Қазақстан республикасы мәдениет және ақпарат министрлігі тіл комитеті мемлекеттік тілді жеделдете оқыту республикалық орталығЫ
Сөз тіркесін теориялық талдау әдістері
жүктеу/скачать 1,02 Mb.
|
Құрманова Н.Ж. ҚАЗАҚ ТІЛІН ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Сөз тіркесін теориялық талдау әдістеріСөз тіркесін оқыту технологиясында қолданылатын теориялық әдістер осы тіл бірлігінің теориялық табиғатын оқушыға сөз тіркесін жан- жақты тануына кең әрі мол мүмкіндік беруі керек.Сөз тіркесінің өзіндік болмысын тереңдей таныта түсетін әдістер қатарында лингвистикалық әдістердің алатын орны үлкен.Лингвистиканың зерттеу әдістері болып табылатын төменде аталмақ әдістер, тілді оқытуда да нәтижелі болып келеді.Егер тілші ғалым лингвистикалық әдістерді қолдана отырып тіл құбылыстарын тануда жаңалықтарға қол жеткізетін болса, сол жолды арнайы ұйымдастыру арқылы оқушының жүріп өтіп, оқу- танымдық процесте нәтижелі көрсеткіштерге жете алады. Оқушының ғылыми танымы осылай қалыптастырылып,ой- өрісі және сауатты дамыған тілі жетіледі. Сөз тіркесін оқыту технологиясында мынадай лингвистикалық әдістерді қолдану мүмкіндігін атап көрсетеміз: Жүйелік-құрылымдық талдау. Модельдеу. Синтагмалық талдау. Валенттілік талдау. Оппозициялық талдау. Компоненттік талдау. Лингвистикалық эксперимент Психолингвистикалық әдістер. Функционалдық талдау. Тілдік бақылаулар жүргізу. Комуникативтік аспектіден талдаулар жүргізу. Енді осыларға жекелеп қысқаша тоқталып өтеміз. Жүйелік- құрылымдық талдау. Фердинанд де Сосюрдің «Тіл- жүйелердің жүйесі» деген қағидасына сүйене отырып, сөз тіркесін тұтас тілдік жүйенің ішкі ірі құраушысы – синтаксистің құраушысы болып отырғанын талдау арқылы оқушы түсінеді. Жүйе теориясының дүниетанымдық поцестегі алатын маңызды орнын оқушылардың теориялық ойлауы мен тілі дамуында қолдану аса қажет.Сөйтіп, сөз тіркесін «жүйенің ішіндегі жүйе» деп оқушыға таныту мақсаты осы жүйелік-құрылымдық талдаудан басталады.Әрине, сөз тіркесінің өзін жүйе деп тану үшін, оның ішкі «әлеміндегі» жүйе құраушылық байланыстар мен қатынастарды анықтау керек.Сөз тіркесінің қай моделін алып қарастырсақ та, оқушыға тек «компоненттері қай сөз табынан жасалғанын анықтаудың» пайдасы шамалы. Басты мәселе- сол сөздер қандай байланыс негізінде жаңа деңгейдегі жүйені құрап тұрғанын тани білуге үйрету. Мысалы, Дүние бірқалыпты тұрмайды, адамның қуаты, ғұмыры бірқалыпты тұрмайды (Абай) деген сөйлемдегі сөз тіркестерін талдаудың жолдарын қарастырайық.Оқушы бұл сөйлемнен адамның қуаты, адамның ғұмыры деген сөз тіркестерін анықтаған соң, енді олардың қандай байланыс тәсілі арқылы жасалғанын, байланыстың қандай түрі екендігін, сөз тіркесінің қандай түрі екендігін, сөз тіркесінің қандай мағынасын білдіріп тұрғанын анықтайды.Одан соң осыларды қосып, сөйлем құрау тапсырылуы мүмкін.Бұлардың барлығы- эмпирикалық деңгейде орындалатын жұмыстар.Мұндай деңгейде танылған сөз тіркесінің болмысы туралы қандай рефлексиялық қабілет дами алады? Тұтас тіл жүйесінің «клеткасы» болатындығы сөз тіркесінің осы белгілерінің қайсысынан танылады? Сөз тіркесіне жүйелік- құрылымдық талдау жасауда мынадай талдау жасалады: 1) берілген сөз тіркесінің сөйлемдегі қызметі анықталады; 2) басыңқы сөздің қай сөз табынан жасалып тұрғаны сөз тіркесінің мағынасына да әсерін тигізетініанықталады (анықтауыштық қатынас); 3) екі компоненттің өзгеріске түсу потенциялы анықталады ( адамның қуаты- адамдық қуат; адамның ғұмыры- адамдық ғұмыр); 4) сыртқы белгілерінің оппозициялық талдау түсіруі арқылы матасудың ішкі ерекшеліктеріне байланысты өзгеретіндігі анықталады (адамның қуаты- адам қуаты; адамның ғұмыры- адам ғұмыры); 5) бұл синтагмалық тізбектің сөйлеу мақсатына жеткендігі сөз таңдаудағы парадигманың функциясына талдау жасату арқылы анықталады (адамның қуаты- электр қуаты; адамның қуаты- адамның қуанышы, адамның жұбанышы т.б ); 6) меншіктілікті білдіретін мағынаның басқа формамен келу мүмкіндігі анықталады(адамның қуаты- қуат адамдікі); 7) сөйлемнен осы тіркесті басқа тіркеспен алмастырып, сөйлем мағынасына осы сөз тіркесінің әр мүшесінің әрбір бөлшегінің «үлес қосатындығы» анықталады (Дүние бірқалыпты тұрмайды, баланың қызығы, ғылымның тауқіметі бірқалыпты тұрмайды); 8) сөз тіркесінің бір компонентін басқа сөзбен ауыстыру арқылы сөйлемнің, сол арқылы тұтас мәтіннің мағынасына реңк қосылатыны анықталады (Дүние бірқалыпты тұрмайды, адамның денсаулығы, адамның тұрмысы бірқалыпты тұрмайды). Бұл талдаулар әлі де терең синтаксистік талдау болып саналмайды. Оқушы осы мағынаны білдіріп тұрған сөз тіркесінің компоненттерінің қандай байланысқа негізделіп тұрғанын және ол байланыс қандай байланыстың нәтижесі екендігіне көз жеткізуге ұмтылып, талдау жалғаса береді. Сөзге көбінесе статистикалық күй, ал сөз тіркесіне динамикалық болмысы жүйелік- құрылымдылықталдау барысында ғана анықталмақ.Сөз тіркесінің жүйелік табиғаты оны құраушы элементтердің (компоненттердің ) өзара байланыстары мен қатынастары арқылы қалыптасады да, солар арқылы танылады да. Синтаксистік тәсілдер арқылы синтаксистік қатынастарға ие болған сөз тіркесі жаңа болмыс ретінде танылады. Белгілі бір дәрежедегі тұтастықты құрап тұрған сөз тіркесі өзін құрап тұрған сөздердің дербес тұрған мағыналарынан туындайтын, бірақ сол мағыналарға адекватты емес жаңа мағына да жасайды. Жаңа мағына жаңа жүйелік қатынастарға түсіп,өзінен жоғары деңгейді құрауға қызмет етуге бағытталабастайды.Мұны оқушы Эйлер- Венн диаграммасын қолдана отырып анықтай алады.
Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясында жүйелік- құрылымдық талдауды оқушыларға меңгертуде жүйе туралы және сөз тіркесінің жүйе ретіндегі белгілері туралы мәліметтер беріледі. Атап айтқанда: сөз тіркесі жүйесінің ішкі күйін, болмысын сипаттайтынбелгілер- жиын (множество), элементтер (компоненттерсөздер), байланысу тәсілдері, байланысу түрлері,қатынастар,қасиеттері,тұтастығы, ішкі «кіші жүйелері», сөз тіркесіжасалу барысындағы мағыналық- құрылымдылық ұйымдасу сәттер, сөз тіркесі жүйесінің басты негізгі бөлігі, сөз тіркесінің құрылымындағы иерархиялық болмысы т.б. сөз тіркесін басқа тіркестерден,жалпы басқа тіл бірліктерінен ажыратып тұратын айрықша белгілері танытылады. Оларға: сөз тіркесі жүйесінің белгілі бір дәрежеде дербестене алу сипат, тілдің басқа жүйелерімен өзіндік жүйе ретінде байланыстар жасауы, сөз тіркесі жүйесінің ішкі табиғатына тән болып келетін интеграциялану мен дифференциалдану, сөз тіркесінің мағыналық құрылымдық тұтастығы,жүйелік болмысы, жүйенің біршама қалыпты болуы, кері байланыс қызметінің болуы,сөз тіркесі жасалуы мен өзгеруі барысындағы ішкі қозғалыс, өзгерудегі тепе-теңдігін сақтауы,сөз тіркесінің жүйе ретінде өзін-өзі реттей алу қасиетінің болуы т.б. орта туралы түсінік, ортаның белгілері,сөз тіркесінің тілдегі ортасы(синтаксис жүйесі), сөйлеу процесіндегі сөз тіркесінің қолданыс ерекшелігі, текст стилі, индивидуалдық тіл,тілдік (сөйлеу) мотив т.б. сөз тіркесі жүйесінің сыртқы және ішкі тұтастық күй-жайы, қалпы,қызметі, жалпы функциясы,өзгерісі,жай сөз тіркесі мен күрделі сөз тіркесінің жасалу ерекшеліктері, жүйе ретінде сөз тіркесінің жетілуі, жүйе ретінде өзін- өзі сақтауы т.б. Сөз тіркесін оқыту процесін жүйелік түрде ұйымдастырудың бір қыры ретінде алынған жүйелік-құрылымдық талдау оқушылардың білім алуын жаңа сапаға көтереді.Л.Я.Зорина былай дейді: «Системные знания- это знания,структурирующиеся в сознаниишкольника по схеме: основные научные понятия; основные положения; следствия» (33). Модельдеу.Сөз тіркесі модельдерінің жүйесі- сөз тіркесін теориялық деңгейде оқытуға негізгі тірек болатын материал болып табылатындықтан, лингвистикалық негізін талдауда біз жаңа бағыт ұстанып, қазақ тіл білімінде дерліктей, ең алғаш рет сөз тіркесінің жүйелік – құрылымдық болмысын және сөз тіркесінің негізгі модельдерін сипаттағанбыз. Негізінде, сөз тіркесін оқыту барысында модельдеудің сипаттама модельдер, конструктивті модельдер, эвристикалық модельдер деген түрлерін араластыра қолдануға болады. . Егер сөз тіркесіне байланысты теориялық ұғымдарды меңгерту үшін ережелерді түсіндіруге көмек беретін модельдерді керектірсек,онда біз сипаттама модельдерді қолдана аламыз. жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|