жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үш

1) үш жалғаулы сын есімдер;

2) екі жалғаулы сын есімдер; 3) бір жалғаулы сын есімдер.

Бірінші топқа үш тектік жалғауы бар сын есімдер жатады:

3 родтық жалғауы бар сын есімнің септелуі

Casus singularis Pluralis

m f n m f n

Nom acer acris acre acres acres acria

Gen acris acris acris acrium acrium acrium

Бұл топтың сын есімдеріде 1-2 жіктеудің сын есімдері сияқты атау септігіндегі masculīnum, feminīnum жəне neutrum тектік түрінің (родының) жалғаулары бар.

campester, tris, tre celer, ĕris, ĕre

3 жіктеудегі сын есімдердің барлық тектік формасының ілік септігіндегі

жалғауы –is аяқталады. Бұл септіктің формасы атау септігінің feminīnum родының формасымен сəйкес келеді. 3 жіктеудің түбірі 1-2 жіктеудегі сын есім сияқты ілік септігінің формасымен анықталады.

Екінші топқа екі родтық жалғауы бар сын есімдер жатады:

Род Жалғауы nom. sg. мысал

Masculīnum feminīnum -is

perennis - көп жылдық

vulgāris - кəдімгі

perenne - көп жылдық

vulgāre - кəдімгі

Род Аяқталуы nom. sg.

Мысал

masculīnum -er campester - даланың celer - жылдам

feminīnum -is campestris - даланың celĕris - жылдам

neutrum -e campestre - даланың celĕre - жылдам

Nom. sg. Gen.sg. Түбірі

campester

campestris

campestre

campestris campestrceler

celĕris

celĕre

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасы үш тектік да ілік септігінің формасын құрайды.

perennis, e vulgāris, e

Ал ілік септігінің формасы барлық текке бірдей болып келеді жəне masculīnum, feminīnum тегіндегі атау септігімен сəйкес келеді.

Үшінші топқа барлық родқа бірдей бір жалғауы бар сын есімдер кіреді. Бұл жалғаулардың төрт түрі кездеседі -ns, -s, -r, -x::

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасына атау септігінің барлық тектік формасы жəне ілік септігінің барлық формасының жалғаулары кіреді жəне түбірі де жоғарыда аталған топтардың түбірі сияқты анықталады:

sapiens, entis par, paris

teres, ĕtis simplex, ĭcis

Сын есімнің 3 жіктеуінің көп тобы - is, -e жалғауына аяқталатын сын есімдер. -al-/-ar- суфиксы бар сын есімдердің көбі транслитерленген медико-биологиялық номенклатурада кездеседі: alveolāris, e - альвеолярлы, horizontālis, e - горизонтальды, intravertebrālis, e - интра-вертебральды.

Сын есім мен зат есімді үйлестіру

Сын есімнің зат есіммен үйлесімі – дегеніміз, анықталатын зат есім қандай родта, түрде, септеуде тұрған болса, сын есімнің де сондай родта, түрде, септеуде қойылуы.

Мысалы: os longum – ұзын сүйек, os breve – қысқа сүйек. Os зат есімі n родында, атау септігінде (кім? не? деген сұраққа жауап береді), жекеше түрде тұр. Longum сын есімі жекеше түрде, атау септігенде (longus, m; longa, f; longum, n). Breve сын есімі де жекеше түрде, атау септігенде (brevis, m,f; breve, n).

Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттерді сақтаған жөн:

1) терминнің түрімен (жекеше, көпше) септеуін анықтау;

2) зат есімнің сөздік формасын көрсету;

Nom. sg. Gen. sg. Основа

perennis

perenne

vulgāre

- саналы

par - бірдей (жұп)

simplex -қарапайым

3) зат есімнің родын анықтау;

4) сөздіктен зат есімнің тектік түріне (родына) дұрыс келетін сын есімнің формасын таңдап алу. Бұл үшін –us, -er, -is-ге аяқталатын сын есімдер (m) родында тұрған зат есімдермен, -a, -is-ке аяқталатын сын есімдер (f) родында тұрған зат есімдермен, ал -um, -e-ге аяқталатын сын есімдер (n) родындағы зат есімдермен үйлесетдіктерін білген жөн.

5) анықталатын зат есімді жазып, оған таңдалған сын есімнің родтық формасын тіркеу керек, яғни терминді Nom. sing. қою керек.

Енді, жағарыда айтып өтілген іс-əрекетпен анатомиялық терминді латын тіліне аударып көрейік – Жамбас құйымшақ тесігі:

1) терминнің негізін анықтап, түпкі формасын табамыз: кім? не? – атау септік, жекеше түрі - Nom. sing. -

2) зат есімнің сөздік формасын береміз - foramen, inis, n;

3) зат есімнің родын анықтаймыз - n;

4) сын есімдердің сөздік формасын береміз - sacralis, e, pelvinus, a, um

5) сын есімдердің қажетті формасын таңдаймыз;

6. Nom. sing.-да термин жасаймыз: foramen sacrale pelvinum – жамбас құйымшақ тесігі.

Егер терминді ілік септігінде, жекеше түрде (gen. sing) немесе атау септінінің көпше түрінде (nom. pl) құрау қажет болса, əр термин сөздің септігін тауып, түбірін анықтап, қажетті септік жалғауын жалғау қажет:

foramenis sacralis pelvini (gen. sing), foramina sacralia pelvinina (nom. pl).

Салыстырмалы шырай m жəне f тектік түріндегі сын есімдерге –ior суффиксі жалғануы арқылы, ал n тектік түрінің сын есімдеріне -ius суффиксі жалғануы арқылы пайда болады.

жай шырай түбір салыстырмалы шырай albus, a, um - белый, ая, ое albalbior – ақшыл albius - celer, ĕris, ĕre - быстрый, ая, ое celercelerior- жылдамырақ celerius - niger, gra, grum - черный, ая, ое nigrnigrior – қаралау nigrius - sapiens, entis - умный, ая, ое sapientsapientior – ақылдырақ sapientius –

Жай шырайдағы сын есімнің сөздік формасында - атау септігіндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімнің толық формасын жəне n тектік түрінің жалғауы болады: albior, ius; celerior, ius; nigrior, ius; sapientior, ius.

Салыстырмалы сын есім 3-ші жіктеуде жəне ілік септігінде –ōris жалғауы жалғануымен өзгереді, ал түбірі атау септігініндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімдермен сəйкес келеді.

Nom. sg. Gen. sg. түбір

albior, albius albiōris albiōrcelerior, celerius celeriōris celeriōrnigrior, nigrius nigriōris nigriōrsapientior, sapientius sapientiōris sapientiōr-

Сын есім мен зат есімнің бір тектік түрде, көптелуде жəне жіктелуде тұрғанын төмендегі кестеден көруге болады:

Қазақ тіліндегі терминдер

Əр сөздің сөздік формасы

Латын тіліндегі термин

Қызыл ольха (ағаш)

ольха - Alnus, i f

қызыл - ruber, bra, brum

Alnus rubra

Қара жеміс

жеміс - fructus, us m

қара - niger, gra, grum

fructus niger

Үнді пілі

піл - Elĕphas, antis m

үнді - indĭcus, a, um

Elĕphas indĭcus

Кəдімгі ара

ара - Vespa, ae f

Кəдімгі - vulgāris, e

Vespa vulgāris

Дөңгелек бұлшық ет

Бұлшық ет - muscŭlus, i m

Дөңгелек - teres, ĕtis

muscŭlus teres

Жабайы настурция

настурция - Nasturcium i n

жабайы - silvester, tris, tre

Nasturtium silvestre

Дала қырықбуыны

қырықбуын -

Equisētum, i n

даланың - arvensis, e

Equisētum arvense

Төменде келтірілген алты сын есімнің жай шырайлық формасы жоқ.

Олар салыстырмалы шырай ретінде қолданылғанымен, жай шырай мағынасына ие.

anterior, ius - алдыңғы posterior, ius - артқы

superior, ius - жоғарғы inferior, ius - төменгі

exterior, ius - сыртқы interior, ius – ішкі

Бұл сын есімдердің күшейтпелі шырайлары ботаникалық жəне зоологиялық номенклатураларда қолданылмайды.

Биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі шырайдың құрылуы.

Салыстырмалы шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары биологиялық номенклатурада жай шырай ретінде қолданылады: Dendrocŏpos major - үлкен сұр тоқылдақ, Lemna minor - кіші ряска, Parus major – үлкен торғай, Plantāgo major - үлкен жолжелкен.

үлкен қанат - ala major, кіші қанат - ala minor, үлкен төмпешік – tubercŭlum majus, кіші төмпешік - tubercŭlum minus, үлкен жамбас - pelvis major, кіші жамбас - pelvis minor.

Күшейтпелі шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары жай шырай ретінде де қолданыла береді: Chlorohўdra viridissĭma - жасыл гидра, Glyceria maxĭma - үлкен манник, Hydrophĭlus aterrĭmus - қара сусүйгіш, Limex

maxĭmus - үлкен ұлу.

Латын түр атауларының күшейтпелі шырайларын қазақ тіліне аударғанда бұл сын есімдер түсіп қалуы немесе басқа мағына беруі мүмкін:

Elĕphas maxĭmus - үнді пілі, Linum usitatissĭmum - зығыр, Tettigŏna

viridissĭma - кəдімгі шегіртке.

3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі

Тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үш топқа бөлінеді: 1) үш жалғаулы сын есімдер;

2) екі жалғаулы сын есімдер;

3) бір жалғаулы сын есімдер.

Бірінші топқа үш тектік жалғауы бар сын есімдер жатады:

3 родтық жалғауы бар сын есімнің септелуі

Casus singularis Pluralis

m f n m f n

Nom acer acris acre acres acres acria

Gen acris acris acris acrium acrium acrium

Бұл топтың сын есімдеріде 1-2 жіктеудің сын есімдері сияқты атау септігіндегі masculīnum, feminīnumжəне neutrum тектік түрінің (родының) жалғаулары бар.

campester, tris, tre celer, ĕris, ĕre

Екінші топқа екі родтық жалғауы бар сын есімдер жатады:

Род Жалғауы nom. sg. мысал

masculīnum

feminīnum

-is perennis - көп жылдық

vulgāris - кəдімгі

neutrum -e perenne - көп жылдық

vulgāre - кəдімгі

Род Аяқталуы

nom. sg.

Мысал

feminīnum -is campestris - даланың celĕris - жылдам

neutrum -e campestre - даланың celĕre - жылдам

Nom. sg. Gen.sg. Түбірі

campester

campestris

campestre

campestris campestrceler

celĕris

celĕre

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасы үш тектік да ілік септігінің формасын құрайды.

perennis, e vulgāris, e

Ал ілік септігінің формасы барлық текке бірдей болып келеді жəне masculīnum, feminīnum тегіндегі атау септігімен сəйкес келеді.

Үшінші топқа барлық родқа бірдей бір жалғауы бар сын есімдер кіреді. Бұл жалғаулардың төрт түрі кездеседі -ns, -s, -r, -x::

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасына атау септігінің барлық тектік формасы жəне ілік септігінің барлық формасының жалғаулары кіреді жəне түбірі де жоғарыда аталған топтардың түбірі сияқты анықталады:

sapiens, entis par, paris

teres, ĕtis simplex, ĭcis

Сын есімнің 3 жіктеуінің көп тобы - is, -e жалғауына аяқталатын сын есімдер. -al-/-ar- суфиксы бар сын есімдердің көбі транслитерленген медико биологиялық номенклатурада кездеседі: alveolāris, e - альвеолярлы, horizontālis, e - горизонтальды, intravertebrālis, e - интра-вертебральды.

Сын есім мен зат есімді үйлестіру Сын есімнің зат есіммен үйлесімі – дегеніміз, анықталатын зат есім қандай родта, түрде, септеуде тұрған болса, сын есімнің де сондай родта, түрде, септеуде қойылуы. Мысалы: os longum – ұзын сүйек, os breve – қысқа сүйек. Os зат есімі n родында, атау септігінде (кім? не? деген сұраққа жауап береді), жекеше түрде тұр. Longum сын есімі жекеше түрде, атау септігенде (longus, m; longa, f; longum, n). Breve сын есімі де жекеше түрде, атау септігенде (brevis, m,f; breve, n). Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттерді сақтаған жөн:

1) терминнің түрімен (жекеше, көпше) септеуін анықтау;

2) зат есімнің сөздік формасын көрсету;

Nom. sg. Gen. sg. Основа

perennis

perennis perennvulgāris

vulgāre

vulgāris vulgārsapiens

teres - дөңгелек

par - бірдей (жұп)

simplex -қарапайым

3) зат есімнің родын анықтау;

4) сөздіктен зат есімнің тектік түріне (родына) дұрыс келетін сын есімнің формасын таңдап алу. Бұл үшін –us, -er, -is-ге аяқталатын сын есімдер (m) родында тұрған зат есімдермен, -a, -is-ке аяқталатын сын есімдер (f) родында тұрған зат есімдермен, ал -um, -e-ге аяқталатын сын есімдер (n) родындағы зат есімдермен үйлесетдіктерін білген жөн.

5) анықталатын зат есімді жазып, оған таңдалған сын есімнің родтық формасын тіркеу керек, яғни терминді Nom. sing. қою керек.

Енді, жағарыда айтып өтілген іс-əрекетпен анатомиялық терминді латын тіліне аударып көрейік – Жамбас құйымшақ тесігі:

1) терминнің негізін анықтап, түпкі формасын табамыз: кім? не? – атау септік, жекеше түрі - Nom. sing. -

2) зат есімнің сөздік формасын береміз - foramen, inis, n;

3) зат есімнің родын анықтаймыз - n;

4) сын есімдердің сөздік формасын береміз - sacralis, e, pelvinus, a, um

5) сын есімдердің қажетті формасын таңдаймыз;

6. Nom. sing.-да термин жасаймыз: foramen sacrale pelvinum – жамбас құйымшақ тесігі.

Егер терминді ілік септігінде, жекеше түрде (gen. sing) немесе атау септінінің көпше түрінде (nom. pl) құрау қажет болса, əр термин сөздің септігін тауып, түбірін анықтап, қажетті септік жалғауын жалғау қажет:

foramenis sacralis pelvini (gen. sing), foramina sacralia pelvinina (nom. pl).

Салыстырмалы шырай m жəне f тектік түріндегі сын есімдерге –ior суффиксі жалғануы арқылы, ал n тектік түрінің сын есімдеріне -ius суффиксі жалғануы арқылы пайда болады.

жай шырай түбір салыстырмалы шырай

albus, a, um - белый, ая, ое albalbior – ақшыл albius - celer, ĕris, ĕre - быстрый, ая, ое celercelerior- жылдамырақ celerius - niger, gra, grum - черный, ая, ое nigrnigrior – қаралау nigrius - sapiens, entis - умный, ая, ое sapientsapientior – ақылдырақ sapientius –

Жай шырайдағы сын есімнің сөздік формасында - атау септігіндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімнің толық формасын жəне n тектік түрінің жалғауы болады: albior, ius; celerior, ius; nigrior, ius; sapientior, ius.

Салыстырмалы сын есім 3-ші жіктеуде жəне ілік септігінде –ōris жалғауы жалғануымен өзгереді, ал түбірі атау септігініндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімдермен сəйкес келеді.

Nom. sg. Gen. sg. түбір

albior, albius albiōris albiōrcelerior,

celerius celeriōris celeriōrnigrior,

nigrius nigriōris nigriōrsapientior,

sapientius sapientiōris sapientiōr-

Сын есім мен зат есімнің бір тектік түрде, көптелуде жəне жіктелуде тұрғанын төмендегі кестеден көруге болады:

Қазақ тіліндегі терминдер

Əр сөздің сөздік формасы

Латын тіліндегі термин

Қызыл ольха (ағаш)

ольха - Alnus, i f

қызыл - ruber, bra, brum

Alnus rubra

Қара жеміс

жеміс - fructus, us m

қара - niger, gra, grum

fructus niger

Үнді пілі

піл - Elĕphas, antis m

үнді - indĭcus, a, um

Elĕphas indĭcus

Кəдімгі ара

ара - Vespa, ae f

Кəдімгі - vulgāris, e

Vespa vulgāris

Дөңгелек бұлшық ет

Бұлшық ет - muscŭlus, i m

Дөңгелек - teres, ĕtis

muscŭlus teres

Жабайы настурция

настурция - Nasturcium i n

жабайы - silvester, tris, tre

Nasturtium silvestre

Дала қырықбуыны

қырықбуын -

Equisētum, i n

даланың - arvensis, e

Equisētum arvense

Латын афоризмдері:

1. Ignoti nulla, curatio morbi – білмеген (танылмаған) ауруды емдеуге

болмайды

2. Terro incognita - Бейнатыс жер (білімнің бейтаныс аумағы)

3. Nulla dies sine linea – Білімсіз өткен бір күн тұл

Бақылау сұрақтары:

1. Сын есімнің грамматикалық категориялыры мен сөздік формасы

1. Сын есімнің зат есіммен үйлесуі

2. Сын есімнің 1-2 жіктелінуі жəне сөздік формасы

1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006

2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990

3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. – 1988

4.Заманбеков Н. А., Молдағұлов М.А. «Латын терминологиясы» пəнінен əдістемелік нұсқаулық. -Алматы, 2008.

5. М. Талдыбаев латын ветеринариялық терминологиясы пəнінің студенттерге арналған оқу-əдістемелік кешені 25.11.2013.

1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978

5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығына арналған

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен № 9 Тәжірибелік сабақ

ТАҚЫРЫБЫ Грек-латын дублеттері негізіндегі мүше, жыныс, жас және тінмен ағзалардың аталуы және дербес терминоэлемент.
САБАҚТЫҢ МАҚСАТЫ: ветеринариялық терминологияның сөз құрылымдық, лексикалық және граматикалық ерекшеліктерін үйрену және меңгеру үшін ветеринарияның – анатомиялық, фармацевтикалық, гистологиялық және клиникалық-терапевтикалық тарауларында жиі қолданылатын атауларды, ұғымдарды түсінуге пайдалануға үйретеді.

Латын тілі – ғылым тілі ретінде нақты және табиғи ғылымдардың қызметтік тілі болып табылады. Латын тілін меңгеру барысында пәнді ғылымға сәйкес өзіндік ерекшелігі тұрғысынан қарастыра отырып, тілдік мағынада сөйлемнің стилистік мәнін толық түсіне білу және халықаралық деңгейдегі ұғымы ретінде түсіну керек. Сондықтан да белгілі бір саланы меңгеру үшін әр бөлімге сәйкес грамматикалық және лексикалық қажеттіліктер таңдалынып, сөзжасамдық үлгілері оқытылады.

Латын граматикасын оқу барысында негізінен клиникалық терминологиялық сөз жасамды толық меңгеріліп, ауру малға диагноз қою және латын терминдерін ветеринариялық медицина саласында пайдалану үйретіледі.

- Ветеринария саласындағы кең қолданыстағы латын терминдерін пайдалануды үйреніп, шипа ұсынымды жазуда, диагноз атауларын т.б қолдануды үйренуге негізделеді;

- Болашақ ветеринариялық іс-шаралардағы күнделікті қолданыстық терминдік сөздерді және сөзжасамды сауатты қолдану болып табылады.

- латын тілі грамматикасын, сөйлем құру әдістерін игеру;

- анатомиялық, клиникалық және фармакологиялық терминологияны меңгеру;

- латын тілінде оқудың негізгі ережелерін үйрену;

- жануарлардың клиникалық белгілерін көрсету мен диагноз қою барысында сондай-ақ, емдеудегі терминологияны пайдалана алуы керек.

- ветеринариялық терминдердің мән мағынасын анықтау, қолданыстағы терминоэлементтерді пайдалана отырып, тиісті салаға сәйкес сөзжасам құрылымын құру;

- бағдарлама шеңберінде латын тілінде оқуды және жазуды

- латын терминдерді, ғылыми түсініктерді теориялық және тәжірибелік мағынасында пайдалану;

Жаттығулар:

1. Зат есімдердің тектік түрін (родын) табыңдар::

fibula, tibia, tunica, ulna, membrum, fundus, tarsus, carpus, lamina, bursa,

saccus, esophagus, sternum, collum, cavum.

2. Түрлік атаулардың дұрыс аударылғанына назар аудара отырып,

сөздік формада жазыңдар:

сorpus vertĕbrae, Grus grus, muscŭlus colli, Capsella bursa-pastōris, caput

animālis, articulatio genus, proboscis elephantis, Vespa crabro, cortex Quercus,

Corvus cornix, basis cranii, Sus scrofa, Vulpes vulpes, Ctenocephălus felis, gemma

Betŭlae, Cygnus cygnus, Hypoderma bovis, Panthēra leo.

3. -cul-, ol-, -ul суффикстерін пайдалана отырып зат есім құраңдар

жəне қазақ тіліне аударыңдар:

1) ramus, i, m 4) caput, itis, n

2) venter, ventris, m 5) fovea, ae, f

3) tuber, eris, n 6) lobus, i, m

4.Зат есімдердің сөздік формасын жазыңдар: abdomen, foramen, caput,

cervix, pulmo, corpus, tendo, femur.

5.Зат есімдердің жіктелуін анықтаңдар жəне аударыңдар:

musculi, cerebri, cristarum, vertebrae, animalia, septorum, costarum, septa,

labia, pulmones, labiorum, pulmonum, fossae, labii, caudarum, radices, ossa,

femora, foramina, pedis, cartilagines, articulationes, retium, dentium, ossium,

processus, dentes, ossis, cutis, piscis, cordis, pisces, avis, auris, avium, aurium,

animalium, unguis, narium.

6. Терминдерді екпін қойып, оқып шығыңдар:

medulla ossium flava - сары сүйек миы, medulla ossium rubra - қызыл

сүйек миы, vertebrae cervicales - мойын омыртқалары, canalis nutricius —

қоректендіргіш өзек, facies articularis tuberculi costae - қабырға төмпешігінің

буын беті,

7. Төменде келтірілген зат есімдер қандай тектік түрде (родта)

тұрғанын анықтаңыздар:: pastā, ampullam, ampullas, ampullis, massā,

tincturae, pilulārum, spinŭla, membrāna, metamorphōsis, myomerium,

metabolismus, mutagĕnum, polyptĕrus, saccŭlus, muscŭlus,menthe, terricŏla,

arenicŏla, ramicŏla, metabolismus, exemplar

8. Зат есімнің түбірін табыңдар:

tabuletta, ae f, , Tactivinum, i n, Talcum, i n, Tansalum, i n, mucilāgo, ĭnis f,

succus, i m, Glycyrrhīza, ae f, Ferrum, i n, Quercus, us f, dosis, is f, gutta, ae f,

Capsinum, i n, capsŭla, ae f, stilus, i m, tussis, is f, acĭdum, i n, Ricĭnus, i m,

cortex, ĭcis m, Corglyconum, i n, radix, īcis f, rhizōma Naratriptanum, i n, ătis n,

lactas, ātis m, Convallaria, ae f, Lanolinum, i n, Digitālis, is f, infūsum, i n,

tinctūra, ae f, Natamycinum, i n, Salvia, ae f, Rosa, ae f, Eucalyptus, i f,

extractum, i n, autochōrus, i m, acrŏdons, ontis, Actinomỹces, etis f analўsis, is f,

arsēnis, ītis m, arteria, ae f, fibra, ae f, bacteroīdum, i n, vena, ae f, orthostăsis, is f,

ramus, i m, vibrio, ōnis f, autogĕnus, a, um, pilus, i m, dermatomycōsis, is f,

humus, i f, желудок gaster, tris f, racēmus, i m, manus, us f, cellŭla, ae f,

phagocўtus, i m, rostrum, i n, dermocranium, i n, colonia, ae f, coenobium, i n,

spica, ae f, cortex, ĭcis f, radix, īcis f

9. Зат есімнің жіктелуін жəне түбірін анықтаңдар: leo, leōnis m –

арыстан; far, faris n – нан; solutio, solutiōnis f – ерітінді; nox, noctis f – түн; rex,

regis m – патша; pulvis, pulvĕris m – ұнтақ; mens, mentis f – сана; exemplar,

exemplāris n – экземпляр; radix, radīcis f – тамыр; avis, avis f –құс; mors, mortis

f – өлім; Secāle, Secālis n – арпа; labor, labōris m – еңбек, жұмыс; dens, dentis m

– тіс; rhizōma, rhizomătis n – тамыршық; ars, artis f – өнер; sapor, sapōris m –

дəм.

1. Терминдерді префиксальды морфемдердің мағынасына қарай

аударыңдар:

Viŏla tricŏlor, hemispherium cerĕbri, ductus excretorius, Leonūrus

quinquelobātus, evolutio postembryonālis, reproductio asexuālis, concha bivalvis,

reflexus incondicionālis, Piscis semitransitorius, ganglion submaxillāre,

hybridizatio, intraspecifĭca et interspecifĭca, segmentatio superficiālis, nervus

hypoglossus, heredĭtas extranucleāris, discus intervertebrālis, Matricaria inodōra

Picoīdes tridactўlus, symphўsis pubĭca, muscŭlus epicranius, dysfunctio hepătis,

syndactylia congenita, caput muscŭli bicipĭtis, Leptinotarsa decemlineāta.

2. Сан есімдерді primus, a, um; tres, tria; milia сын есімдермен

үйлестіріңіз

annus, i m жыл; hirundo, inis f қарлығаш; fructus, i m жеміс; ovis, is f қой;

semen, inis n дəн; dies, ei m күн; arbor, oris f ағаш.

3. Рим цифраларымен жазыңыз:

1969,1418, 1815, 1989, 812, 1503, 1616, 907

4. Қазақ тіліне аударыңыз:

Pars prima. Viginti homines. Costa prima, costa secunda, costa tertia. Legimus

Celsi opus «De medicina libri octo». Apud Graecos medicina in tres partes divisa

est: una, quae, victu, altera, quae medicamentis, tertia, quae manu sanat. Primus

inter pares.

5.Латын тіліне аударыңыз:

Екі қызыл жеміс. Екі сары аналық. Үш ұзын бұтақ. Үш жалпақ жапырақ.

Екі жүз сары бақ бақ. Екі жүз жеміс. Екі мың сүйек. Бесінші тіс. Төрт саусақ.

Жеті қой. Он сегіз кітап. Мыңдаған қан тамырлары.

Жаттығулар:

1. Құрамы бойынша зерттеп, мағынасын түсіндіріңдер:

angiographia, cardiomegalia, arthrōsis, cephalometria, polyuria, cholecystographia,

sphygmographia, gastralgia, hyperthyreōsis, metrographia, microcephalia,

nephrographia, phlebogramma, oligosialia, leucopenia, microangiopathia,

rhinoscopia, oliguria, colonoscopia, thrombocytopenia, leucocytōsis, cystoscopia,

polyarthralgia, odontometria, erythrocytopenia, dysuria, cholaemia, furunculōsis,

acromegalia, oligaemia, macrodentia, dysmenorrhoea, craniographia, laparoscopia,

cholecystopathia, megalographia, macromastia, oligodentia, agraphia, angioscopia

2. Соңғы терминоэлементтермен термин құраңдар, мағынасын

түсіндіріңдер:

1. –graphia (a-, dys-, cyst-, angio-, mogi-, aorto-, masto-, nephro-, pyelo-,

sialo-, phlebo-, gastro-, cranio-, hystero-, sphygmo-, coronaro-, cholecysto-,

angiocardio-).

2. –gramma (haemo-, audi-, phlebo-, cardio-, sphygmo-, electro/encephalo-)

3. –metria (oculo-, cysto-, calori-, cephalo-, laparo-, odonto-).

4. –scopia (rhino-, endo-, angio-, pyelo-, recto-, cysto-, broncho-, gastro-,

colono-, laparo-, thoraco-, hystero-, duodeno-, laryngo-, gastro/duodeno-).

5. –penia (leuco-, lympho-, thrombo-, monocyto-, erythrocyto-).

6. –ōsis (leuc-, lipid-, arthr-, thromb-, hepat-, furuncul-, erythrocyt-,

hypo/thyre-, hyper/thyre-).

3. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсіндіріңдер

гастродуоденоскопия, флебография, ацистия, гепатомегалия, гистеро-

графия, лапарогеморрагия, офтальмия, лейкопения, остеометрия, гепаталгия,

пиелография, сфигмограмма, макроцефалия, цистометрия, проктоскопия,

риноскопия, моноцитопения, микрофтальм, лимфоцитоз, анурия, вазопатия,

метроррагия, кардиалгия, тромбопения, артроскоп, сальпингография, акро-

мегалия, микрография, олигоменорея, полиартралгия, дисграфия, томогра-

фия, бронхоскопия, гипотиреоз.

4. Терминдер құраңдар

1) бауыр көлемінің ұлғаюы;

2) даму ауытқуы: қуықтың жоқ болуы;

3) жүрек жəне қан тамырларының рентгенограммасы;

4) буындардағы аурудың сезілуі;

5) тромбоциттердің қан құрамында азаюы;

6) буынды рентгенографиялық зерттеу;

7) өсу аномалиясы: жүректің шамадан тыс үлкейіп кетуі;

8) төл басының көлемін өлшеу;

9) мұрын қуысын қарау;

10) бас сүйегінің рентгенографиясы;

11) эндоскоп арқылы асқазанның жəне он екі елі ішектің ішкі қабығын

(кілегейлі қабығын қарау, зерттеу;

12) эндоскоп арқылы қауықтың кілегейлі қабығын зерттеу, қарау;

13) зəр шығарудың азюы;

14) қан құрамында эритроциттердің көбеюі;

15) қалқанша бездің қызметінің азаюы;

16) буын ауруларының жалпы атауы;

Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы

api- (лат.) Ара (араның уымен емдеу)

eu- Жақсы, қалыпты жағдайдағы (эйкапния)

irid(o)- Көздің құбылмалы қабағы (иридоцеле)

mis(o)- Жек көру (мизопедия)

orth(o)- Тік, жоғары қараған, дұрыс, қалыпты жағдайдағы (ортопедия)

oxy- оттегі (оксибаротерапия)

phon(o)- Дауыс, дыбыс (фониатрия)

phthisi(o)- туберкулез (фтизиатрия)

pseud(o)- жалған (псевдартроз)

psych(o)- психика (психиатрия)

splanchn(o)- Ішкі мүшелер (спланхнопексия)

thalass(o)- Теңіз, теңіз климаты (талассотерапия)

Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы

-cēle жарық (гепатоцеле)

-iatria емдеу (психиатрия)

-kapnia көмір қышқыл газына қатысы бар (гиперкапния)

-plasia пайда болу, өсу, формалану ( ұлпа, мүше, дене бөлігі, ағза) (аплазия)

-pnŏё тыныс алу (апноэ)

-ptōsis төмен түсу, салбырау (нефроптоз)

-therapia емдеу (баротерапия)

-trophia қоректену (торшалық, ұлпалық)

1. Терминдердің құрамын талдап, мағынасын түсіндіріңдер:

thalassotherapia, hyperplasia, glossoptōsis, orthopaedia, pseudoptōsis, hyperkapnia, craniodysplasia, mastocēle, apnŏё, eutrophia, orthoptĭca, hepatoptōsis, apiphobia, geriatria, hypnotherapia, nephroptōsis, iridectomia, myelodysplasia, cystocēle, psychiatria, amyotrophia, normokapnia, pseudostenōsis, bradypnŏё, onychatrophia, phoniatria, osteochondrodysplasia, coloptōsis, galactocēle, orthopnŏё, hydrocephalia, hemiatrophia

2. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсіндіріңдер:

гипоплазия, мастоптоз, атрофия, мизопедия, гистероцеле, фтизиатрия, диспноэ, эйкапния, геронтопсихиатрия, гистероптоз, остеодисплазия, дистрофия, гиперпноэ, аниридия, педопсихиатрия, спланхноптоз, миелоцеле, гипокапния, хондродисплазия, тифлоптоз, гипертрофия, гастроцеле, олигопноэ, мегалоплазия, ортодонтия, псевдохолелитиаз, фтизиофобия, иридоцеле

3. Емдеудің əртүрлі түрін білдіретін терминдерді талдап, мағынасын түсіндіріңдер:

климатотерапия, гормонотерапия, диетотерапия, механотерапия, химиотерапия, магнитотерапия, радиотерапия, термотерапия, физиотерапия, оксибаротерапия, музыкотерапия, фармакотерапия, баротерапия, психотерапия, витаминотерапия, гемотерапия, гирудотерапия, пиротерапия

4. 
   Грек-латын дублеттер.
   
5. 
   Мүше, жыныс, жас және тінмен ағзалардың аталуы.
   
6. 
   Дербес терминоэлемент.
   

1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006

2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990

3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. – 1988

4.Заманбеков Н. А., Молдағұлов М.А. «Латын терминологиясы» пəнінен əдістемелік нұсқаулық. -Алматы, 2008.

5. М. Талдыбаев латын ветеринариялық терминологиясы пəнінің студенттерге арналған оқу-əдістемелік кешені 25.11.2013.

1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978

5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығына арналған

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен № 10 Тәжірибелік сабақ
ТАҚЫРЫБЫ: Организмнің физиологиялық және патологиялық жағдайындағы үрдісін білдіретін дербес терминоэлементтер.
САБАҚТЫҢ МАҚСАТЫ: ветеринариялық терминологияның сөз құрылымдық, лексикалық және граматикалық ерекшеліктерін үйрену және меңгеру үшін ветеринарияның – анатомиялық, фармацевтикалық, гистологиялық және клиникалық-терапевтикалық тарауларында жиі қолданылатын атауларды, ұғымдарды түсінуге пайдалануға үйретеді.

Латын тілі – ғылым тілі ретінде нақты және табиғи ғылымдардың қызметтік тілі болып табылады. Латын тілін меңгеру барысында пәнді ғылымға сәйкес өзіндік ерекшелігі тұрғысынан қарастыра отырып, тілдік мағынада сөйлемнің стилистік мәнін толық түсіне білу және халықаралық деңгейдегі ұғымы ретінде түсіну керек. Сондықтан да белгілі бір саланы меңгеру үшін әр бөлімге сәйкес грамматикалық және лексикалық қажеттіліктер таңдалынып, сөзжасамдық үлгілері оқытылады.

Латын тіліндегі сан есімдердің төрт түрі бар:

cardinalia – есептік (қанша?)

ordinalia – реттік сандар (нешінші?)

distributiva – бөлшектік сандар (қаншадан?)

adverbia - үстеу сандар (қанша рет?)

11 жəне 17 аралығындығы сандар төмендегі тəртіп бойынша орын-

далады:

11 – undecim 15 - quindecim

13 – tredecim 17 - septemdecim

14 - Quattuordecim

8 жəне 9 сандарына аяқталатын сандар (18, 19, 28 ,29...) келесі ондықтан

1 немесе 2 санын алып тастаумен пайда болады. Мысалы.: 18- duodeveginti.

Бұл жерде duo – екі, de – , veginti – жиырма.

18- duodeveginti (екісі кем жиырма)

19 – undeveginti (бірі кем жиырма)

20 – veginti (жиырма).

Ондықтардан, жүздіктен жəне 1 мен 7 аралығындағы бірліктерден

тұратын сандар (мыс: 21, 22...37) екі түрлі жолмен жасалады:

1) ондық бірліктің алдында тұрады, veginti unus, veginti duo....

2) бірлік ондықтан бұрын айтылып, ондықпен et (жəне) деген шылау

арқылы байланысады: unus et veginti, duo et veginti....

Латын тілінде сын есімдер зат есіммен родта, түрде, септеуде (сын есім

сияқты) үйлеседі: unus musculus – бір бұлшық ет, una costa – бір қабырға.

Реттік сан есімдер сын есімнің I и II жіктеуі сияқты жіктеледі

Рим

Араб

cardinalia ordinalia

I 1 Unus (m), una (f), unum (n) Primus, a, um

II 2 Duo (m), duae (f), duo (n) Secundus, a, um

III 3 Tres (m,f), tria (n) Tertius, a, um

IV 4 Quattuor Quartus, a, um

V 5 Quinque Quintus, a, um

VI 6 Sex Sextus, a, um

VII 7 Septem Septimus, a, um

VIII 8 Octo Octavus, a, um

IX 9 Novem Nonus, a, um

X 10 Decem Decimus, a, um

XX 20 viginti vicesimus

XXX 30 triginta tricesimus

XL 40 quadraginta quadragesimus

L 50 quinquaginta quinquagesimus

LX 60 sexaginta sexagesimus

LXX 70 septuaginta septuagesimus

LXXX 80 octoginta octogesimus

XC 90 nonaginta nonagesimus

C 100 Centum Centesimus

CC 200 ducenti, ae,a ducentesimus

CCC 300 trecenti, ae, a trecentesimus

CD 400 quadrigenti, ae, a quadrigentesimus

D 500 quingenti, ae, a quingentesimus

DC 600 sescenti, ae, a sescentesimus

DCC 700 septigenti, ae, a septingentesimus

DCCC 800 octingenti, ae, a octingentesimus

DCCCC 900 nongenti, ae, a nongentesimus

M 1000 Mille Millisimus

MM 2000 duo milia bis millisemis

Қосымшалар міндетін атқаратын латын жəне грек сан есімдері.

Латын

Сан есімдері

Сан есімдері

Мағынасы Мысалдар

uni- mono- бір unisexuālis, e - біржынысты

monocephălus, a, um - бір басты

bi- di- Екі bialātus, a, um - екі қанатты

dipetălus, a, um - екікүлтелі

tri- tri- үш triaxonālis, e - үшаксонный

quadri- tetra- Төрт- quadrifoliātus, a, um төртжапырақты

tetracoccus, i m - тетракокк

quinque penta- бес quinqueflōrus, a, um бес гүлді

pentaradiālis, e - беснұрлы

sex- hexa- алты- sexangulāris, e - алтықырлы

hexaspŏrus, a, um - алтыспорлы

septem- hepta жеті septemjugātus, a, um - жетіжұпты

heptapetălus, a, um - жетікүлтелі

oct-,

octooct-,

сегіз octopetălus, a, um - сегіз күлтелі

Octodontīdae, ārum f - сегіз тісті

novem-,

тоғыз- novendiālis, e - тоғыз күндік

enneapetălus, a, um тоғыз күлтелі

decem-,

deca-

Decapŏda, ōrum n - он аяқты

semi- hemi- жарты semicanālis, is m - жартыканалды

hemisphaerium, i n - жарты шарлы

Жаттығулар:

1. Терминдерді префиксальды морфемдердің мағынасына қарай

аударыңдар:

Viŏla tricŏlor, hemispherium cerĕbri, ductus excretorius, Leonūrus

quinquelobātus, evolutio postembryonālis, reproductio asexuālis, concha bivalvis,

reflexus incondicionālis, Piscis semitransitorius, ganglion submaxillāre,

hybridizatio, intraspecifĭca et interspecifĭca, segmentatio superficiālis, nervus

hypoglossus, heredĭtas extranucleāris, discus intervertebrālis, Matricaria inodōra

Picoīdes tridactўlus, symphўsis pubĭca, muscŭlus epicranius, dysfunctio hepătis,

syndactylia congenita, caput muscŭli bicipĭtis, Leptinotarsa decemlineāta.

2. Сан есімдерді primus, a, um; tres, tria; milia сын есімдермен

үйлестіріңіз

annus, i m жыл; hirundo, inis f қарлығаш; fructus, i m жеміс; ovis, is f қой;

semen, inis n дəн; dies, ei m күн; arbor, oris f ағаш.

3. Рим цифраларымен жазыңыз:

1969,1418, 1815, 1989, 812, 1503, 1616, 907

4. Қазақ тіліне аударыңыз:

Pars prima. Viginti homines. Costa prima, costa secunda, costa tertia. Legimus

Celsi opus «De medicina libri octo». Apud Graecos medicina in tres partes divisa

est: una, quae, victu, altera, quae medicamentis, tertia, quae manu sanat. Primus

inter pares.

5.Латын тіліне аударыңыз:

Екі қызыл жеміс. Екі сары аналық. Үш ұзын бұтақ. Үш жалпақ жапырақ.

Екі жүз сары бақ бақ. Екі жүз жеміс. Екі мың сүйек. Бесінші тіс. Төрт саусақ.

Жеті қой. Он сегіз кітап. Мыңдаған қан тамырлары.

Латын афоризмдері:

1. Ubi concordio, ibi victoria – бірлік бар жерде тірлік бар.

2. Diagnōsis certa – нақты диагноз.

3. Diagnōsis dubia - күдікті диагноз.

Бақылау сұрақтары:

1. Латын тілінде сан есімдердің қандай түрлері бар?

2. Есептік сан есімдер қалай жасалады?

3. 1-ден 10-ға дейінгі бірлік сандардың жасалуы.

4. 11-17 аралығындағы сандардың жасалуы.

5. Ондыққа дейінгі 1 не 2 жетпейтін сандардың жасалуы.

6. 30-90 аралығындағы ондық сандардың жасалуы.

7. 1-7 аралығындағы бірлік сандардың ондық, жүздік сандарға қосылып

айтылу жолдары.

8. Реттік сан есімдер қалай жасалды?

9. Қандай есептік сан есімдер септеледі?

10. Қандай есептік сан есімдер септелмейді?

11. 3 сан мен көптік тұлғадағы 1000 саны қалай септеледі?

1. Латын тілінде сан есімдердің қандай түрлері бар?

2. Есептік сан есімдер қалай жасалады?

3. 1-ден 10-ға дейінгі бірлік сандардың жасалуы.

4. 11-17 аралығындағы сандардың жасалуы.

5. Ондыққа дейінгі 1 не 2 жетпейтін сандардың жасалуы.

6. 30-90 аралығындағы ондық сандардың жасалуы.

7. 1-7 аралығындағы бірлік сандардың ондық, жүздік сандарға қосылып

айтылу жолдары.

8. Реттік сан есімдер қалай жасалды?

9. Қандай есептік сан есімдер септеледі?

10. Қандай есептік сан есімдер септелмейді?

11. 3 сан мен көптік тұлғадағы 1000 саны қалай септеледі?
Негізгі әдебиеттер

1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006

2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990

3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. – 1988

4.Заманбеков Н. А., Молдағұлов М.А. «Латын терминологиясы» пəнінен əдістемелік нұсқаулық. -Алматы, 2008.

5. М. Талдыбаев латын ветеринариялық терминологиясы пəнінің студенттерге арналған оқу-əдістемелік кешені 25.11.2013.

1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978

5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығына арналған

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен № 11 Тәжірибелік сабақ

ТАҚЫРЫБЫ Клиникалық және физикалық белгілер мен қасиеттерді, клиникалық маңызды қатынастарды білдіретін дербес терминоэлементтер.
САБАҚТЫҢ МАҚСАТЫ: ветеринариялық терминологияның сөз құрылымдық, лексикалық және граматикалық ерекшеліктерін үйрену және меңгеру үшін ветеринарияның – анатомиялық, фармацевтикалық, гистологиялық және клиникалық-терапевтикалық тарауларында жиі қолданылатын атауларды, ұғымдарды түсінуге пайдалануға үйретеді.

Латын тілі – ғылым тілі ретінде нақты және табиғи ғылымдардың қызметтік тілі болып табылады. Латын тілін меңгеру барысында пәнді ғылымға сәйкес өзіндік ерекшелігі тұрғысынан қарастыра отырып, тілдік мағынада сөйлемнің стилистік мәнін толық түсіне білу және халықаралық деңгейдегі ұғымы ретінде түсіну керек. Сондықтан да белгілі бір саланы меңгеру үшін әр бөлімге сәйкес грамматикалық және лексикалық қажеттіліктер таңдалынып, сөзжасамдық үлгілері оқытылады.

Латын граматикасын оқу барысында негізінен клиникалық терминологиялық сөз жасамды толық меңгеріліп, ауру малға диагноз қою және латын терминдерін ветеринариялық медицина саласында пайдалану үйретіледі.

- Ветеринария саласындағы кең қолданыстағы латын терминдерін пайдалануды үйреніп, шипа ұсынымды жазуда, диагноз атауларын т.б қолдануды үйренуге негізделеді;

- Болашақ ветеринариялық іс-шаралардағы күнделікті қолданыстық терминдік сөздерді және сөзжасамды сауатты қолдану болып табылады.

- латын тілі грамматикасын, сөйлем құру әдістерін игеру;

- латын тілінде оқудың негізгі ережелерін үйрену;

- сөздікпен жұмыс істеуді;

- жануарлардың клиникалық белгілерін көрсету мен диагноз қою барысында сондай-ақ, емдеудегі терминологияны пайдалана алуы керек.

- ветеринариялық терминдердің мән мағынасын анықтау, қолданыстағы терминоэлементтерді пайдалана отырып, тиісті салаға сәйкес сөзжасам құрылымын құру;

- бағдарлама шеңберінде латын тілінде оқуды және жазуды

- латын терминдерді, ғылыми түсініктерді теориялық және тәжірибелік мағынасында пайдалану;

ЖАТТЫҒУЛАР

1 жаттығу. Терминдердің құрамын талдап, мағыансын айтыңдар:

teratōma, haematometra, blepharoplegia, pyogĕnus, teratogenĕsis, pneumomalacia, hormonopoesis, chyluria, microgenia, hydrothōrax, myasthenia, gastroplegia, encephalomalacia, hepatogĕnus, monoplegia, chylostăsis, trachelotomia, exoglossia, nephrogĕnus, dacryostenōsis, monocytopoёsis, hyperchylia, histogenĕsis, gastromalacia, haemopericardium, chylopyopneumothōrax, trachelorrhaphia, dacryoadenītis

2 жаттығу. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсіндіріңдер:

танатофобия, гематотрахелометра, диплегия, кератомаляция, эндогенный, тромбоцитопоэз, прогения, дакриоцистография, тетраплегия, онкогенез, лейкопоэз, остеомаляция, неврастения, экзофтальм, гиперхилия, пирогенный, хилангиома, гидроперикард, кардиоплегия, риногенный, ангиомаляция, ахилия, цистотрахелография, дакриоцистит, гемопневмоторакс, пиосальпинкс

3 жаттығу. Медицина салаларын білдіретін терминдер мағынасын түсіндіріңдер: аллергология, дерматология, анестезиология, гастроэнтерология, наркология, гематология, геронтология, гинекология, кардиология, проктология, невропатология, нефрология, онкология, офтальмология, герниология, оториноларингология, патология, психопатология, пульмонология, танатология, урология, флебология, ангиология, артрология, гепатология, тератология

4 жаттығу. Төменде келтірілген сөздерден терминдер құраңдар:

1) даму аномалиясы: төменгі жақтың шамадан тыс үлкен болуы;

2) қан ағу;

3) сыртқы əсерлердің себебінен пайда болатын;

4) көздің қасаң қабағына пластикалық операция жасау;

5) сүйек ұлпасының пайда болуы, өсуі;

6) əлсіздік;

7) эмбриональды өсу аномалиясын зерттейтін ғылым саласы;

8) ұлпанының жұмсаруы;

9) жарықты тігу;

10) көз жасы безінің қабынуы;

11) дененің бір бөлігінің жансыздануы;

12) хирургиялық оташылық: жатыр мойнын кесу;

13) лимфа жолдарында сөлдің тұрып қалуы;

14) жатыр түтігінде іріңнің толып қалуы;

15) көз бұлшық еттерінің жансыздануы;

16) көз алмасы қуысына қан кетуі;

17) жиырылу шақыратын;

18) плевра (көкірек перде) қуысында газ не ауаның болуы.

1. Термин құрамындағы терминоэлементтерді анықтап, мағынасын түсіндіріңдер:

Polyclădus, macrococcus, caryogamia, cystocarpium, Ctenophŏra, Dasyūrus, diplococci, eugenĭca, eutrŏphus, Limnophĭlus, Glycyrrhiza, Gymnospermae, hypoxaemia, lasiocarpus, leptodactўlus, mycolŏgus, morphologia animalium, neurocўtus, Masthodontus, oligotrĭchus, ornithophilia, orthogenĕsis, oxyhaemo globīnum, photobiologia, polyrrhizus, Rhinocĕros, Staphylococcus, Streptococcus, sporoderma, platūrus, Xanthophўta.

6. Терминдерді терминоэлементтермен толықтырыңдар:

Ұлпада оттегінің аз болуы …oxia; тікебұтақты …clădus; даму үшін күн сəулесін қажет ететін ағза …trŏphus; жалпақмұрынды platy…; тамыртəрізді …morphus; қалың гүлді …anthus; қараспоралы melano… ; бұлшық ет тəрізді myo… ; жалаң аталықты …andrus; тіс жапырақты …phyllus; мұрын гүлді rhin… ; тамыржемісті …carpus; көлді (ұйықты) …bius; спорогенді sporo… ; құстұмсықты …rhynchus; тамыраяқты Rhizo… ; жалпақбұтақты eury… ; ұзын құйрықты dolicho… ; қос коктар …cocci; ағза ішінде дамитын спора …spŏra; қалың жапырақты…phyllus; торша ядросын зерттейтін цитология бөлімі …logia; төрт тісті tetr… ; тамыр бастылар Rhizo… ; құйрықсыздар an… ; тіссіз (моллюск) …odonta; əр түрлі споралы …sporia; сары жемісті …carpus.

7. Төменде келтірілген мүшелердің қабынуын білдіретін терминдер құраңдар:

1)gaster, tris, f 6) hepar, atis, n

2)pleura, ae, f 7) encephalon, i, n

3)colon, i, n 8) bronchus, i, m

4)pancreas, atis, n 9) meninx, ingis, f

5)abomasus, i, m 10) rumen, inis, n

8. Термин құрамындағы терминоэлементтерді анықтап, мағынасын түсіндіріңдер:

anergia,cystolithiǎsis, paracolītis, neurītis, proctalgia, oedēma, rhinorrhagia, hypertrophia, infantilīsmus, lymphopenia, gastroenterītis, hypokinesia, laryngītis, thrombocytopenia, toxicōsis, urolĭthus, salpingītis, poliomyelītis, strumītis, proctectomia, myosītis, parametrītis, glossorrhagia, hepatolĭthus, keratītis, lymphadenītis, proctorrhagia, mastītis, perimetrītis, gastroenterocolītis, gingivītis, hepatītis, dysenteria, encephalītis, endocrinologia, cheiloschĭsis, colītis, dyskinesia, tonsillītis, encephalopathia, enterolĭthus, typhlītis, encephalomyelītis, cheilorrhagia, electroencephalogramma, enterocolītis, thrombophlebītis, encephalogramma, cheilōsis, cholelithiǎsis, colpītis, cystītis, electroencephalographia, palatoschĭsis, pancreatītis, paracystītis, pleurītis, proctītis

9. Терминдерді терминоэлементтермен толықтырыңдар:

Ерін каймасының қабынуы – cheil…

Ішек ауруының атауы - …pathia

Ішектің індетті протозой ауруы – amoeb…

Ациклді жатыр қансырауы – metr…

Мүше не жүйелердің бірге қызмет жасамауы - …syn…

Ауруды дəрі көмегімен емдеу - …therapia

Мұрын тасы – rhin…

Көз жасы қапшығының қабынуы - …ītis

Хирургияның таңғыштар туралы бөлімі - …urgia

Аш ішекті құрсақ қабырғасына бекемдеу – enter…

Жоғарғы таңдайдың туа біткен жарылуы – gnath…

Көздер қан кету – ophthalm…

Улы заттар туралы ғылым - …logia

Ағзаның жоғарғы реактивтилігі – hyper…

Бүйен ішекті бекемдеу - …pexia

Жатыр мойны кілегейлі қабығының қабынуы - …cervic…

Жыртылған жатыр қабырғасын тігу – hyster…

10. Төменде келтірілген термин-транслитераттарды құрамына қарай талдап, мағынасын түсіндіріңдер:

эндометрит, ботулизм, дистрофия_______, ринит, гиперкинезия, токсикофобия, тромбоцит, неврорафия, парапроктит, синдесмология, периартериит, ринорея, элефантиаз, ураносхизис, спондилит, гигантизм, бронхит, калькулез, гастроэнтерология, трихатрофия, дуоденит, энтероррагия, литиаз, гипергия, гастрит, холецистит, колоноскопия, атрофия, дакриоцистит, трихорея

Латын афоризмдері

1. Optimum medicamentum quіst est – ең жақсы ем - тыныштық (Цельс)

2. Mortalĭtas alta Өлімнің көп тіркелуі

3. Restitutio ad integrum Толық қалпына келу

1. «Этиология» жəне «патогенез» терминдеріне анықтама беріңіз.

2. Gĕnus/-генді терминоэлементтеріне аяқталатын сын есімдер қандай

мағына береді?

3. «Маляция» терминінің мағынасы.

4. «Бір аяқтың жансыздануы», «екі аяқтың жансыздануы», «үш аяқтың

жансыздануы», «төрт аяқтың жансыздануы», «дененің бір жартысының

жансыздануы» мағынасын білдіретін терминдерді атаңыздар.

5. Эксцизия, резекция, экстирпация, ампутация, катетеризация термин-

дерінің мағынасын түсіндіріп беріңдер.

1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006

2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990

3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. – 1988

4.Заманбеков Н. А., Молдағұлов М.А. «Латын терминологиясы» пəнінен əдістемелік нұсқаулық. -Алматы, 2008.

5. М. Талдыбаев латын ветеринариялық терминологиясы пəнінің студенттерге арналған оқу-əдістемелік кешені 25.11.2013.

1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978

5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығына арналған

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №12 тәжірибелік сабақ
ТАҚЫРЫБЫ: Клиникалық, физикалық және химиялық белгілер мен қасиеттерді, клиникалық маңызды қатынастарды білдіретін дербес терминоэлементтер.
Invia est in medicina via sina lingua latina

Латын тілінсіз медицинаға жол жоқ