Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық

Тема мен реманың өзара үйлесімі мен байланысы сөйлемнің коммуникативтік іргетасын қалайды.

Тема мен реманың құрамында әрқайсысының өзіне тиесілі тұрақты мүшесі болмайды. Теманың қызметі де, реманың қызметі де сөйлемнің кез келген мүшесі не мүшелері бірігіп атқара береді. Бұндайда сөйлемді тема және рема бөліктеріне жіктеуді айқындайтын – контекст. Сөйлемдегі белгілі бір бөлікті актуаландырудың бізге үш жолы белгілі: сөйлем мүшелерінің орын тәртібін өзгерту, грамматикалық құралдар көмегімен, просодика жолымен.

Қазақ синтаксисінің зерттеушісі Р.С.Әміров баяндауыштың алдыңғы түбі актуальды, ал баяндауыштан кейінгі, не одан алшақ орын қалтарыс позиция деп қараса [7.163] , қазақ тіліндегі инверцияны ой екпінін түсіндірудің амалы деп, азербайжан тілі синтаксисінің маманы К.М.Абдуллаев ең соңғы орынды актуалдандырушы орын деп қарайды[8.143]. Алайда бұл ғалымдардың талдауында контекст ескерілмеген. Дәлелдейік:

Бұл сөйлемдегі «ол» сілтеу есімдігінің орнын қанша ауыстырсақ та, контекст оған тема жүгін көтерткізеді. Өйткені «ол» алдыңғы контекстен белгілі екені көрініп тұр.

Тағы бір мысыл,

Козловтан кейін сөйлеген – Жанәбіл еді. Жасбатырақ арындай жөнелді (Ғ.Мустафин).

Осындағы екі сөйлемнің бастауышының( «жас батырақ») орнын қалай өзгертсеңіз де, ол контекстен бұрыннан белгілі мәлімет болып қалады, яғни актуалданып рема бола алмайды.

Сондай ақ контекст аясында қарастырылған сөйлемнің мүшелерінің орын тәртібін өз бетінше, емін еркін өзгерте беру мүмкін емес. Өйткені ой ағымы бұзылады, хабарлаушының коммуникативтік мүддесіне нұқсан келеді. Бұған көз жеткізу үшін мына бірліктегі асты сызылған мүшелердің орын тәртібін өзгертіп көрейік.

Көріс күннің кешіне Қазақ Ордасының басты елшілері патша дастарханынан дәм татты. Қонағасы Ас Сарайда берілген еді. Мол тағам, көңілді отырыс, үстінде бөтен әңгіме болған жоқ (М.Мағауин).

Дәмді көрініс күннің кешінде Қазақ Ордасының басты елшілері патша дастарханынан татты. Ас Сарайда қонағасы берілген еді. Мол тағам, көңілді отырыс үстінде бөтен әңгіме болған жоқ.

Байқасақ логикалық екпін беріліп тұрған бірінші сөйлемдегі дәм сөзінің мәні солғындап қалды. Оның арнайы, құрметті ас берілгені туралы мағлұматты өзгеріп кетеді. Осының салдарынан дербес сөйлемдердің арасындағы қайталау арқылы (дәм, қонақасы, отырыс) болып тұрған жымдаса байланысу байқалмайды.

Төмендегі сөйлемге назар аударайық:

Ағыбайдың жасы алдағы күзде алпыс сегізге толады. Оң жақ қабырғадағы шағын терезеден болар-болмас қана бозамық сәуле түсіп тұр. Жаз маусымында өмірде үйде түнеп көрмеген Ағыбай көпке дейін көз іліндіре алмады (Қ. Жұмаділов).

Сөйлемде айтушы үшін маңыздысы, тыңдаушы назарын аударғысы келгені – (1) жасының алпыс сегізге толуы. (2) сәуленің түсуі, көпке дейін көз іліндіре алмауы.Ал егер сөйлеуші тыңдаушыға (1) Ағыбайдың жасы алпыс сегізге алдағы күзде (басқа кезде емес) толатынын, (2) бозамық сәуленің шағын терезеден (басқа жерден емес) түсіп тұрғанын, Ағыбайдың (басқаның емес) көз іліндіре алмағанын жеткізуді негізгі мақсат етіп қойған болса, сөйлемдер төмендегідей орын тәртібімен айтылған болар еді:

Бұдан байқағанымыздай, сөйлеуші ойды жеткізу мақсатында әр түрлі тәсілдерді қолданады. Мұндай тілдік тәсілдердің қатарына сөйлем мүшелерін мақсатқа сай орналастыру және оны белгілі бір интонация, сазбен жеткізу жатады. Осыған сәйкес сөйлемдерді базистік және актуальданған орын тәртіпті, айтылу сазына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлемдер деп бөлуге негіз бар.

Орын тәртібіне қарамай ақ белгілі бір мүшені актуалдандыратын грамматикалық құралдар бар. Олар, негізінен, демеуліктер (да, де, та, те, әсіресе, тіпті, ғана, -ақ, т.б.).Бұндайда тіркескен атауыш сөздерге ой екпіні түседі.

Адам пішіні бұған бір тамаша, өзгеше, қызық сурет тәрізденетін. Әсіресе, ажымы мол үлкендер пішіні бір қызық хикая тәрізді (М.Әуезов).

Бұл сөйлемдегі екі сөйлемнің ремасы (Әсіресе, ажымы мол үлкендер пішіні) алдыңғы сөйлемде айтылған оймен салыстыруды қажет етеді.

Просодикалық элементтер(интонация, дауыс қарқыны, тон, екпін, т.с.с.) ауызша сөйлеуде байқалатыны белгілі. Алайда, сөйлеуде сөйлемнің белгілі бір мүшесіне дауыстық ерекшелік беру сөйлесу ситуацияға байланысты. Ал ситуацияның өзі – контекстің бір түрі. Өйткені кез келген сөйлеуші адам белгілі бір контекст ықпалында болады.

Осыған орай, сөйлемді коммуникативтік мақсатқа қарай топтастырудың өзіндік жүйесі болуы керек деп санаймыз. Өйткені, тілдік деректердің көрсеткеніндей, коммуникативтік мақсат сөйлемнің қандай интонациямен айтылуымен ғана шектелмейді, сөйлеуші эмоциясының қосылуы не қосылмауы, тыңдаушыға үшін маңызды фрагменттің сөйлем ішіндегі орын тәртібі сияқты мәселелер де сөйлемді ұйымдастырудағы басты коммуникативтік талаптар болып саналады. Сондықтан сөйлемнің коммуникативтік мақсатқа сай түрлері дегенде, біз оны төмендегіше жіктейміз (1 Сурет):

Хабарлы

Бұйрықты

Лепсіз сөйлем

Қорыта келгенде, сөйлемді коммуникативтік мақсатқа сай талдаудың төмендегідей үлгісін ұсынамыз (1 Кесте).


Сөйлемді коммуникативтік мақсатқа сай талдау үлгісі

Сөйлемдер	Пікірдің мазмұнына қарай	Орын тәртібіне қарай	Эмоцияның қатысына қарай
Шындықты мойындаған жөн сіздей қарындастың алдында (М. Қожахметова)	Хабарлы	Актуальданған	Лепсіз
Сіз мені аңдып жүрсіз бе?! (Қ. Жұмәділов)	Сұраулы	Базистік	Лепті
Тоқта, еріңдер соңыма! (Ғ. Мүсірепов)	Бұйрықты	Актуальданған	Лепті

Жоғарыда келтіріп кеткендей, сөйлемнің коммуникативтік жіктелісі тек қазақ тіл білімінде ғана емес өзге де ұлттар тілінде біршама зерттеліп, көпшілік ғалымдар жіктеудің біз айтқан екі бөлінісін көрсетеді. Бірақ қазақ тілінде сөйлемдерді хабарлы, сұраулы, лепті деп жіктегенімен коммуникативтік қарым-қатынастағы эмоцияға қарай жіктелмеген. Осы орайда біз бір ғана қарапайым құрылған жай сөйлемді өз бетімізше коммуникативтік қатынаста эмоцияның берілу түрлеріне жіктеп көрелік.

Сөйлемді мына төмендегі сөздерден құраймыз: мектеп, мен, бару. Мағына мектепке бару жайлы. Ал енді осы сөйлемді қандай ырғақпен, көңіл-күймен, қандай қимылмен жеткізуге болатынын байқап көрелік.

Сөйлем	Дауыс ырғағы	Мақсат
Мен мектепке барамын(бармаймын)	Қалыпты	Хабар ету
Мен мектепке бармайтын сияқтымын	Екі ойлы	Күдік
Мен мектепке бара алмаймын	Нық, анық	Бас тарту
Бардым мен мектепке	Екпін түсіре	Ақталу
Барамын-ау мектепке	Ойлана	Шешім қабылдау
Мектепке мен барамын	Асыға	Ұмтылу
Мен барайын мектепке	Байыпты	Келісу

Міне, осы сияқты әр бір сөйлем әр түрлі коммуникативтік мақсатқа құрылады да, оны адресатқа жеткізу барысында сол мақсатты сездіру, ұғындыру үшін адамға тілдің әр түрлі бірліктері(демеуліктер, модальді етістіктер, шылаулар) ғана емес, сонымен қатар интонация да маңызды. Сондықтан жай сөйлемдердің коммуникативтік түрлерін жіктегенде жоғарыда біз көрсеткен кесте бойынша топтап, мағынасына қарай дәстүрлі бөлініс бойынша: хабарлы, сұраулы, бұйрықты, ал эмоцияға, интонацияға байланысты лепті не лепсіз сөйлемдер деп өз алдына бөлу керек деп ойлаймыз.

1. 
   Виноградов В.В. Основные вопросы синтаксического предложения. Сборник «Вопросы грамматического строя». – М., 1955, – 20с.
   
2. 
   Розенталь Э.Д., Теленкова М.А. Словарь – справочник лингвистических терминов. – М.: Просвещение, 1985. – 227с.
   
3. 
   Тұрғынбаев Ә., Нұсқабаева Л. Тіларалық байланыстар мен қатынастар диалектикасы. – Алматы: Білім, 2005. – 214 б
   
4. 
   Төлегенов О. Жалпы модальді және мақсат мәнді жай сөйлем типтері. – Алматы: Мектеп, 1968. – 179 б.
   
5. 
   Борисова И.Н. Дискурсивные стратегии в разговорном диалоге // Русская разговорная речь как явление городской культуры / под ред. Т.В. Матвеевой. – Екатеринбург: АРГО, 1996. – С.21-48.
   
6. 
   Әмір Р. Екінші дәрежедегі коммуникативтік талаптардың құрмалас сөйлемдер жүйесіндегі көрінуі // Жұбанов тағылымы: Респ-қ ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Ақтөбе, 2002. – 11-15 бб.
   
7. 
   Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. – А: Мектеп, 1983. –168б.
   
8. 
   Абдуллаева К.М. Теоретические проблемы синтаксиса азербайджанского языка: Диссертация д-ра филологических наук. – Баку, 1984. – 356с.
   

XY ғасырдағы қазақтың белгілі жырауларының шығармашылығы әдеби тіліміздің даму барысында айрықша орын алды. Халқымыздың сан ғасырлық өлең қазынасында айрықша орны бар, бітімі бөлек, өрнегі өзгеше жыраулар поэзиясының бір ерекшелігі – ұлы жараулар қалыптастырып кеткен шартты тақырыптардың жырлануы. Қазіргі қазақ тілінде терең зерттеліп келе жатқан өзекті еңбектердің бірі жыраулар поэзиясындағы ықшамдаулар. Жыраулық поэзия қазіргі Қазақстан жерін қоныстанған ежелгі тайпалар туғызған бай рухани қазынадан нәр алады, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптарды игеру, жаңа мазмұн қалыптастыру нәтижесінде кемелденді. Десе де, өз алдына жеке, жан-жақты терең зерттеуді қажет етеді. Қазақ тіл білімінде жыраулар поэзиясындағы ықшамдау туралы зерттеулер, ғылыми еңбектер мен мақалаларда сөз болып жүрсе де нақты зерттеулер жарық көрген жоқ. 

Әсіресе XV-XIX ғасырлардан аты белгілі жыраулар шығармалары әдеби тіліміздің даму барысында ерекше орын алды. Сол жыраулар тілінде үнемделу тәсіліне қатысты жайттар көптеп табылып жатады және жыраулар шығармаларында өте жиі қолданылған тіл ерекшелігі болып табылады.

Ықшамдалу заңдылығы тiлдегi басы артықтықты болдырмауға, сөздердiң айтылуын жеңiлдетуге, ойды тез жеткiзуте ықпал ететiн, уақытты үнемдеуге мүмкiндiк туғызатын, адамдардың күшiн үнемдеуге әсерi бар заңдылық. Осы мақсат орындалу кезiнде тiлде пайда болған өзгерiстер бiрте-бiрте тiлде орнығып, қалыптасып, сол арқылы тiлдiң дамуын iске асырады. Бұл турасында белгілі ғалым Р. Сыздықованың сипаттауы бойынша: «Өлеңнің синтиксистік құрылымының прозадағыдан айырмашылығының бірі де – ықшамдау (үнемдеу) принципінде. Бұл процесті тудыратын мотивтер де әр алуан, олардың ішіндегі бастысы – белгілі бір айтылмақ ойды (не бөлшегін) өлеңнің белгілі бір бөлігіне (айталық, бір немесе екі тармағына) сыйғызу болады, яғни өлшем талабы, одан кейінгі ұйқас талабы, бұдан соңғы стильдік талаптар. Ықшамдаудың амалдары және сан алуан. Синтаксис саласындағы ықшамдаудың бір түріне, біздіңше, сыйыстыру тәсілі жатады. Ол өлеңге де, қара сөзге де тән» [1,140б].

Ықшамдалу тәсіліне қатысты жайтар толғаулардың бойынан да табылып жатады. Етістіктің бұйрық рай тұлғасы (II жағы) қазіргі қазақ әдеби тіл нормасымен сай түседі: анайы түрінде жұрнақсыз (нөльдік) тұлға (бар, кел, сынаспа, сақын), түрі – ңыз жұрнағын жалғайды: барыңыз, болыңыз.

Сірә, соңғылар сыпайылық реңктен гөрі көпшілік мағынаны білдіретін тәрізді, өйткені – ңыз қосымшасымен берілген іс-әрекет бір адамға емес, көпке арнайы айтылған сөз – толғауларда келеді: 

Бір болыңыз бәріңіз   (Асан)

Бұл аффикстің үстінде – дар қосымшасын жалғау жоқ [2,96 б]. Жалғаулардың нольдік морфема арқылы берілуі немесе жалғаулардың түсіріліп жалғаусыз берілуі тілімізде бар құбылыс. Буын түсіріліп, дыбыс түсіріліп қысқару – ықшамдалу заңдылығының негізгі жолдарының бірі деп саналса, жалғаулардың түсіріліп, нөльдік формадағы қолданысын да ықшамдау жолдарының бірі деп қарастыруға әбден болады.

Белгілі ғалым С. Исаев ілік септігі мен табыс септік тұлғаларының түсіріліп қолданылуы жайындағы пікірін былайша түйіндейді: «рас, ілік септік пен табыс септік тұлғалары түсіріліп қолданылған жерде бұл тіркестің, ілік септікті сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің және табыс септікті сөз бен сабақты етістіктің арасына басқа сөз араластырып қолдануға болмайтындықтан, ол екі сөздің (ілік септік түсіп қалған сөз бен табыс септік түсіп қалған сөз) грамматикалық байланыс тұлғалары ғана ықшамдалып қоймайды, сонымен бірге сематикалық жағынан да бір-біріне кіріге түсіп, лексикалана бастайды, бір ұғымның атауы ретінде, бір ғана сөздің мәнінде жұмсала бастап, тұрақты (идиомалық) тіркес, атаулық, терминдік тіркес, түбір етістікке (құранды) айналады [3,105-106 б.].

Кейбір септік жалғауларын түсіріп айту да стильдік мақсатпен келеді. Осы талдап отырған үлгілер тілінде табыс, ілік, барыс септіктерінің жалғаулары түсірілмейтін сәттері бар:

Арғымағың(ды) жамандап,

Тұлпар(ды) қайдан табарсың                           (Асанқайғы)

Күйбеңдескен көп жаман(ның)

Сөз тигенге ұқсайды                                          (Шалкиіз)

Тоғай(ға) қондым – өкінбен                              (Доспанбет)

Бұларда жақша ішінде көрсетілген жалғаулар айтылмаған, түсірілген. Бұл – өлең шартынан туған ерекшеліктер: тармақтағы буын санының өлшеміне қарай бұл жалғаулар қосылып та, түсіріліп те айтылатын өлең жолдары кездеседі.

Екінші көңіл аударатын ерекшелік – тәуелдік жалғауларының түсірілуі: 

Қабардының Биғазы(сы)

Желіп шықты көк тауға                                      (Шобан)

Ей, Қатағанның хан(ы) Тұрсын                          (Марғасқа)

Жаздың алты ай(ы) жортсаң                               (Шалкиіз)

Бұл да, түптеп келгенде, өлең шартынан туатын құбылыс. Оны біз өлең синтаксисіндегі ықшамдау (үнемдеу) тәсілінің бірі деп табамыз.

XY ғасыр жырында көрінетін ала бөтен синтаксистік ерекшелік- өлең ырғақ заңдылығы негізінде туған поэтикалық – тілдік тұрақты тәсіл Бұқар өлеңдерінде де біршама көрініс береді.

Құландар ойнар қу тақыр[-]1

Қурай бітпес демеңіз,

Қурай біткен құба жон[-]1

Құлан жортпас демеңіз,

Бес уақытты бес намаз[-]2

Біреуі қаза болмасқа,

Алтыншы тілек тілеңіз

Алпыс басты ақ орда[-]3

Өзің қонған Көкшетау[-]4

Осы үзінділердегі 3 және 4 белгілерге барыс септігінің – ға жалғауы айтылмай тұрса, 2-де ілік септігі, 3-де тәуелдік жалғауы айтылмай тұр. Әрине сөйлеу тілінде бұлардың қай-қайсысы да ретті жерінде түсіріліп айтыла береді, әңгіме бұл жерде осы формалардың жалпы түсірілуінде емес, түсірілетін орнында [4,160-161 б].

Осындай септік жалғаусыз қолданыстардың түпкі мақсаты туралы Ж.Балтабаева былай дейді: Тіліміздегі жалғаусыз септіктердің қолданылуы әрі стильдік қажеттілікпен, әрі тілдік құралдарды ықшамдап қолданумен байланысты [5,53 б]. Септiктердiң жалғаусыз (жасырын түрi немесе нольдiк морфема) қолданысы тiлiмiздегi ықшамдалу заңдылығына жатады және олар әр түрлі мақсатты жүзеге асырады. 

Ықшамдалуды поэзияның өзгеше бір құбылысы деп атауға болады. Сөзді ықшамдап, ойды кеңейту үшін жыраулар үнемдеу заңын молынан пайдаланды.