Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық


К.Жақсылықова. Инновациялық технологияға негізделген мемлекеттік тілді алты деңгейде оқыту кешені жайында. – Парасат айдыны. – Алматы: АнАрыс, 2009.– 248. – 40-48



бет24/47
Дата22.05.2018
өлшемі9,62 Mb.
#40597
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   47

2. К.Жақсылықова. Инновациялық технологияға негізделген мемлекеттік тілді алты деңгейде оқыту кешені жайында. – Парасат айдыны. – Алматы: АнАрыс, 2009.– 248. – 40-48.


3.Ә.Нұрмағамбетов. Тіл ерекшеліктерінің сипатына қарай қазақ тілі сөйленісінің батыс тобы// . – Алматы: 2007.

Резюме

В данной статье рассматриваются коммуникативные технологии обучения английского языка.



КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ

А.С.Бөлекбаева,

ҚазМемҚызПУ 1-курс магистранты,

Алматы, Қазақстан
Қазіргі кезде колледждерде жаңа технологиялар қолданып, сабақты қызықты, түсінікті өткізу әр мұғалімнің міндеті. Жобалау технологиясы, ақпараттық технологиялар, ынтымақтасты оқыту технологиялары студенттердің қабілеттерін, білімі мен сабаққа деген зеректіктерін ескере отырып, оқытудың түрлі әдіс-тәсілдері арқылы іске асыруға көмектеседі. Педагогикалық технологиялардың мақсаты - оқыту үрдісінің тиімділігін көтеру, оқытуда бағдарланған нәтижелерге жетудің кепілі болып табылады. Егемен еліміздің болашағы- студенттер. Оларды заман талабына сай жан-жақты, білімді, өз бетімен білуге талпынатын, өзінің қөзқарасы бар етіп тәрбиелеу үшін сабақ түрлері әдістемесін жетілдіру және оларды пайдалану-бүгінгі күннің талабы. Бүгінгі талапқа сай оқытудың түрлі әдіс-тәсілдерін ұтымды пайдалана білу- мұғалімнің міндеті.

Бүгінгі студенттердің мақсаттары да, ой өрістері де бұрынғыдан мүлде басқаша. Өйткені олар – өзінің болашағына тиімділік тұрғысынан қарайды, жоғары талап қоя біледі. Олай болса, бұл қоғам кез келген педагогтан өз пәнінің терең білгірі ғана болу емес, психологиялық – педагогикалық, дидактикалық әдістемелік тұрғыдан сауатты және ақпараттық компьютерлік технология құралдарының мүмкіндіктерін жан – жақты игерген ақпараттық құзырлығы қалыптасқан маман болуын талап етеді.

Кәсіби қазақ тілін оқытудың негізгі мақсаты- студенттердің коммуникативтік мәдениетін дамыту және қалыптастыру. Оқыту үрдісінің тиімділігі үшін әр түрлі технологиялар қолданып жүр, соның ішінде қазақ тілін оқытудағы ақпараттық технологияға тоқталғым келеді. ХХІ ғасыр – техниканың озық дамыған ғасыры. Компьютер студент үшін қоршаған әлемді танудың табиғи құралы болып табылады. Олай болса қазақ тілі сабағында компьютердің көмегімен жүргізуді үйрену – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Ақпараттық құралдардың ішінде электронды оқулықтардың рөлі ерекше. Электрондық оқулықтарды пайдалану оқушылардың, танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды.
Оқытудың компьютерлік технологиясы, оның ішінде мультимедия оқытуы белсенді орында тұр. Электронды оқулықтардың кәсіби қазақ тілі сабағында қолдану студенттердің өздігінен білім алуларына, ізденімпаздыққа, ойларын тиянақты жеткізуге мүмкіндік береді. Мысалы, «Сөз таптары» тақырыбын өткенде, экрандағы Word бағдарламасында кластер немесе сызба түрінде жұмыстар орындай алады, ал лексикалық тақырып бойынша «Қазақстанның астаналары» тақырыбында Power Point бағдарламасында презентация құруға болады. Оқытудың жаңа технологияларының ішінде,компьютерлік технологияны пайдалану бүгінгі күні тиімді және қызықты.

Оқытудың жаңа компьютерлік технологиясы оқу процесіне кеңінен енуі студенттердің өзіндік және шығармашылық белсенділігін дамытады және өзіндік жұмыс түрлерін орындауға баулиды. Жаңа компьютерлік технологияларды пайлаланып оқытудың ең тиімді түлеріне мыналарды жатқызуға болады.



Презентациялар технологиясы. Бұл технология, бір жағынан, оқушыларға жаңа материалды (иллюстрация, фотографиялар, бейнелік, дидактикалық материалдар, т.с.с) көрнекті түрде көрсету құралы болса, екінші жағынан, мұғалімдерге осы материалдарды дайындауды және оны қолдану процесін де жеңілдетеді. Алдын ала жүргізілген тәжірибелер презентациялар технологиясын пайдалану студенттердің оқуға деген ынталылығын арттырып, сабақтың қызықты өтуін қамтамасыз етіп, оған дайындалу мерзімін (презентациялық сүйемелдеу жұмысын алдын ала оқытушы қысқартады, ең бастысы – оқытушыларды жаңа компьютерлік технологияларды пайдалануға дағдыландырады. Компьютерлік технологияларды үлгерімді тексеру және студенттердің білімін жетілдіру

мақсатында пайдалану, біріншіден, оқытушының жұмыс өнімділігін арттырып, оқу нәтижелерін тексеруге көбірек уақыт бөлуге көмектеседі; екіншіден, объективті түрде қадағалай отырып, студенттердің алған білімін бағалауды жүзеге асырады; үшіншіден, бақылау технологиясына ғылыми элементтер енгізіп, оны кеңінен де пайдалануға болатындай жағдай туғызады.

Егер техникалық оқу-құралдарын пайдалансақ, студенттердің сабаққа деген қызығушылығы артады, көру арқылы есте сақтайды. Құрғақ сөзден гөрі, диафильм көрсетіліп, күйтабақ тыңдалса сабақ тартымды әрі қызық өтеді. Сонымен қатар, заман талабына сай, теория мен тәжірибе қатар жүргізіледі.

Электронды оқулық студенттің уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп отырмай, өтілген және оқушының ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге зор ықпал етеді. Себебі, студенттің өзіне көрнекілік қолданған тиімді қажет элементінің жанында жазуы болады. Бұл технологияның өзектілігі қоғамның ақпараттандыру жылдамдығының артуымен сипатталады. Әр түрлі пән сабақтарында жаңа ақпараттық технологияны пайдалану білім мазмұнын жаңартумен, ақпараттық ортаны қалыптастыруымен, сондай-ақ сапалы білім беру мүмкіндігінің жоғары болуымен ерекшеленеді.

Кәсіби қазақ тілі сабақтарында төмендегідей ұстанымдарды сақтаған жөн:


  • Сабақтың мақсатын құру, міндеттерін анықтау, сабақтың барысын жоспарлау, жаттығу жұмыстарын және олардың орындалу әдісін, қажетті құралдырды анықтау (компьютер, интербелсенді тақта, т.б.);

  • Сабақ жоспарын компьютерлік тапсырмалар арқылы ойластыру;

  • Сабақтың әр кезеңіне кететін уақытты анықтау;

  • Бағдарламаның дұрыс жұмыс істеуін тексеріп, қадағалау

Қорыта келе, сабақта ақпараттық, компьютерлік технологияларды қолдану арқылы жүргізу, оқытушыға әдістемелік-дидактикалық материалдардың жүйелі түрде жинақталуына, студенттермен қарым-қатынас жасауға, студенттердің сөйлеу мәдениетін және өз бетінше жұмыс жасауға үйретеді.

Резюме

Кәсіби қазақ тілі сабағында ақпараттық технологияларды қолдану арқылы студенттердің сөйлеу мәдениеті мен білімдерін жетілдіру мәлелелері қарастырылады.


Жоғары оқу орындарындаҒЫ Қазақ тілін оқыту әдістемесі ЖАЙЫНДА

Ш.Л.Ерғожина,

ҚазМемҚызПУ доценті, п.ғ.к.

Алматы, Қазақстан

Педагог мамандарды даярлайтын жоғары оқу орындарында «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» негізгі пән ретінде оқытылады. Негізгі нысаны – болашақ маман-студенттерге қазақ тілі пәндерінің салаларын оқытудың әдістемелік заңдылықтарын үйрету. Қазақ тілін оқытудың мазмұнын түсіну мен нақты жолдарын қарастыруда және оны үнемі жетілдіріп отыруда әдіскер ұстаздардың рөлі басым болып келеді. Қазақ тілін оқыту барысында жүзеге асырылатын дидактикалық мақсаттар мен міндеттерді шешу әдістері мен тәсілдері нақтыланып, оқыту қызметін ұйымдастыру формалары айқын болуды талап етеді. «Қазақ тілін оқыту әдістемесін» оқытуда типтік бағдарламаны негізге ала құрылатын білім кешені қазақ тілін оқыту әдістемесі тарихынан басталып, жоғары оқу орындарында оқытылу жағдайы мен өркендеуі ішкі кезеңдерге бөліне қарастырылады. Әрі қарай қазақ тілін оқыту әдістемесінің мақсаты, міндеті, ұстанымдары, оқытуға қойылатын талаптар, педагогикамен, психологиямен байланысы, сабақтың түрлері, әдістері оқытылады. Қазақ тіл білімінің салаларын оқыту әдістемесі жеке-жеке қарастырылады. Студенттердің педагогикалық практикасы қажет ететін білік, дағды деңгейі бұдан да жоғары. Студент оқытудың әдістері мен тәсілдерін біршама меңгеруі тиіс. «Әдіс – белгілі бір ғылымның теориясын сапалы және тиімді түрде жүзеге асыру үшін іс жүзінде қолданылатын іс-әрекеттердің жиналған жүйесі», - деп ғалым-әдіскер Ф.Ш.Оразбаева көрсеткендей, теориялық білімді сапалы меңгертуде әдістің маңыздылығы өте жоғары. Әдіс-тәсілдерді меңгермейінше студенттің педагогикалық практиканы өз дәрежесінде жүргізуінде қиындықтар туындайды. Оқытудағы жалпы әдістермен бірге пәннің ерекшілігіне сүйенетін жекелеген әдістерді, сабақтың түрлерін, сабақтың кезеңдері, оқыту құралдары, бағалау нормалары, сабақтың жоспарын құру секілді күрделі білім, білік, дағдыны студент қай кезде алуға тиіс деген сауал туындайды. Дәріс сабақтарында теориялық тұрғыдан ғылыми түрде ақпарат берілетіндіктен, студенттің өздік жұмыстары жоғары деңгейде ұйымдастыруды қажет етеді. Практикалық тұрғыда дағды мен іскерліктің ұштастырылуы негізінде айтылған құндылықтарды студент осы тұста игеруге мүмкіндік алады. Дағды мен іскерлік дегеніміз - алған білімін практика жүзінде қолдана алуы. Оқытудағы «Өмірмен байланыстылық» ұстанымының салмағы да осы тұста екшелене түседі.Теорияның практикамен, өмірмен байланыстылығы оқытудың негізгі практикалық мақсатын көздейді, ол мақсат қоғам өмірінің мұқтажымен, талап, шарттарымен белгіленеді. Жоғары оқу орындарындағы меңгеруге тиісті білім көзі оқытудың міндеттерін шешумен қатар, білім алушылардың болашақ мамандығының кәсіби міндеттерін шешуде үлкен рөл атқарады. Сондықтан өздік жұмыстардың маңыздылығы айқындалады.

Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің басты мақсаты қазақ тілін тиімді оқытудың жолдарын қарастыру, пәннің танымдық, тәрбиелік, дамытушылық мақсаттарын іске асыру болғандықтан, болашақ маманның пәнді игеру деңгейі, саналылықпен білім алуы, оқытудың неғұрлым пайдалы, үнемді және тиімді әдістері мен тәсілдерін зерттеу, сипаттау және әдістеменің шарттары туралы мәселелерді талдап, қамту көзделеді. Пән бойынша берілетін теориялық білім тәжірибе арқылы бекітілуі, яғни, іскерлік пен дағдыға айналуы тиіс. Бұл орайда әдіскер З.Бисембайқызының: «Дағдыға, іскерлікке айналмаған білім тез ұмытылады», - деген тұжырымы құптарлық. Дағдыны адамның әрекетті орындау үдерісіндегі саналы түрде жасайтын әрекеттерінің дағдыланған бөліктері ретінде қарастыратын болсақ, біз қазақ тілін оқыту әдістемесі бойынша практикалық сабақтардың мәнін салмақтаймыз. Үйретілуге тиісті бөлшектер мен ірі білік-дағдылардың жүйелі түрде еңсерілетін тұсының осы екенін айтқымыз келеді.

Білім алушы қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылым ретіндегі нысанын, мақсат, міндетін, талаптарын анықтағаннан кейінгі зерттеу әдістері мен оның тәсілдерін өздік жұмыстар арқылы орындап үйренсе, педагогикалық практикасын нәтижелі жүргізе алады. Қазақ тілінің салаларын, жекелеген тілдік категорияларды оқыту жайына келер болсақ, баса назар аударуды керек етеді. Біздің пәніміздің ерекшелігі осыларды қалай оқытамыз деген мәселенің төңірегінде. Осы тілдік категорияларды оқытудың амал-тәсілдері, жолдары қарастырылып, әдістемесі жасалып келді. Пәннің мемлекеттік бағдарламасына сай құрастырылған А.Әбілқаев, З.Бейсембайқызының «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» (2009 ж) атты оқу құралы қазіргі таңда сүйенетін бірден-бір оқу құралы. Қазіргі білім берудің басты талабы жаңа технологиялар арқылы оқытуды енгізу болып отыр. Бұл қазақ тілін қалай нәтижелі оқытуға болады деген мәселеге баса көңіл бөлу екенін көрсетеді. Аталған оқу құралында негізгі деген жаңа технологиялар; дамыта оқыту, компьютерлік, модульдік, деңгейлеп оқыту технологиялары төңірегіндегі мәселелер қозғалған. Оқулықтың пән бойынша ғылыми білімнің негіздерін бағдарламаға сәйкес баяндап, оқу мақсатына арналып құрылатындықтан білім алушылар үшін маңыздылығы зор. Білім алудың құралы – мазмұны білім алушыны қанағаттандыра алатын оқулық. Ол білім негіздері мен біліктілікті қалыптастыруда, материалды жүйелі түрде беретін, негізгі білімді қабылдау үдерісінде ойлауы мен есте сақтауын дамытуда, жаттығулар мен тапсырмалар арқылы тәрбиелеуші қызметін атқарады. Сондықтан сапалы құрастырылған оқулықтың атқаратын қызметі ерекшеленеді.



Білім игеру үдерісі - белсенді үдеріс. Ол тек әрекет арқылы ғана жүзеге асырылады. Бұған қоса іс-әрекеттердің түрлері мен өзіндік дәрежесі неғұрлым көп және жоғары болса, білім игерудің тиімділігі де арта түседі. Белсенді әрекеттер дегеніміз өздігімен түсіну, таңдау, талдау, шешім қабылдау, жаңа мазмұн құрастыру, өз біліміңді бағалауға негізделген ойлану, талқылау, өз пікірін қалыптастыру, оны дәлелдей және қорғай білу, пікір алмасу өзімен таластыру, өзгенің пікірін тыңдап, оны қабылдау, өз пікірін жазу секілді жеке және бірлескен жұмыс түрлері. Тұлғаны жан-жақты дамыта түсіп, оның білім меңгерудегі кеңістігін кеңейтетін белсенді әрекеттер студенттің өздік жұмыстарды орындау кезінде орын алады. Студенттер ізденіс, зерттеу және талдауға негізделген шығармашылық жұмыстарға да жұмылдырылады. Оларға ұсынылған жұмыстар ізденіс пен зерттеуге, талдау мен сараптауға сүйенетін, өзіндік тұрғыдан орындалатын шығармашылық жобалар қатарында болуы керек. Сонда ғана қазақ тілін оқытудың әдістемелік негіздері практикалық тұрғыдан игеріледі. Сол арқылы студент өзін сабақтың тыс бақылаушысы емес, оның белсенді қатысушысы ретінде таниды. Өз кезегінде бұл жайт оның белсенділігін арттырып, пәннің мазмұнын толық игеруге деген ынтасын жоғарылатады. Қазақ тілінің дамуына, оның қолданылу аясының кеңеюіне де көмектесетіндер – тілдің мамандары. Қазақстан Республикасының Білім беруді дамыту Тұжырымдамасында педагогикалық мамандарды дайындау мен білімді сапаландырудағы нақты мақсат-міндеттер мен ұстанымдарды айқындалады. Тұжырымдамада білім берудегі қазіргі мақсат тек қана білім алып, білік-дағдыны қалыптастыру емес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке апару екенін көрсетеді. Әр мұғалімнің педагогикалық ойлау қабілетінің ғылыми түрде қалыптасуының қажеттілігін болашақ маман жүрегімен сезінуі тиіс. Пәнге бұлай терең бойлау үшін білімді жүйелілікпен, саналылықпен қабылдау шарт. Ал студентке жүйелі білім беру үшін оның жоғары оқу орнындағы ұстазының өз ісінің шебері, білгір болуы талап етіледі. Жалпы білім беру саласындағы білімнің сапалы болуына кепіл боларлық жайт – ұстаздардың көп ізденуі, біліктілікті әрдайым жетілдіру, ғылыми жобаларға қатысу арқылы интеллектіні және ғылыми құзыреттілігін дамыту. Білікті ұстаздан тәлім алған бүгінгі шәкірт, ертеңгі шәкірттің ұстазы. Сондықтан бүгінгі студентке немқұрайлылықпен қарамай, толыққанды біліммен қарулануы жоғары оқу орнында егжей-тегжейлі қадағалануы тиіс. Білім бағдарламасының аясынан тыс оң тәрбиелер де осы құзырлы орында берілуі қажет. Олардың бойына ұлттық құндылықтарды сіңіру арқылы елжандылыққа бағыттай аламыз. Бойына ұлттық қадір-қасиетті дарыта алған, біліммен қаруланған тұлға жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде көріне алатынына сенеміз. Қоғамға қазақ тілінің мәртебесін көтеріп, өсіп-өркендеуіне мол үлес қосар жеке тұлғалар көптеп керек. Яғни, біздің дайындап отырған мамандарымыз осы сенімді ақтауға тиіс.

Әдебиеттер:

1.Ф.Оразбаева. Тілдік қатынас. Алматы, 2005.

2.А.Әбілқаев, З.Бисембайқызы. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2009.

3.ҚР. 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасы.



Резюме

В этой статье рассматривается особенности дисциплины «Методика преподавания казахского языка» и тенденции обучения в вузе.


КӨРКЕМ МӘТІНДІ ТАЛДАУ ЖОЛДАРЫ

Б.Д.Жұмақаева, п.ғ.к., доцент,

А.Төлегенова,

ҚазМемҚызПУ 1-курс магистранты,

Алматы, Қазақстан
Қазіргі кезеңде білім берудегі үлкен өзгерістерге байланысты мектепте қазақ әдебиеті пәнін жаңа үрдісте оқыту талабы туындауда. Оның себебі –қоғам дамуындағы адами фактор мәселесі қазақ әдебиеті пәніне де жаңа міндеттер жүктеп отыр. Мектеп жасынан бастап әдебиетімізден үйренетін қазақы таным, ұлттық салт-сана, дәстүр, ой-сезім деген мәселелердің күннен-күнге жарқырап, адам өміріне тылсым сәуле беретін тамаша туындылар адамның рухани азығына айналуы заман сұранысынан туындауда. Көркем шығарма қуаты оны терең танығанда, талдағанда кеңи түсетіні мәлім. Оқушының жан-дүниесіне сөз әуезін, сөз мәнері мен ұйқасын өзіндік әсерімен жеткізуге, қазақтың құдыретті сөзіне құлақтың құрышын қандырып, жүрегін лүпілдетіп, тұла бойына сылап-сіңіруге жетелейтін әдіс-тәсіл – мәтінді талдау болып есептеледі. Қазақ әдебиеті пәнінен оқылатын шығармалардың мәтіні – оны талдауға негіз болады. Сонымен қатар мәтінді жас ұрпақтың бойына сіңірудің жан-жақты жолдарын табу, жазылған інжу-маржандарды қалайда оған көрсету, таныту – мәтінді талдаудан бастау алады. Сөздің дәмін бір алған оқушы ары қарай өзі де ізденетін, құлағын түретін, сөздің мән-мағынасына ден қоятын азамат болып өседі. Сондықтан мақаламыздың мақсаты – мәтінді талдау техникасының қаншалықты қажеттігі мен болашақ үшін зор үлесін таныту, оның жолдарын нұсқау, әдістемемізбен бөлісу болмақ.

Бір қарағанда, қарапайым ғана осы мәселені қарастыра келе, мәтінді таңдамаса, не дұрыс талдамаса, жас ұрпақты қазіргі тілдік қолданыстағы сөздерді түсінбеушілікке, ұғымдық аппаратының аздығына, тіпті рухани азуға соқтыратынына тағы да көз жеткіздік. Бүгінгі осы киелі де жауапты мәселе де сөзді дұрыс жұмсау, орнымен қолдану сияқты үлкен мәселелерге жетелейтіндігінен, мектеп оқулықтарындағы мәтіндерді талдау техникасын ұсыну – өте өзекті, кезек күттірмес мәселе дей аламыз.

Сөз мәдениеті, тіл тазалығы, сөздің қасиеті мен киесі деген ауқымды мәселелер оқушы санасында жастайынан сіңген әуезді сөздердің тізбектері, тұлғаның лексикалық қорын, тілдік ұстанымы мен қолданысын дамытады. Қазіргі кезеңде әдебиетіміздегі небір теңеу, мысқыл мен кекесін, жарасты әзіл, т.б. сөз шеберлерінің ғана емес, жалпы исі қазаққа қажетті сөздер молынан кездеседі. Соны таныған, қайнарынан қанып ішкен, жас ұрпақ оны өзінің болашақ өміріне өзек, арқау етеді, қазақ ұлты не қазақстандық есебінде қазақ елінде тіл мен әдебиеттің іздеушісі болып, өмірінде небір сөз шеберлерінің айтқанын тыңдайды, рухани жетіледі.

Қазақ әдебиеті пәні арқылы оқушының рухани дүниесі байиды, туған тілін сүюден елін, адамзатты құрметтеуге дейінгі сезімдері тәрбиеленеді. Оған тірек болатын, мәтінді жан-жақты қарастырып, жеткізуге мұрындық болатын жақсы ұйымдастырылған талдау техникасы.

Қазақ әдбиетінде көркем шығарманы оқудан, яғни мәтінмен жұмыстан басталады. Мәтін туралы ғылыми зерттеулер мәтіннің күрделі құрылым екендігін баса айтады. Олай болса, кез-келген мәтінге оны жан-жақты қарастырумен, түсініп, танумен келген орынды.

Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте: «Мәтінді қарастыратын филологиялық пән - мәтін теориясы ХХ ғасырдың екінші жартысында, мәтін, поэтика, риторика, прагматика, семиотика, герменевтика пәндерінің интерграцялануынан пайда болған, өзіндік онтологиялық мәртебесі бар пән» - деп түсінік беріледі [2, 5].



И.Р.Гальперин мәтінге мынадай анықтама береді: «Мәтін — шығармашылық сөйлеу үдерісінің туындысы, тұйықталу қасиеті бар, жазба құжат ретінде объективтенген шығарма, осы құжат түріне сәйкес әдеби тұрғыдан қарастырылған, шығарма атынан және ерекше бірліктер қатарынан (фразадан тыс бірлікгерден) тұрады, олар өзара белгілі бір мақсатқа бағытталған және прагматикалық нұсқау бойынша лексикалық, грамматикалық, логикалык, стильдік байланыстардың әртүрлі типтерімен біріктіріледі» [1, 5]. З.Я.Тураева мәтінді былай түсіндіреді: «Лексикалық, логикалық және грамматикалық байланыстар арқылы біріктірілген, белгілі бір жағдайда ұйымдасқан және бағытталған информация бере алатын қабілеті бар реттелген сөйлемдер шоғыры» [1, 5]. Екі автор да анықтамаларында мәтіннің коммуникативті және прагматикалық мәнділігіне көңіл аудартады. Кез келген көркем шығарма — суреткердің бейнелі танымының нәтижесі және шындық болмыстың бейнеленуінің шебер берілуі. Жазушының дүниені дара, бейнелі көрсетуі арқасында көркем әдебиет шығармасы рационалды және эмоционалды күшпен оқырманға әсер ете алады. Шындықты бере отырып, жазушы өзінің әлем тануын, оған деген өзінің қарым-қатынасын сөзсіз көрсетеді, шындық пен ойдан шығарылғанды жанастырады. Осылардың барлығы көркем шығарма мәтінінде іске асады. Г.В.Степанов былай деп жазады: «Нақты көркем мәтін біздің ойымызша, айтылған ойды синоним арқылы беруге мүмкін емес мағынаны береді. Көркем мағына берілген тілдік безендіруден тәуелсіз семантикалық болып санала алмайды. Тілдік безендіруді өзгерту өзінен кейін нақты көркем мағынаны жойып не жаңаны жасауға әкеп соқтырады».

Сонымен, көркем мәтіннің семантикалык және көркем немесе эстетикалық ақпарат білдіре алатын да ерекше белгісі бар. Осы көркем информация тек қана дара көркем құрылымда, яғни нақты көркем мәтін шеңберіңде іске асады. Көркем информацияны мәтінде таратушылар оның кез келген элементтері болуы мүмкін. Тілде тілден тыс шындықтың белгілі бір объектілерімен ара қатынастағы семантикалық мағынасы бар элементтер ажыратылып көрсетіледі және тек қана ішкі тілдік, мысалы, грамматикалық мағынасы (көмекші сөздер) кездеседі. Сонымен қатар тіл деңгейінде құрылымды-мәндік элементтер және қолданыстағы тіл деңгейіндегі солардың варианттарына бөлінеді.

Мәтінмен жұмыста – әрбір уақыт кезеңінде адамдардың ақыл-ойы мен көзқарасы өзгеріп тұратыны – заңды құбылыс деп түсіндіріледі.

Мәтін (текст; text) сөзіне мынадай үш түсінік беріледі:

1. бастапқы түрдегі бедер белгілік мәліметтер бөлшегі;

2. хабардың алмастыру хаттамасының ерекшеліктері мен байланысы жоқ ақпарат бөлігі;

3. бастапқы бағдарламасының жазбасы.

Мәтінтанушы В.Рудневтің жасаған мәтін тұжырымы жеті баптан тұрады:

1. Мәтіннің барлық элементтері өзара байланысты (өзара байланысқан) (құрылымдық поэтика тезисі).

2. Мәтін элемнттерінің арасындағы байланыс қайталанып, өзгеріп отыратын бірліктр мотивтер ретінде айқындалады. (мотивті талдау тезисі);

3. Мәтінде кездейсоқ ештеңе жоқ (психоталдау);

4. Әтіннің әрбір жекеленген және үстірт көрінісінің (мәнінің) астында мифологиялық сипаттағы терең, әмбебап заңдылықтар жатыр (К.Т.Юнгтің аналитикалық психологиясы);

5. Мәтін шындықты суреттемейді, ол онымен өзара күрделі қарым-қатынасқа түседі (аналитикалық философия және тілдік актілер теориясы);

6. Бір мәтіндегі ақиқат нәрсе, басқасында жалған болып шығуы мүмкін (мүмкін дүние (нәрсе) семантикасы);

7. Мәтін – қатып-семіп қалған мән емес, ол автор мен оқырман және мәдени контекст арасындағы сұхбат (Бахтин поэтикасы).

Мәтінмен жұмыс –сабақта өтетін әртүрлі жұмыстардың жиынтығынан құралады. Олар: 1. дыбыстармен жұмыс; 2. сөздіктермен жұмыс; 3. сөздік қорларын жетілдіру; 4. тіл дамыту; 5. ережемен жұмыс; 6. ауызша сөйлей білуге дағдыландыру;

Мәтінмен жұмыс істеу мынадай кезеңдерге бөлінеді:

1. Мәтінмен оқығанға дейінгі жұмыс. Мәтін алдындағы жаттығулар мен соған сәйкес жұмыс түрлері мынадай бағытта жүргізіледі: тілдік тұлға мен сөйлем үлгілерін мәтінде танып, айыра білу және әртүрлі құрылымдық материалдарда (сөзжасам элементтері, етістіктің жақ, шақ түрлері, т.б.) меңгерту.

2. Мәтінмен жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтіннің тілдік материалы мен құрылымы орындалады. Мәтін ішінен қажет мәліметті бөліп алу, айыра білуге машықтандыру жаттығуларын әртүрлі тәсілмен орындау. Мәтінмен жұмыс былайша ұйымдастырылады: оқығанның мазмұныны айту, мәтін бойынша сұраққа жауап беру, жоспар жасату, бірнеше бөлімге бөліп оқыту, негізгі жанама ойды таныту, қорытынды жасату.

3. Мәтінді оқығаннан кейінгі кезең. Шартты түрде алып отырған үшінші кезеңде мәтінді оқып, түсініп, негізгі ойды қазақ тілінде жеткізе білу.

Мәтінді оқығаннан кейінгі жұмыстар: Логикалық сұрақтар; сөздік жұмыстар; фонетикалық жаттығулар; сөйлем құру; мәтінге жоспар құру; аударма; мәтінге ат қою; диалог, жағдаят (ситуация) құру; мәтіннің мазмұнын жоспар бойынша айту.

Аталған іс-әрекеттерді жүзеге асарда оқушылар өзара тілдік қарым-қатынасқа түседі. Тілдік қарым-қатынасқа түсу деген сөз - біз оқытудың коммуникативтік технологиясында іске асырдық деген сөз. Коммуникативтік оқыту технологиясын жүзеге асыру негізін Сент-Экзюперидің сөзімен айтқымыз келеді: «Жер бетіндегі ең үлкен байлық - бұл қарым-қатынас байлығы». Шынымен де бізге бұл қатынас жеткіліксіз. Себебі біз оқушылармен тек қана 45 минут кездесеміз, сұхбаттасамыз. Сондықтан коммуникативтік оқыту технологиясының элементтері ретінде мәтінмен жұмыс түрін ерекше атап өтуімізге болады.

Сонымен қатар мәтінді оқытудың мынадай түрлерін сабақ үстінде қолдану мұғалімнің жеке зерттеушілік жұмыстары үшін өте пайдалы:

1. Дауыстап оқыту арқылы – оқушының сөйлеу элементтерін меңгергендерін байқауға болады, тағы да бір тиімділігі – оқушылар бірінің қатесін бірі естіп және түзетіп отырады.

2. Іштей оқу – бұл жұмыстың мақсаты оқушылардың шапшаң оқу дәрежесін анықтау. Мысалы: оқушыларға іштей шапшаң оқу үшін бір мәтін беріліп, қай жерге дейін оқу керектігін белгіленеді. Әркім белгіленген жерге келгенде кітаптарын жауып, бітіргенін байқатады. Осылайша оқушылардың оқу шапшаңдықтарының мөлшерін мұғалім өзі белгілеп отырады.

Мәтінді мазмұнға байлығы мен оның формальді-құрылымына қарай екіге ажыратамыз. Бұл жөнінде: «окозались полезным разделить категории текстана содержательные и формально-стуктурные, имея в виду, что и те и другие объединяются нами в грамматические» [1, 5] – дейді И.Р.Гальперин.

Мәтінді талдағанда: біріншіден, жекелеген фактілердің тым ұсаққа бөшектенуі барысында мәтіннің тұтастығынан туындайтын ерекшеліктері ашылмай қалуы мен екіншіден, мәтіннің біртұтас қарастырылуы нәтижесінде жекелеген құбылыстарға тән өзіндік белгілері мен қызметтерінің көрінбей қалуы байқалады. Дегенмен, орыс текстологиясы саласының маманы, мәтінге байланысты талай зерттеу еңбектерінің авторы И.Р.Гальперин: «мәтін қашанда шындық бөлшегінің графикалық белгісі» болып қала береді [1, 3] дейді.



Көркем мәтіндегі тіл деңгейіңдегі және қолданыстағы тіл деңгейіндегі кез келген элементтер құрылымдық мәнді болады. Кез келген формальды тіл элементтері, оның ішінде графикалық тәсілдер өз алдына жеке мәнділікке ие бола алады. Алдыңғысы да, соңғысы да мәтінде эстетикалық ақпарат таратушылар болып есептеледі. Осы мысал көркем мәтіндегі кез келген тіл элементі оқырманға эмоциалы әсер ету күшіне ие екендігін көрсетеді.

Кез келген деңгейдегі тілдік элементтер тек қана мәтін жүйесінде эмоциялы әсер ете алады, белгілі бір мәтіндік құрылымда, өздері жеке тұрмай, белгілі бір мән мәтінде басқа тілдік элементтердің өзара бір-біріне әсер ету нәтижесінде және сөз тіркесінің мәтінінен тұтас мәтінге дейінгі әртүрлі ара қашықтықты қамтиды. «Кей жағдайда мән мәтін ұғымына бір не басқа элементтің көркемдік әсер етушілігін арттыруда мәтіннен тыс кұрылымдар деп аталатындар іске араласады» - дейді Сыздық Р. [4, 35]. Көркем мәтіннің тағы бір өзіне тән эстетикалық коммуникацияның бірліктері ретіндегі ерекшелігі оның жалпы адамға қатысты орталықтығы (антропоцентричность), яғни әлем тану мен оның көрінуі әдебиет шығармасында ең алдымен адамның танымына бағытталады, ал берілген көркемдік оқиғалар оның жан-жақты көрінісінің тәсілдері болып есептеледі. Мысал, ертегі жанрларының өзінде барлығы адамзат тіршілігі заңдары бойынша модельденеді, пішіледі және адамның «мен» рухымен бойлайды. Жазушы адам туралы бағалық байлық көзқарасын көркемдік-танымдық іс-әрекеттің орталық субъектісі ретінде, ең алдымен, өзі құрастыратын қатынасушы кейіпкерлер жасайтын бейнелер жүйесінде дамытады. Сонымен, автор-кейіпкер-оқырман категориялары көркем шығарманың антропометриялық құрылымының мағыналық орталығы болып табылады. Әр оқырманның көркем мәтіннен қабылдайтын мағыналық және эстетикалық информациясының көлемі де әртүрлі болады. Көркем мәтін информациясын қабылдау және шығарма мазмұнын талдау оқырманның білім деңгейіне, жеке талғамына және қызығушылығына байланысты. Көркем әдебиетті оқу — творчестволық процесс, кейіпкерлерді, нақты, бірегей және ерекше батыл әрекетінен оларды абстрактілі, жалпы танымға апарады, бұл қасиет тек адамға ғана тән, оның мінез-құлқын анықтайды — ол әлеуметтік тәртіп заңдылықтарын түсінуге көмектеседі. Белгілі бір шығарманы әртүрлі кезде, мысалы, өз тұстастары немесе кейінгі ұрпақ оқырмандары әртүрлі қабылдайды және талдайды. Осы тұста мәтіннің бір ерекшелігі — полисемантикалылығы туралы айтуға болады, ол автордың алдына қойған мақсатының нәтижесі болуы мүмкін, автор оқырманға баға беруге, қорытынды шығаруға мүмкіндік береді. Алайда кез келген көркем мәтін полисемантикалылығына қарамастан, өзгенің инварианттық діңін құрайды, ол мәтінге қарсы талқылауға жол бермейді. Көп жағдайда көркем мәтінге көп функционалдылық тән. Онда бірнеше қызмет бірігуі мүмкін: эстетикалық және философиялық эстетикалық және тарихи.

Көркем шығарманы талдау барысында оқушының құзырлылығы дамиды. Оның ішінде мәтінмен жұмыс арқылы танымдылық қабілеттері, танымдық үдерістері дамып, сөздік қоры молаяды, оқытуда жағымды әрекет қалыптасады.



Әдебиеттер:

1.Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистических исследования. –М., 1981г. 231с.

2.Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистических исследования. –М., 1981г. 231с.

3. Лингвистический энциклопедический словарь. -СПб., 1969г. 700с.

4.Сыздықова Р., Шалабаев Б. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау. А., «Мектеп», 1989ж. 240б.

Резюме

В статье рассматривается методы и способы техники анализа текста.



Summary

The article deals with methods and techniques of text analysis techniques.


ТІЛДІ ДЕҢГЕЙЛІК ТҰРҒЫДАН ОҚЫТУ

К. Мадалимова,



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   47




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет