Пассив валенттік перифериядан орталыққа қарай жүруші валенттілік

Сөйтіп, актив валенттілікке ие етістік- валентіліктің тасушысы болып саналады. Ал бос орынды толтыруға қатысушылар- валенттік партнерлар деп аталады. Сонда, сөздердің тіркесуі белсенді сөз бен пассив сөздердің өзара байланысу процесінен туындайды. Етістік, көбінесе, белсенді валенттіліке ие болып келеді, оның пассив валенттілікте тұруы, кей жағдайда ғана, онда да етістіктің жіктік жалғаумен келмеген кездерінде көрініс береді. Етістіктің айналасындағы ашық позицияларды толтыруға барлық қажетті деп саналатын мүшелер қатысады. Бірақ, кажетті делініп отырган мүшелеркаисы қайсы,қандай? Ол қажеттіліктің өзі неден туындап тұр?Ол синтаксистік қажеттілік пе? Семантикалық қажеттілік пе, комуникативтік қажеттілік пе? Бұл сұрақтарға жауап іздеуде М.Д.Степанованың пікірін басшылыққа алу керек деп ойлаймыз (43).

Мұндағы облигаторлы және факультативті актанттар етістіктің позициялық жоспарында болғандықтан, олардың саны мен сипаты жағынан анықталу мүмкіншілігі бар. Біздің ойымызша, сөйлем құрауға қатысуда сөз тіркесімен жеке сөздің өызметі бірдей болу мүмкін емес,сонымен бірге, жеке сөз (өыстырма, айқындауыш мүшелерді айтпағанда ), сөйлемнің синтаксистік схемасына басқа сөзбен тіркеспей қалай ене алатыны әлі де терең анықталған жоқ. Егер валенттілік теориясына сүйенсек, облигаторлы және факультативті актанттар етістікпен байланысып қана сөйлемге ене алады.Ал енді еркін таратушылардың қызметі мен табиғаты туралы қарастыратын болсақ, М.Д,Степанова, Ч.Хельбик т.б. ғалымдардың зерттеулеріне сүйену керек. Олардың айтуынша « еркін таратушылардың» орнын етістік нақты етіп белгілемейді, ол еркін таратушылардың етістікпен байланысы тым тым әлсіз не мүлде дерлік жоқ болатын сияқты (43).

1. 
   Апам Көкшетауда тұрады.
   
2. 
   Ернар атқа тез мініп алды.
   
3. 
   Қанат нанын мектепте асықпай жеп алды.Мұнда Апам Көкшетауда тұрады деген сөйлемде тұрады деген етістік «апам» және «Көкшетауда» деген мүшелерге орын беріп тұр.Ол мүшелер-етістіктің облигаторлы актанттары .Өйткені, «тұрады» деген етістік кім? Қайда? деген сұрақтарға жауапты өзі қажет етіп тұр.Факультативті мүше ретінде менің деген сөзді қосуға болады. Ал еркін таратушылар ретінде былтырдан бері, көптен, басқа туысқандармен бірге, ауа райы жақсы болғандықтан, денсаулығына байланысты деген мүшелерді қоса беруге болады.Егер сөйлемнің құрылымдық және мағыналық негізі ол еркін таратушыларды қоспағаннан, немесе алып тастағаннан түбегейлі өзгермейтін болса,онда еркін мүшелердің синтаксистік байламы әлсіз, тұрақсыз болған себепті, сөйлем схемасына нұқсан келтіре алмайды.Мұны төмендегі модельден көруге болады.