Әлеуметтік қорғау жүйесі және оның балалар мен балалы отбасылардың жағдайын жақсартуға әсері

2.3. Әлеуметтік қорғау жүйесі және оның балалар мен балалы отбасылардың жағдайын жақсартуға әсері

Әлеуметтік қамсыздандыруға және көмекке кететін шығындар номиналды сипатта жыл сайын артуда: ҚР ҰЭМ СК мәліметтеріне сәйкес, 2011-жылдан 2015 жылға дейінгі кезеңде өсім 51,2%¹² құрады. Осыған қоса, әлеуметтік қамсыздандыру және көмекке кететін шығындардың ЖІӨ-дегі

бала тууына байланысты тағайындалатын және төленетін біржолғы мемлекеттік жәрдемақы (жұмыс істейтін және жұмыс істемейтін әйелдер үшін) – бірінші, екінші және үшінші балаға - 30 АЕК (2016 жылы 63 630 тг.), төртінші және одан кейінгі балаларға - 50 АЕК (2016 жылы 106 050 тг.).

баланы бір жасқа толғанға дейін бағу-күту бойынша оларға тағайындалатын және төленетін ай сайынғы мемлекеттік жәрдемақы (жұмыс істемейтін әйелдер үшін). Бала туғанға дейін жұмыс істеген әйел үшін мұндай жәрдемақы оның орташа айлық еңбекақы мөлшерінің 40% құрайды. Егер әйел жұмыс істемеген болса, жәрдемақы отбасы табысына тәуелсіз, мемлекеттік бюджеттен төленетін болады. Мұндай жағдайда бірінші баланың күтімі бойынша ай сайынғы жәрдемақы мөлшері 5,5 АЕК (2016 жылы 11 666 тг.), екінші балаға - 6,5 АЕК (2016 жылы 13 787 тг.), үшінші балаға - 7,5 АЕК
(2016 жылы 15 908 тг.), төртінші және одан кейінгі балаларға - 8,5 АЕК
(2016 жылы 18 029 тг.).

он сегіз жасқа дейінгі балаларға тағайындалатын және берілетін ай сайынғы мемлекеттік жәрдемақы. Оның мөлшері әр балаға ай сайын 1 АЕК (2016 жылы 2 121 тг.) құрайды және аз қамтылған отбасыларға төленеді.

мүгедек баланы (балаларды) тәрбиелеуші анаға немесе әкеге, асырап алушыға, қорғаншыға (қамқоршыға) тағайындалатын және берілетін ай сайынғы мемлекеттік жәрдемақы - 1 ең төменгі еңбекақы (22 859 тг).
Көпбалалы отбасыларға әлеуметтік көмек

Көпбалалы отбасылар осал топ санатындағылар болып саналады. Көпбалалы отбасыларға әлеуметтік жәрдемақылар берудің мәні мен мақсаттары жәрдемақылардың осы отбасылардың табыстар құрылымында маңызды үлес құру керектігін көздейді. Алайда бірге тұратын төрт және одан көп кәмелетке толмаған балалары бар көпбалалы отбасыларға арнайы мемлекеттік жәрдемақы 4,16 айлық есептік көрсеткішті құрайды (отбасыда тәрбиеленіп жатқан балалардың нақты санына тәуелсіз), ақшалай көріністе 2015 жылы - 8245 теңге, 2016 жылы – 8823 теңге. «Алтын алқа» (жеті және одан көп балалар) және «Күміс алқа» (алты және одан ккөп балалар) алқаларымен наградталған көп балалы аналарға ай сайынғы жәрдемақы

Тұрғын үй жалдайтын отбасылардың ең көп үлесі Астана қ. тұрады – (ата-аналар арасында 35,4% және балалар арасында 30,1%), ал жатақханада ең көп тұрушылар Маңғыстау облысында– 9,1%.

Материалды және тұрмыстық қиындықтарға тап болған балалардың үлесі көп емес екендігін атап өту керек: балалардың 3,9% отбасыдағы ақша тапшылығын, 1,8% нашар тамақтануды белгіледі, 0,9% мезгілдік киім және аяқ киімі жоқ, балалардың 0,9% жұмыс істеуге мәжбүр, балалардың
1,4% отбасының жеке тұрғын үйінің жоқтығымен алаңдаулы¹³.

Баланың әлеуметтік көмек алуға құқығы Қазақстанда заңмен бекітілген. Сұрау барысында осы құқықтарды сақтау бағалары алынды. Зерттеу нәтижелері келесіні көрсетеді: сұралған білім беру ұйымдарының басшылары мен мамандары 68,6% балалардың әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік қорғау құқығы олардың қаласы немесе ауылында толық сақталатынына сенімді, 25,9% бұл құқық ішінара сақталады деп санайды. Және тек 1,5% ғана балалардың бұл құқығы мүлдем сақталмайтынына сенімді.

Сұралған білім беру мекемелерінің әкімшілік өкілдерінің 70,9% және мамандардың 71,7% пікірінше, дене, ақыл, рухани, адамгершілік және әлеуметтік даму үшін қажетті баланың өмір сүру деңгейі құқықтары олардың аймағында толық сақталып келеді.

Сұралған басшылардың 71,0% және мамандардың 67,2% материалдық жағдайы ауыр отбасылардан шыққан балалардың барлық құқықтары толық көлемде сақталуда деп санайды.

Сұрау барысында әлеуметтік қорғау қызметтерінің қолжетімділігі бойынша ата-аналардың пікірін алу маңызды болды. Талдау нәтижелері бойынша, балалы отбасылардың 75% үшін әлеуметтік қорғау, әлеуметтік қызметкерлер қызметтері қол жетімді. Жағымды жауаптардың ең көбі Маңғыстау – 94,6% және Алматы облыстарында – 91,2% орын алды. СҚО респонденттерінің жартысына жуығы бұл тұжырыммен келіспеді – 51,9%.

Осылай, Қазақстанда жалпы, респонденттердің пікірінше, балалардың әлеуметтік қорғауға құқықтары сақталып келеді.

Балалардың жәрдемақыларының әсер ету дәрежесін бағалау үшін балалы отбасыларға арналған номиналды ақшалай табыстар құрылымын есептеу маңызды, бұл жәрдемақының осы түрінің әсер ету дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, жәрдемақылар алған және алмаған жағдайдағы (яғни, егер балалар жәрдемақыларын табыстар есебіне қоспағанда) кедей отбасылардың үлесін есептеу керек. Бұл осы категория халқы арасында жәрдемақылардың кедейлікке әсерін бағалауға мүмкіндік береді.

Ресми статистикалық деректер мен жүргізілген әлеуметтанулық зерттеу нәтижелерін талдау келесіні балалы отбасылар мемлекеттік қолдауды қажет етуші халық категориясы болып табылатынын көрсетті. Әлемде балалы отбасыларға көмектің ең танымал түрі әр түрлі жеңілдіктер мен салық салудағы жеңілдіктер саналады. Германия, АҚШ және басқа елдердің тәжірибесіне сүйене, осы құралдар арқылы қолдаудың тиімді жүйесін оқыту және әзірлеу керек. Жұмыс істейтін ата-ананың бірінің салық салынатын жиынтық табысынан әр бала үшін бір ең төменгі күнкөріс деңгейі шамасында шегерім жасау ұсынылады.