айғақтарының үстiнде жұмыс болжамының расталуы, бақылаулары қабылдаулары, арқылы дедукциялы - сипаттама әдiсi қолданылды From the linguistic point of view, toponym is considered as the unit of language, connections and relations of this unit are uncovered in language system as well as in language consciousness of native speakers. Geographic aspect lays in the fact that toponyms name concrete geographical objects and that is the reason why the meaning of toponym can contain geographical information about the object. Языковые пласты региональной топонимии Костанайской области уникальны в своей многогранности и показаны сквозь призму языковой компетенции современного носителя языка. При анализе топонимии (совокупности названий топографических объектов) любого региона у исследователя возникают вопросы, касающиеся длительности функционирования того или иного топонима, условий выбора, предпочтительности того или иного названия. Еще в древности говорили, что имя является знамением свыше. В народных преданиях говорилось, что если узнать настоящее имя человека, то на него можно наслать беду, им можно управлять. В большинстве случаев топонимы рассматриваются с точки зрения их структуры, этимологии, семантики [1,с.27]. Вполне естественно, что, функционируя в этнолингвистической среде, все элементы региональной топонимосистемы находятся под влиянием стереотипов эталонов восприятия, присущих человеку как субъекту познания. В традиционных топонимических исследованиях топонимы рассматриваются преимущественно в статике – в плане отражения топонимов в картах, документах, текстах, но не в динамике, предполагающей анализ взаимовлияния, восприятия и функционирования топонимов как элементов различных этнокультурных кодов, включенных в специфический региональный этнокультурный код. Топоним как знак может проявиться в бесконечном числе значений, отличающихся друг от друга различными оттенками и нюансами. Любой топоним обладает разными частями, элементами, моментами, способными дробиться и варьироваться до бесконечности. Например: Абак (здесь и далее в качестве примеров топонимы Костанайской области). Абак, речка (приграничный район Костанайской области с Россией). В основе топонима название рода абак у тюрков. Например: абак в составе Младшего джуза казахов, абак - один из башкирских родов.
жүктеу/скачать 2,46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|