Қазақстан республикасы білім жәНЕ

15 

 

            Джайнизм  мокша  тіршілік  пен  тіршілігі  жоқтардың  арасын 

толығымен  алшақтатса,  карма  оларды  біріктіреді,  сөйтіп,  мәңгі  әлемдік 

процесс жүріп жатады. Карманың өзі көп түрлі болады. Оның бірі денеміздің 

табиғатын,  бізді  дүниеге  әкелген  жанұямызды  айқындаса,  екіншісі  өмірдің 

ұзақтығын,  үшіншісі  тіршілік  пен  тіршілігі  жоқтарды  біріктірудің  негізі 

болып  есептелетін  құштарлыққа,  ләззаттануға  қатынасты  айқындайды.  Ол 

сансарадан азат болу үшін «үш қазынаны» сақтау керек. Олар: дұрыс қылық, 

шынайы  білім,  дұрыс  сенім.  Дұрыс  сенім-тиртханкалар  деп  аталатын  24-

әулиенің  іс-әрекетіне  сену  болса,  дұрыс  қылық-тазалықты,  шындықты, 

сабырлықты,  өзіне  қаталдықты,  салмақтылықты,  т.б.  сақтау.  Ал  шынайы 

білім-жанның  шынайы  мүшелері  мен  ақыл-ойға  сүйенбей  алған  білімі. 

Мұндай  танып-білу  процесінде  жан  қарастырып  отырған  заттармен  тікелей 

байланысады.  Ал  түйсіктер,  ақыл-ой  болса,  мұндай  байланысқа  кедергі 

жасайды. Танымның үшінші түрі өз тарапынан үш сатыдан тұрады. Бірінші 

сатысында-жан алшақтағы және ұсақ заттарды түйсінеді, екінші сатысында-

өз  бойындағы  адамдарға  деген  қызғанышты,  жеккөрушілікті  жеңген  жан 

адамдардың  қазіргі  және  өткен  кездегі  ойларын  тікелей  білуге  мүмкіндік 

алады, ал үшінші сатысында азат болған жанға көрегендік қасиет, абсолюттік 

білім дариды. 

               Джайналардың  пікірінше,  әлем  бірінің  үстіне  бірі  орналасқан  көп 

қабаттан  тұрады.  Төменгі  екі  қабатында  әзәзіл  (перілер),  ортаншы  қабатта 

жер,  келесі  қабатта  құдайлар,  ал  ең  жоғарғы  қабатта  құдайларға  ұқсас 

джиндар орналасқан. Шындап келгенде, джайналардың пікірінше, құдай жоқ, 

оның  бар  екендігі  туралы  келтіріп  жүрген  дәлелдердің  бәрі  негізсіз,  қате, 

сондықтан  да  құдайға  емес,  24  тиртханкаларға  (әулиелер)  және  джиндарға 

сену керек. 

             Джайнизм кейінірек келе дигамбар және шветамбар деген екі сектаға 

бөлініп  кетті.  Джайнизмге  Үндістанда  қазірдің  өзінде  де  көптеген  адамдар 

сенеді. 

Философиялық афоризмдері: 

  «Мен  сізге  және  сіздің  іліміңізге  түпкілікті  сену  үшін,  маған  бір 

ғажайып  көрсетіңізші».  Ұстаз  қапалана  күлімсіреп,  бір  ғажайыпты 

көрсетеді. Сонда әлгі адам жалынғандағыдай қызулықпен оның аяғына 

жығылады:  «Мен  енді  сізбен  бірге  боламын».  Бірақ  Ұстаз  оған  есікті 

көрсетеді: «Ал енді сен маған керек емессің» (Үнді даналығы). 

  Үлкен ағаштар басқаларға көлеңке болып, өздері күн астында шыжып 

қалып қояды (Үнді даналығы). 

 

                                                          Әдебиет: 

 

1.  Алтай Ж.,Философия тарихы. «Раритет», –А: 2006. 9-10 беттер. 

2.  Ежелгі Шығыс философиясы. «Жазушы», –Алматы: 2005. 

3.  Бессмертный лотос: Слово об Индии /Сост. А.Сенкевич, — М: 1987 

4.  Чаттерджи С.Датта Д. Индийская философия. –Москва: 1966. 

 

16 

 

ГАУТАМА СИДДХАРТХА БУДДА 

 

(б.д.д. 563ж.(немесе б.д.д.623ж.), Лумбини, 

Непал – б.д.д. 483ж.(немесе б.д.д.543ж.), 

Кушинагар, Үндістан) 

 

     —  рухани  оқытушы,  аты  аңызға  айналған 

буддизмнің негізін қалаушы, 

      Үнді    субконтинентінің  солтүстік-шығыс 

бөлігінде  өмір  сүрді,    «Төрт  ақиқат»  ілімін 

құрастырушы.  Ол  Шакья  патшалығының 

мұрагер  ханзадасы  болған.  Балалық  шағында 

өз  жақындарының  қамқорлығында  болып, 

адам  баласы  қалауы  мүмкін  рахатқа  бөленіп, 

өскен.  Бірақ  князьдік  сарайдың  сыртында 

Сиддхартха 

адамның 

қайғы-қасіретін, 

жоқшылықты,  ауруларды,  кәрілік  пен  өлімді  көреді.  Оларды  көргенде 

бозбаланың  жаны  түршігетін  және  ол  өмірдің  мәні  туралы  көп  ойланатын. 

Жиырма жасқа келгенде ол ешкімге айтпай, үйінен шығып, диуана монахқа 

айналады.  Енді  оны  Шакьямуни,

 

«Шакья  руынан  шыққан  диуана»  деп 

атайтын  боған.  Ол  ең  тәуір  деген  философтардан  дәріс  алып,  орманда  өмір 

сүрсе  де,  ақиқатқа  жете  алмайды.  Бірнеше  жыл  өткен  соң,  ол  ағаштың 

түбінде тынығып отырғанда, кенеттен нұрлы ақиқатқа көзі жетеді. Өмір мен 

өлімнің ақиқаты оған бірден, тұтастай күйде беріледі. Сол кезден бастап ол 

Буддаға,  яғни  оянған  адамға,  Ағарған  –  адамға  айналады.  Ол  қырық  жыл 

бойы өз ілімін Үндістанда дәріптеген және оған жүздеген, мыңдаған адамдар 

ерген.  Оның  философиясы  ведалар  мен  упанишадалардың  философиясын 

ығыстырып шығарды. Гаутаманың нұрлануының негізінде оның «төрт игі 

ақиқатты»  тануы  жатыр,  біріншіден  –  дүниеде  қайғы-қасірет  бар, 

екіншіден  –  оның  өз  себептері  бар,  үшіншіден  –  азаптан  арылудың 

мүмкідіктері бар және төртіншіден, сол азаптардан құтылудың жолдары бар. 

Кейін,  Гаутама  қайтыс  болып,  екі  жүз  жыл  өткен  соң  буддизм  бірнеше 

бағыттарға  ыдырайды.  Оған  буддалық  ілімнің  басты  ережелеріндегі 

қайшылықтар себеп болды. 

Философиялық көзқарастары: 

               Буддизм  ілімі  бойынша,  өмір  –  қасірет.  Адам  қандай  әлеуметтік 

сатыда тұрса да аурудан, кәріліктен, өлімнен құтыла алмайды. Оған құдайға 

шалған  құрбандық  та  көмектесе  алмайды.  Қасіреттен  құтылудың  бірден-бір 

жолы  –  сансардан  (жанның  бір  денеден  бір  денеге  ауысып  отыруы)  толық 

азат  болу.  Ол  үшін  адам  төрт  түрлі  ақиқатты  білуі  қажет:  1-өмір  қасірет, 

Өмірге келу, кәрілік, ауру, өлім, жақсы көрген нәрсеңнен айырылу, қажетіңе 

жете алмау, т.б. – осылардың бәрі – қасірет. 2-қасіреттің пайда болуы туралы 

ақиқат. 3-Қасіреттің пайда болу себебі өмірден ләззат алуға деген құштарлық 

екенін  түсініп,  аталған  құштарлықтардан  құтылу  арқылы  оны  жеңуге 

болатындығына 

сену. 

4-Құштарлықтан 

құтылу 

жолдарын 

білу. 

17 

 

Құштарлықтан  құтылу  оңай  емес,  ол  үшін  сегіз  әдептілік  қағиданы 

бұлжытпай  орындау  арқылы  жанды  таза  ұстауға  тырысу  қажет.  Олар:  1-

Дұрыс  жол-төрт  ақиқатты  дұрыс  түсіну.  2-дұрыс  шешім  –  төрт  ақиқатқа  өз 

өмірін өзгертуге бағытталған ерік-жігер. 3-Дұрыс сөз – өтірік айтпау, біреуді 

босқа  жамандамау,  балағат  сөз  айтпау.  4-Дұрыс  іс-әрекет  –  ешқандай 

тіршілік  иесіне  жамандық  жасамау,  ұрлық-қарлықтан  қашық  болу.  5-Дұрыс 

тұрмыс қалпы – адал еңбек етуді әдетке айналдыру. 6-Дұрыс күш жұмсау –

құмарлықпен,  жаман  оймен  күресу.  7-дұрыс  ой  бағыты  –  бұл  дүниенің 

жалған,  алдамшы,  уақытша  екенін  түсіну.  8-Дұрыс  жинақтала  білу  –  өз 

денеңді сезінуден, ойлаудан, түйсінуден арылу. 

                Дұрыс  жинақтала  білудің  өзі  төрт  сатыдан  тұрады:  1  -  ойды  төрт 

ақиқатты  түсініп,  пайымдауға  бағыштау.  2  -  Осы  төрт  ақиқатқа  сену.  Ол 

біздің жанымыздың тыныштықта және қуанышта болуына мүмкіндік береді. 

3 - Қуаныш-қайғыдан, өз денеңді сезінуден арылу. 4 - Толық сабырлық және 

талғаусыздық  жағдайға  жету.  Соңғы  сатыны  Будда  «Нирвана»  деп  атайды. 

Нирвана – қайта тірілуден құтқару. Нирвана – мокшаның өзгерген түрі. Тек, 

нирвананың мокшадан айырмашылығы – мокша жанды қасіреттен о дүниеде 

азат етсе, нирвана бұл дүниеде азат етеді. Нирвана жағдайына жеткен адамды 

архат (қадірлі, құрметті, сыйлы адам) деп атайды. Нирвана, архат жағдайына 

жеткен адамды брахман деуге де болады. Олай болса, нирвана  – ең жоғары 

ләззат. Кейін келе нирвана ұғымы адамның бойынан бүкіл әлемдік көрініске 

ауысады. Әлемдегі нирвана мәңгі, оны ешкім дүниеге әкелмейді және пайда 

болуының себебі жоқ. Әлемдік нирвананы сезім мүшелері арқылы қабылдау 

мүмкін емес, оны тек қана дұрыс жолмен жүрген, ақыл-ойы таза, күнделікті 

қызықтан алшақ адам танып-біле алады. 

              Б.д.д. III - ғасырда буддизм Үндістанның ресми идеологиясы болды. 

Кейінірек келе, ол дінге айналып, екі ағымға бөлініп кетті. Хинаяна  – «кіші 

шеңбер» деп аталатын ағым алғашқы буддизмге жақынырақ болса, махаяна – 

«үлкен  шеңбер»    деп  аталатын  ағым  –  архаттан  гөрі  «бодхисатваны»  пір 

тұтады.  «бодхисатва»  –  архатқа  жетпеген,  бірақ  толық  білімге  жетуге 

талпынып  жүрген  адам.  Ол  білгір  адамнан  гөрі  дін  уағыздаушы  адамға 

көбірек ұқсайды.  

             Буддизмге 

сенушілер  Үндістанның  өзінен  гөрі  одан  тыс 

мемлекеттерде  көп  кездеседі  (Қытай,  Жапония,  Бирма,  Цейлон,  т.б.).  Ал 

Үндістанның  өзінде  буддизмнің  орнын  брахманизм  басады  да,  буддизмдегі 

Будда Вишну құдайдың бір көрінісі болып қалады. 

Философиялық афоризмдері: 

  Құмарлықтан  артық  от,  ашудан  артық  бейнет,  алдаудан  өткен  мұң, 

құштарлықтан артық телегей-теңіз жоқ. 

  Денсаулық – ұлы жеңіс, қанағат – ұлы байлық, сенім – ең жақсы туыс. 

  Өзіне лайық немесе өзінен асып түсерлік серік  таппаған жолаушының 

сапарға жалғыз шыққаны жөн. 

  Қара қарға секілді арсыз, содыр, жабысқақ, ақылсыз, бұзық адамға өмір 

сүру  жеңіл.  Ал,  қарапайым,  пәк,  біртоға,  салқынқанды,  алды-артын 

болжағыш таза адамға өмір сүру қиынға түседі. 

18 

 

Әдебиет: 

 

1.  Лысенко  В.  Г.  Будда  как  личность  или  личность  в  буддизме  //  Бог  — 

человек — общество в традиционных культурах Востока. «Наука», — 

Москва: 1993. 

2.  Алтай  Ж.,  Қасабек  А.,  Мұхамбетәлі  К.  Философия  тарихы. 

«Раритет», -Алматы: 2006. 10-12 беттер. 

3.  Ольденбург С.Ф., Владимирцов Б.Я., Щербатской Ф.И., Розенберг О.О. 

Жизнь  Будды,  индийского  Учителя  Жизни.  Пять  лекций  по  буддизму. 

«Агни»,— Самара: 1998. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

19 

 

           Әлемдегі 

ең 

ежелгі 

философиялардың 

бірі 

ретінде 

Үнді 

философиясының  мыңдаған  жылдық  тарихы  бар.  Үнді  философиясының 

дүниеге  келуі  б.д.д.  X  -  ғасырлар  жатқызылып  жүр,  бірақ  кейбір  ғалымдар 

оның тарихын одан да ерте кезеңнен бастайды. 

           Үндістанның  жайлы  ауа-райы  мен  тамаша  табиғаты  адамнан  көп 

еңбекті  талап  етпейді  және  жылына  үш-төрт  рет  мол  өнім  алуға  мүмкіндік 

береді.  Жұмыстан  қолы  босаған  адам  руханиятқа  көңіл  бөліп,  өзінің  ішкі 

дүниесіне үңілуге, аңдауға мүмкіндік алады. Осыған байланысты үндістердің 

психикалық даму деңгейлері жоғары болатыны да заңды. Алайда касталарға 

бөлінудің  қатаң  жүйесі  (жоғары  және  төменгі  әлеуметтік  топтарға  жіктелу) 

миллиондаған  халықтың  арасында  темірдей  тәртіп  орнатып,  еркін  өмір 

сүруге мүмкіндік бермеді. 

          Касталық  жіктелістен  көрініс  табатын  Үндістан  халқының  өзіндік 

тарихы  мен  ерекше  әлеуметтік  құрылысы  оның  философиялық  және  саяси-

қоғамдық көзқарасының ерекше дамуына өз әсерін тигізген. 

         Шығыс,  негізінен,  медитациямен  айналысып,  адамның  психикалық 

қуаты  мен  қабілетін  дамытуға  көңіл  бөлген,  ал  Батыс  адамнан  тыс  жатқан 

табиғатты  игеріп,  материалдық  және  физикалық  күштерді  дамытумен 

айналысқан. 

        Шығыстық  адам  өз  ішіне  бойлайтын,  өзінің  тереңі  мен  өзінің  шынайы 

Меніне жетуге ұмтылса, батыстық адам – табиғатты жеңуге, оны ғылым мен 

техниканың арқасында билеуге ұмтылып, сол арқылы өзінің меншікті, адами 

«Менінің» салтанатын бекемдеуге тырысады. 

         Үнді  философиясының  әртүрлі  мектептерін  бағалауда  алуан  түрлі 

көзқарас  болса  да,  біз  соларға  тән  үнді  мәдениетіне  ортақ  сипаттарды  ғана 

аңғарамыз. Қысқасы, ондай ортақ сипатқа адамгершілік пен діни көзқарасты 

жатқызуға болады.  

        Философиялық  даналықтың  мақсаты  –  әншейін  зиялы  қызығушылықты 

қандыру  ғана  емес,  негізінен,  көрегендік,  болжау,  терең  сәуегейлік  тән  ең 

тәуір  деген  өмірге  қол  жеткізу  (Шығыс  философиясы./«Мәдени  мұра»,  ОҚ. 

«Жазушы»,—Алматы: 2009. 10-бет). Жалпы, Үнді философиясындағы басты 

ерекшелік –адамгершілікке, руханилыққа баса назар аудару. 

20 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЕЖЕЛГІ ҚЫТАЙДЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ 

 

 

               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

21 

 

           Ежелгі  Қытай  философиясы  б.д.д.  VI-V  ғасырларда  пайда  болды. 

Ежелгі  Қытай  қола  дәуірінен  темір  дәуіріне  өтуіне  байланысты  ауыл 

шаруашылығы  мен  қала  тұрғындары  еңбектерінің  бөлінуіне,  ақшалай-

тауарлық  қатынастардың  қалыптасуына,  ой  және  дене  еңбектерінің 

бөлінуіне,  әртүрлі  сатыдағы  әлеуметтік  топтардың  пайда  болуына  әкеліп 

соқтырды. 

             Ежелгі Қытай мемлекеті шын мәніндегі шығыстық деспотия болатын. 

Мемлекет  басшысы  әрі  монах,  әрі  абыз  және  жалғыз  ғана  жер  иесі  болды. 

Әртүрлі рангтағы аристократия мемлекеттік қызметте болды. Олардан кейін 

әлеуметтік  сатыда  рубасылары,  отбасы  тұрды.  Ал  құлдар  болса,  олар  мал 

сияқты әлеуметтік сатыдан тыс қалды. 

             Заң  болған  жоқ,  сондықтан  әлеуметтік  сатыда  жоғары  тұрғандардың 

өктемдігінен  ешкім  тыс  қала  алмады.  Бірақ  мемлекет  басшысының  (ван) 

алдында әртүрлі  әлеуметтік  сатылардың бәрі тең болды. Халық арасындағы 

қарым-қатынас күрделі, шым-шытырық ритуалдарға негізделді. 

             Мысалы, 

тірілердің  өлгендерге,  олардың  рухына,  табиғат 

құбылыстарына,  жерге  және  аспанға  деген  қарым-қатынас  негізінде 

қалыптасқан  діни  көзқарас,  әдет-ғұрып,  дәстүрлермен  тығыз  байланыстағы 

ритуалдар жоғары әлеуметтік сатыда тұрғандар мен төменгі сатылардағының 

арақатынасын нақтылап, айқындайды, т.б. 

            Қытайлардың  сол  кездегі  дүниетанымдық  көзқарастары  «Бес  кітап» 

(У  цзин)  аталатын  кітаптарда  шоғырланған.  Бұл  кітаптар  өздерін  білімді 

санайтын әр адамның көзқарастарын қалыптастыруда үлкен рөл атқарады. 

            Ежелгі  Қытайда  ғылымның  да  кейбір  салалары  пайда  бола  бастады. 

Мысалы,  математика,  астрономия,  медицина.  Осы  ғылымдар  саласындағы 

жетістіктер  негізінде  Ай  мен  Күннің  тұтылу  мезгілін  анықтады, 

астрономиялық  құбылыстар  мен  жердегі  құбылыстардың  байланысын 

айқындауға,  күнтізбе,  уақыт  есептеу,  т.б.  тәсілін  ойлап  табуға  мүмкіндік 

туды.  Бірақ  ғылым  әлі  де  болса  әлжуаз  қалыпта  еді.  Бұл  жағдай 

философиялық ілімдердің деңгейіне әсер етпей қойған жоқ. 

            Біздің  дәуірімізге  дейінгі  үшінші  ғасырдың  аяғында  пайда  болған 

Ежелгі Қытай философиясы кейінірек негізгі алты философиялық бағытқа  –

мектептерге бөлінді. Олар: конфуцийшылдық, моизм, заң мектебі (легистер), 

даосизм,  тұрпайы  философтар  (натурфилософия)  және  атаулар  мектебі 

(Алтай  Ж.,  Қасабек  А.,  Мұхамбетәлі  К.  Философия  тарихы.  «Раритет»,  —

Алматы:  2006.  12-13  беттер).  Кейін,  уақыт  өте  келе  осы  аталған 

философиялық  бағыттар  өзгерістерге  ұшырап,  алғашқы  кездегі  көптеген 

идеяларынан алшақтап кетті. 

 

 

 

 

22 

 

 

КУН-ФУ-ЦЗЫ (КОНФУЦИЙ) 

 

(б.д.д. 551ж. 28 қыркүйек,  

Цуйфу – 479ж. сонда) 

 

            — 

ежелгі 

қытай 

ойшылы. 

Кедейленген 

ақсүйек 

әскербасы 

отбасында дүниеге келген. Ата-анасынан 

ерте  айырылған  ол  тек  он  бес  жасында 

ғана білімге құштарлық танытады, ал елу 

жасында өз мектебін қалыптастырады.  

Философиялық шығармалары: 

        «Әңгімелер мен пікірлер» (Лунь юй) 

деген  еңбегі,  ол  6  -  кітаптан  тұрады:  И-

цзин-  «Өзгерістер  кітабы»,  Юэ-Цзин  - 

«Ән-күй,  музыка  кітабы,  Шу-цзин  - 

«Шежірелер кітабы», Ши-цзин - «Мадақтау кітабы», Ли-цзи немесе Чжоу ли 

- «Салт-дәстүр, әдет-ғұрып» және Чунь-Цю - «Көктем және күз»). 

Философиялық көзқарастары: 

              Кун-фу-цзының  ілімінше,  ең  жоғары  жаратушы  күш  –  Аспан,  ол 

жерде  әділеттілік  болуын  қадағалап  отырады.  Ал  қоғамдағы  теңсіздік, 

әртүрлі  сатыдағы  топтардың болуы  ол  әділеттілік.  Олай  болса,  Аспан  (Көк) 

осы  теңсіздікті  қорғайды.  Кун-фу-цзы  өзінің  ілімін  аспан  денелерінің 

заңдылықтарын  немесе  бабалар  рухын  зерттеуге  арнамайды.  «Өмірдің  не 

екенін білмей жатып, өлімнің, рухтың не екенін қайдан білеміз»- деуінің өзі 

осыған айғақ. 

           Керісінше, оның қарастыратын негізгі мәселесі  – адамдар арасындағы 

қарым-қатынас,  тәрбие  мәселелері.  Осыған  орай,  ол  мынадай  ұғымдарға 

көбірек  көңіл  бөледі:  «тең  орта»,  «адамгершілік»  және  «өзара 

сүйіспеншілік».  Осы  үш ұғым  бірігіп, «дао»  (дұрыс  жол)  құрайды.  Әр  адам 

осы даоның жолымен өмір сүруі қажет. 

             «Тең  орта»  адамдардың  сабырсыздық  пен  сақтықтың  арасындағы  іс-

әрекеті.  Өмірде  мұндай  «ортаны»  ұстап,  іс-әрекет  жасау  оңай  емес,  себебі 

адамдардың көпшілігі сабырсыздық көрсетсе, бір тобы тым сақ келеді. 

              Ал  адамгершіліктің  негізі  –  «жэнь»,  «ата-анасын  құрметтеу  және 

үлкен ағаларын сыйлау», жалпы алғанда, үлкендерді сыйлау. Кім де кім шын 

жүректен адамгершілікке ұмтылса, ол ешуақытта жамандық жасамайды. Ал 

«өзара сүйіспеншілік» арқылы қарым-қатынас – конфуцийшылдық әдептілік 

туралы  ілімнің  негізгі  өзекті  ұғымы.  Бұл  әдептілік  қағидасы,  бір  сөзбен 

айтқанда,  «өзің  қаламайтын  нәрсені  басқа  біреуге  жасама»  дегенге  сайып 

келеді.  Аталған  әдептілік  қағидаларын  «текті  адамдар»  (цзюнь-цзы)  ғана 

басшылыққа алып, іс-әрекет жасайды. 

               Конфуцийшылдар  өздерінің  шығармаларының  көбінде  осы  «текті 

адамдарға»  қарапайым  адамдарды  қарсы  қояды.  «Текті  адам»  -  заң  мен 

23 

 

парызды  басшылыққа  алса,  қарапайым  адам  қалай  тиімді  орналасып,  пайда 

тапсам  деп  ойлайды.  «текті  адамға»  үлкен  маңызды  шаруалар  тапсыруға 

болса,  қарапайым  адамға  ондай  тапсырма  бере  алмайсың,  оларға  тек  қана 

ұсақ-түйектерді  тапсыруға  болады.  «Текті  адам»  басқалармен  келісімді 

жағдайда өмір сүрсе де, олардың артынан ермейді, өзінің жолын ұстайды, ал 

қарапайым  адам  жұртпен  келісімді  өмір  сүрмесе  де,  солардың  айтқанын 

істеп, артында жүруге дайын тұрады, т.б. 

              «Текті  адам»  тек  қана  этикалық  ұғым  емес,  ол  саяси  ұғым  да.  Ол 

халықты  басқарады.  Ал  басқарудың  негізгі  қайнар  көзі  –  басшының  өз 

басының  әдептілік  қасиеттерін  өзінен  төмен  тұрғандарға  мысал  ретінде 

көрсету.  Егер  басшылар  «дао»  жолымен  жүрсе,  онда  халық  оларға  қарсы 

келмейді. 

              Кун-фу-цзы  барлық  нәрсе  өзгерісте  болады,  уақыт  тоқтамай  өтіп 

жатады  десе  де,  қоғамдық  өмірге  келгенде,  ондағы  қалыптасқан  жағдайлар 

қаз  қалпында  дамуы  керек  деп  есептейді.  Сондықтан  билеуші  –  билеуші, 

шенеунік – шенеунік, әке – әке, ал бала – бала болып, аттарына байланысты 

емес,  шын  мәнінде  қалулары  керек.  Ал  оларда  күтпеген  жерде  кездейсоқ 

өзгерістер  бола  қалса,  ол  тез  арада  өз  қалпына  келуі  керек.  Билеуші  –  әке, 

халқы  – оның балалары. Осы тұрғыдан мемлекет басқарылуы керек. Демек, 

«білу  –  дегеніміз,  табиғатты  емес,  адамдарды  танып-білу»  деп  есептейді. 

Кейбір  адамдарға  «туа  біткен  білім»  тән  болғандықтан,  олар  басқалардан 

жоғарырақ тұрады. Олардан кейін білімді оқу арқылы алғандар тұрады. Оқу, 

білу  таңдамалы  түрде  болуы  керек.  Оқығанда  тек  өмірде  керекті,  ең  дұрыс 

деген  қағидаларды  білу  керек,  қалғандарынан  аулақ  болу  қажет.  Білу 

дегеніміз  –  тек  қана  өзіміз  білмейтінді  үйреніп,  білу  емес,  сонымен  қатар 

зерттеп отырған мәселелерді жан-жақты қарастыру тәсілі. 

             Конфуцийшылдық  б.д.д.  I  -  ғасырда  мемлекеттік  ілімге,  ал  IX  -

ғасырдан бастап Қытайдағы негізгі діни көзқарасқа айналды. 

Философиялық афоризмдері: 

  Басқаруды  есім  сөздерді  түзетуден  бастау  керек...  Сөз  дұрыс 

жазылмаса, оның негізі жоғалады. Негізі болмаса, онда істеген ісіміз де 

жүзеге аспайды. 

  Қарамағында  мыңдаған  әскери  арба-жарақтары  бар  мемлекетті 

басқаруда  ықыласты  мейлінше  осы  іс-әрекетке  шоғырлат  та, 

(халықтың) сенімін ақта; шығысты үнемдей біл және адамдарды аяғын; 

халықты тиісті кезде пайдалан. 

  Жас  бүлдіршіндер  үйде  ата-аналарын  құрметтеуі  тиіс,  түзде  –

үлкендерді  сыйлауы,  іс-әрекетте    –  сақ  болуы,  сөзінде  –  әділ, 

адамдарды  шексіз  сүюі,  сөйтіп  осылайша  орындағандардың  ынта-

ықыласы басылмаса, оны вэнь - мәдениетті оқуға жұмсауы қажет-ақ. 

  Егер  бекзат  кісі  өзін  салмақты  ұстамаса,  беделін  пайдалана  алмаса, 

онда  оның  білімдарлығы  терең  емес.  Сенімділікке  және  адалдыққа 

ұмтыл;  өзіңмен  тең  емеспен  достаспа;  қателіктерді  жөндеуден 

тартынба. 

24 

 

  Адамдар  сені  біле  бермейді  деп,  қайғырма.  Өзің  адамдарды 

білмейтініңе ренжі. 

  Кімде-кім  ескіні  қайталай,  одан  жаңаны  таба  алса,  ол  жетекші  болуға 

лайық. 

  Ата-бабаларың еместердің рухына құрбандық шалу – жарамсақтық. Өз 

борышыңды өтердегі әрекетсіздік – қорқақтық. 

  Адамды сүймейтін – адам! Мұнда қандай рәсім-салт ұстанбақ? Адамды 

сүймейтін адамда, қандай ән мен сән болмақ?. 

  Садақтың  жебесін  атқанда  теріні  тесіп  өткізу  –  басты  шарт  емес. 

Адамдардың  күші  бірдей  емес  қой.  Бұрынғы  аталар  Жолының 

ұқтырары осы. 

  Адамсүйгіштікке берілген, зұлымдық жасауға ермеген. 

  Жеке  басының  қамынан  туындаған  қимыл-әрекет  күшті  наразылық 

тудырады. 

  Бекзат  қайраткер  тек  әділеттікті  ойлайды,  ұсақ  пенде  пайданы  ғана 

ойлайды. 

  Дәмсіз тамақты жеу, су ішу, шынтақтап бүктеле ұйықтау – мұның бәрі 

де  қанағаттанарлық  күй.  Маған  тер  төкпеген  байлық  пен  атақ  өтпелі 

бұлт сияқты. 

  Халықты  күштеп  жұмыс  істетуге  болады,  бірақ  не  үшін  істеліп 

жатқанын күштеп түсіндіруге болмас. 

  Егер сен оның орнында болмасаң, онда оның басқару ісіне араласпа. 

  Оқыған кезде білімді ала алмай қалам ба деп қорық, ал оқуды бітірген 

соң білгенімді ұмытып қалам ба деп қорық. 

  Табиғи  қасиеттер  адамдарды  жақындатады,  ал  қабылдаған  әдеттер  –

алыстатады. 

                                                              Әдебиет: 

 

1.  Древнекитайская философия. Эпоха Хань. —Москва: 1990. 

2.  Кобзев  А.И.  Учение  о  символах  и  числах  в  китайской  классической 

философии. —Москва: 1994. 

3.  Ежелгі  Шығыс  философиясы/  Кун  Фу-цзы.  «Әлемдік  философиялық 

мұра», 20-томдық. «Жазушы», —Алматы: 2005. 293-бет. 

4.  Рубин В.А. Личность и власть в древнем Китае. —Москва: 1999. 

5.  Конфуцианство в Китае: проблемы теории и практики. –М: 1982. 

6.  Переломов Л.С. Конфуций: «Лунь юй». —Москва: 1998. 

 

 

 

 

 

 

 

25 

 

жүктеу/скачать 8,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: