Қазақ-қырғыздарды Ыстықкөл және де басқа аудандардан ығыстырып шығару туралы картаны мемлекетт

Бұл мәжiлiс аяқталғаннан кейiн 4 күннен соң Жетісу облыстық әскери губернаторы, генерал-лейтенант Соколов-Соколинский (Фольбаум – Т.Ж.) мынадай бұйрық шығарды: “Аймақтың ең үлкен ұлығының ерекше нұсқауына байланысты көтерiлiс кезiндегi... шығынды ереуiлшiлерден тартып алынған заттарды сату арқылы толтыру керек. Оған мыналар жатады: киiз үйлер мен там үйлердiң барлығы, қыстаулар, орман-тоғай, егiн, шабылған шөп, орман шикiзаттары, т.б. бәрi-бәрi... Мұндай заттардың мөлшерiн, бағасын анықтап, сату үшiн Верный, Пішпек, Пржевальскi және Жаркент уезiнде “1916 жылғы көтерiлiс кезiндегi шығынды жабу және оның мөлшерiн анықтайтын облыстық комитет құрылсын.”

Міне, бұл “Қилы заманда” айтылатын “облыс әкiмдерiне тапсырылған бұйрықтың орындалу жайы, кәрi жандаралдың жарлығы.

Ал осы Куропаткинге өткен жыл ескерткіш орнаттық. Оған Жетісу мен Түркістан казактарының әскері, атамандары, дін басы, Ресей елшісі қатысты. Таяудағы «Жас алаштың» хабарына қарағанда енді қылышын жалаңдатып, қаруын сайлап жатқан көрінеді.

«Қилы заманда» осындай қорлыққа көнген тілмәшті Мұхтар Әуезов:

«Сол бетпен қара жолмен келе жатып, жәрмеңкеден бес-алты шақырымдай жер шыққанда жол жанында сұлап жатқан көп кісінің өлігін көрді. Әр жерге әр қайсысы шашылып, әр күйде жығылған екен...Осылардың жанынан жемтік жағалаған бұралқы иттей болып: ой, адамшылық бұралқысы – тілмәш өтті...Мыналарды қырып салған ұлықтың артынан сүмеңдеп кетіп бара жатқан – албан баласы, білім бар оқыған қазақ» - деп кейіп баяндайды.

Ал сол Куропаткинге ескерткіш қойған бізді Мұхтар Әуезов қалай суреттер еді?

Бұл сұраққа жауапты әркімнің өзі берсін.

Ұлттық мақтаныш – ұлттың өмір сүруінің салтанатты және намысты кепілі. Ол Абай айтқан: «Бұл мақтан – қай мақтан?» – дейтін мақтан емес. «Аспанда – Тәңір, жерде – Ұмай, ортасында – түрік бүтіні тұрғанда... мен болмасам» – дейтін ұлы аңсарлы мақтан. «Мәңгілік ел» идеясының мәңгілік ұйытқысы. Көркем ойлау жүйесінің мәйегі. Ал көркем ойлау мен көркем қабылдау деңгейіне жетпеген ұлт – рухани жетім ұлт. Бұл реттен алғанда әлдиден бастап жоқтауға дейін, тал бесіктен – жер бесікке дейін көшпелілердің санасын тербеткен көркем сана оның өмір сүру салтына айналды. Соның нәтижесінде рухани тәуелсіз болып өсіп, жерін басқызса да кеудесін басқызбады.

Билер өтті, би соңы,

Би ұлының кенжесі,

Буңыршынның бұта шайнар азуы,

Бидайықтың көл жайқаған жалғызы,

Бұлт болған Айды ашқан,

Мұнар болған күнді ашқан,

Мұсылман мен кауірдің,

Арасын бұзып дінді ашқан

Сүйініш ұлы Қазтуған!, –

деген Сүйінішұлы Қазтуған жыраулар «Мен!» деген сөзді – ұлттық мақтаныш, намыс, теңдік, елдік, бас азаттығы сияқты биік деңгейде қолданды. Ол:

Ала балта суырысып,

Тебінісіп келгенде,

Тең атаның ұлы едің!

Дәрежеңді артық етсе,

Тәңір етті!,-

дегенінен байқалып тұрғанындай, жыраулар толғауындағы «мен» ұғымы – ұлттық тәуелсіздіктің, тектік теңдіктің, намысты мақтаныштың нысаны болды.

Бұқар жыраудың, Ақтанбердінің, Мұрынның, Дулаттың «зар заманы» тұсында да сол ұлы сарын сақталып қалды. Алайда заманның өзгерген бетіне сай «меннің де» ауаны тарылып, «Мен, мен, мен едім» немесе «мен жазбаймын...» деген жеке тұлғалық сыпат ала бастады. Ақыры ұлы ұғым ұнтақтала келіп, бүгінгі «лирикалық мен» деп аталатын талқандалған, «Мен- Тәңірмін, Мен – Құдаймын, Мен – Әмірмін, Мен – қураймын!.. Мен – коммунистпін, мен – домбристпін!..» – деген жалған пафосқа, «талқан менге» ұласты.

Ұлы сарынды, ұлы аңсарлы «Меннің!» дымы мен демі «күннен туған, гуннен туған» Мағжанмен қоса тылсымның ішіне тартылды. С.Сейфуллин мен І.Жансүгіровтің Шығыс және Гималай туралы толғауларындағы бұрынғы «меннің» бояуы өзгерсе де, астарлы ойлар мен емеуіріндер қылаң беріп тұрды.

Содан бастап, жиырмасыншы – алпысыншы жылдардың арасындағы «меннің» бояуы, «шынның көзін бояйды» деп Абай айтқандай, түсі өзгеріп, «қызарып» шыға келді. Дегенмен де ұлы сарынның әуендері, поэзиядағы лирикалық «менге» тиым салынған қырық төртінші – елу төртінші жылдардағы бес қаулыдан кейін де Қасым Аманжоловтың «Советтік мені өз елім», Әбділдә Тәжібаевтің «Біз де қазақпыз», Төлеужан Ысмайыловтың «Есіл», Олжас Сүлейменовтің «Адамға табын, жер енді», Мұзафар Әлімбаевтің «Менің Қазақстаным» атты поэмаларында алыстан талып естілді. Бұл дастандардың бояуының оңғақтығына қарамастан, «менің елім, менің жерім» деген лирикалық мақтаныштар анық сезілді. Сол үшін Х.Бекхожиннің, Қ.Аманжоловтың, Ә.Тәжібаевтің «меніне» қаулы арқылы тиым салынды.

Ал осы дастандардың ішіндегі ең азулысы, ең еркін ойлысы 1963-1964 жылдардың өліарасында дүниеге келген Жұбақаңның – Жұбан Модағалиевтің «Мен – қазақпын!» атты эпикалық дастаны. Бұл өзінің «мені» тұрғысынан алғанда, шын мәнінде сонау «мәңгілік ел аңсарындағы», жыраулар толғауындағы» елдік идеяның уызын ұйытқан «менді» еске түсірген дастан болды. Ғажайып эпикалық леп:

Мен – қара көз сұлумын, сайтан қызбын,

Сайрай қалсам, тілімнен бал тамғыздым.

Сүйер болсам, өлердей өле сүйдім,

Қас батырмен қайрасқам балтам жүзін, –

деген ақындық еркіндік ол кезде әр тұлғаның бойына шақ келе бермейтін.

Бірақ ол «менді» айтуы үшін ақын:

Осындай боп, білмеймін, кімнен тудым.

Бәлки қайсақ, бәлки бір гуннен тудым.

Деп шатыпты біреулер «күннен тудым».

Жоқ, сірә, мен қара құл, күңнен тудым, –

Деп қандай азаматтық мойынсынуға, перзенттік қорлыққа, ақындық төменшіктеуге барды десеңші.

Ал қазір, қане, кім өзін «Жоқ, сірә, мен қара құл, күңнен тудым» дейді? Ең қарапайым пенденің өзі не батырдың, не әулиенің, не бидің, не байдың тұқымы. Тіпті старшынның ұрпағымын деуге араланады. Сол «Мен – қазақпын» – деген киелі ұғымды өткізу үшін

Бір бөлшегі болғаным қандай бақыт

Россиядай, Лениндей ұлылықтың, –

Немесе:

Еділ, Жайық, Ертісті сағаладым,

деп поэзиядағы «бақытының» өлшеміне Ленинді безбен етті.

Қазір көркем сана, көркем талғам, көркем көзқарас өзгерді. Бұл күндері ешкімде:

Абылайды, Жәңгірді, хан Кенені

Қазақ өзі қашаннан аң демеді?!

Қылықтары еріксіз түссе еске,

Қан татыған аузыма дәм келеді, –

деген жалған жеккөрінішті мақтан етпейді.

Қара қазақ Абылай мен Кенесарыны, Жәңгірді «аңға» теңеп, «ауызы қан сасыған» демейді. Өйткені ұлттық қасиет пен киеге деген көркем талғам да өзгерді. Оларды бұлай күстаналау – киесіздікке саналады, ақындық және азаматтық ұстаным мен әдепке де жат. Тіпті, «сөзін өткізу үшін»:

Сол алла не, патша не бірақ маған?

Екі айыпты біреуін бірі ақтаған, –

деп Алладан да бас тартты.

Ал бұл күндері ұлттық идеямыздың, мемлекеттік тәуелсіздігіміздің, ар-ожданы болып саналатын алаш қайраткерлерін:

Әлдекімдер жүрегі сіркелеген,

...Ұлт атына уларын бүрке берген.

Көргенсіздік, пасықтық, надандығын,

«Қазақшылық» дегенмен бүркелеген, –

деп те «мысқылдады».

Құндылықтарымызды қайта сүзгіден өткізіп, әрбір поэтикалық ұғымдардың астары мен емеуірінін аша отырып, шындықты жалған пафостан ажыратып, жаңа талғаммен, жаңа көзқараспен талдап, түсіндірсек қана, шынайы ақындық идея ашылады. Өкінішке орай, мұндай талғам таразысын ХХ ғасырдың 20-90 жылдарындағы барлық рухани мұрамыз қажет етіп отыр. Мысалы, 1951 жылы 172 халық әнінің сөзі ауыстырылды. Феодалдық атаулар мен суреттер сызылды. Енді біз соның есесін қайырып, барлық кеңестік ұғымдарды сызып тастап, Ежовтың – Ягодаға, одан Берияға, одан Буденныйға, Сталиннің – Ленинге ауыстырылғаны сияқты, Ленинді – бүгінгі көсемімізге ауыстырамыз ба, жоқ, тарихи шындық ретінде қалдырамыз ба?

Мысалы, ән мәтіндерін алайық:

Алға, комсомол, туың қолыңда,

Алға, комсомол, жеңіс жолында, –

деген тіркестерді:

Алға, жас ұлан, туың қолыңда,

Алға, жас ұлан, жеңіс жолында, –

деп өзгертіп, өлмейтін әуенді бүгінгі өмірге бейімдеп алсақ, авторлық идея мен құқыққа қол салу болып табыла ма, жоқ, оған екінші өмір беру болып табыла ма?

Өйткені, «Мен – қазақпын» дастанындағы сияқты, бұл әндердегі авторлық идея да қазақ жастарының рухын қамшылау емес пе. Сонда ән де өлмес еді. Мұндай «операцияны» Жұбан Молдағалиевтің дастандарына ғана емес, мұқым қазақ сөз өнерінің өкілдерінің шығармашылығына жасаса, айып па және оны арнайы комиссия құрып, іріктеп, тұрақты нұсқа жасаса, орынды болар ма екен – деген ой келеді. Өйткені, жоғарыдағы мысал ретінде келтірілген мәтіндерді дастанның бойынан алып тастап, түк көрмегендей марапаттау – автор үшін де қиянат және автордың идеясын бұрмалау болып табылады. Ал мақтасақ, онда, дастандағы мәтіндерді тұтастай марапаттауымыз керек. Сонда, мұнымыз, жасанды көзбояушылық болып шығады. Ең қиыны да осы.

Қорыта айтқанда, 1986 жылы 30 желтоқсанда Колбинге тікелей: – Мына масқараны көргенше, майданда неге өлмедім. Итке таланған ұл-қыздардың орынында мен неге болмадым», – деп өкінген Жұбанның «мені» – «қазақтың мені» дегім келеді.

(Біртұтас алаш идеясы және бүгінгі қоғам)

Мылтық әлі де оқтаулы. Мылтық әлі де халыққа кезеліп тұр.

Бұрын қатардағы тергеушінің жазықсыз әйелді қылмысқа тартып, шырылдатқаны үшін, қатардағы жазалау отрядының өзінің әке-шешесіне қарсы оқ атқаны үшін жағамызды ұстаушы едік. Енді онымен генералдар айналысатын болыпты. Бүкіл монархиялық Ресейдің беделін сақтап қалу үшін аулаға дамбалын іліп қойған кемпірді сотта қорғаған қазақтың жиені, атақты адвокат Плеваконың: «Сорлы Ресей! Сорың енді қайнайтын болды! Бір кемпірдің дамбалына бола ар-ожданың төгілді-ау! Енді ол кемпірді соттамасақ болмайды,Ресейдің намысы кетеді. Бишара кемпірдің дамбалы бетіне шіркеу болған сорлы Ресей! Соттаңыздар, мырзалар! Кемпірді соттауын соттайсыздар-ау, бірақ Ресейдің бетіне шіркеу боп жабысқан мына дамбалы құрғырды қалай сыпырып тастар екенбіз. Сол қиын болады-ау», – деген сөзі естеріңізде шығар. Күні кеше теледидардан: Жаңаөзенде өткен наразылық шеруінің басты себепкері, яғни, қазақтың басты жауы – күйеуі мен баласы желтоқсандағы қанды оқиғада жауапқа тартылған шынашақтай ғана сорлы келіншек екен, оның «Жойылсын!» деген үндеу қағазын таптық, өзін қолға алдық, енді жауапқа тартамыз», – деп жариялаған аса сұсты, погоны алтын генерал-майордың айыптауын естігенде, Плеваконың осы сөзі есіме түсті. Жаңаөзендегі жаңа шеруге күйеуі мен баласы үшін арашаға түскен әйел, ана кінәлі екен. Шынында да, неткен масқара! Күйеуін қорғаған – әйел, баласы үшін ашынған ана – Қазақстанның тәуелсіздігіне қауіп төндірген барып тұрған арандатушы қылмыскердің өзі болып шығып тұқр! Ал: күйеуі мен баласына араша түсу – әйелдің басты парызы – деген пайғамбардың хадисі, әлгі генералға «діни фундаментализмнің астыртын уағызы» сияқты көрінетіні анық. Кетпектей генералдың әлгі айыптауы кейуананы соттатуын соттатып тынады-ау. Бірақ, азамат басымен мұқым жұрттың алдында күйеуі мен баласын қорғаған шынашақтай ашынған әйелді (сол генералдың өзі де бір ананың баласы, бір әйелдің күйеуі ғой) арандатушы есебінде теледидар арқылы жариялауы қандай төменетектік десеңізші! Азаматтығын былай қойғанда, еркек, генерал деген аты бар емес пе! Былай құмыға сөйлеуіміздің себебі, дәл қазір Абай айтқандай:

Тынымадық,

Жарымадық,

Жақсыға бір іргелі.

Қолына алып,

Пәле салып,

Аңдығаны өз елі, –

деген күйді басымыздан кешіп отырғанымызға назар аудару.

Дәл қазіргі кезеңде «өзінің елін өзі аңду» науқаны –мемлекеттік режим деңгейіне көтеріліп отырғанын аңдату. Қазақстанның басты жауы – оппозиция да емес, оралман да емес, күйеуі мен баласына араша түскен әйел де емес, мемлекет құрып отырған ұлтқа қарата биліктің қолданып отырған ұлтсыздыққа негізделген сатымсақ саясаты.

Мұның басты себебі не және қайдан басталды? Ол, ашық айтайын, ұлттық -азаттық бағытты ұстанған алғашқы мәжіліс депутаттарын таратып, соның орынына келген, «Ли көкем»: «Сенің жауың – өз ұлтың, сенің досың – біз» деген ұранды ұстанған және оны санаға сіңірген, сөйтіп, бүгінгі күнде билеуші партия «Нұр Отанға» билік жүргізіп отырған Халық ассамблеясының құрылуынан басталды. «Халық ассамблеясы өмір сүріп отырғанда қазақ ұлты толық рухани бостандыққа жетпейді» – деп осыдан үш жыл бұрынғы «халықтық доктрина» мен дін туралы заңның алғашқы жобасы дайындалған тұста айтқан едім. Сонда менің бір сенатор және екі депутат досым маған «Тұрсын Асанқайғы» деп атақ тағып еді. Қазақстанды бүгінгі ішкі, сыртқы экономикалық тәуелділікке, діни төзімсіздікке алып келген де Ресейдің ХІХ ғасырдың соңындағы рухани және экономикалық тәуелділік туралы қабылдаған Ережелері мен заңдарының, Патша мен архиепископ қол қойған жарлықтың бүгінгі тілмен жазылған доктриналық және заңдық нұсқаларында солардың қолтаңбалары мен белсенді ықпалы барлығы анық :

Қасиетсіз туған – ол да жат,

Күңкілдеп берер сазаңды, –

деп Абай айтқандай, «күңкілдеп жүріп», міне, сазамызды берді.

Оған биылғы бірінші қаңтардан бастап күшіне енген кедендік одақтың шарттары толық дәлел. Кедендік одақтың атқарушы кеңесінің шешімінсіз экономика, баға туралы енді Қазақстан Үкіметі қаулы шығара алмайды. Демек, бағаны реттей алмайды, оны Ресей белгілейді. Өйткені, кедендік одақ шешім қабылдау үшін 69 пайыз дауыс жинауы керек. Ол дауытың 57 пайызы Ресейге тиесілі, ал қалған 12 пайыздың 7 пайызға жуығы ішкі өнімі Қазақстаннан көрі басым Белоруссияның еншісінде. Бұл дегеніңіз Ресейдің шешіміне экономикалық тұрғыдан бүтінгдей тәуелдіміз деген сөз.

Демек, біз қазіргі жағдайда толық экономикалық тәуелді елміз. Біз аңсаған, алаш аңсаған тәуелсіз мемлекет осы ма еді? Бұл – Кеңес тұсында жасалып, кеңестік республикалар тәуелсіздік ала қалған жағдайда жүзеге асырылуға тиісті, ал тоқсаныншы жылдардан бастап ашық жүзеге асырылуға кіріскен 950 бапқа жуық әскери-саяси доктринаның жеміс бере бастағаны деп санаймын.

Біз «жасасындатып» жүрген Еуразия идеясы – Еуропадан, Африкадан, Австралиядан бодандық үлестерін ала алмай, одан күдерін үзген орыстық массондардың Еуразия идеясына негізделген. бұл доктринаның басты мақсаты – Ресейдің шығыстағы үстемдігін орнату. Яғни, тағы да сол Абай айтқандай:

Шыдасаң есті қашырмай,

Құлдатып, қор қып жіберу.

Егерде еуразияшылдардың тұжырымдамасын оқысақ және олардың гербтік рәмізіндегі екі басты самұрықтың басындағы қарқарасының орынында крест тұрғанын ескерсек, оның қазіргі көсемі Дугиннің кітабін оқысақ, мұның барлығы анық аңғарылады. Ал сол Дугиннің Елбасы туралы кітап жазуында қандай астар жатыр? Осы біздің жанығып жүрген Еуразиямыз – қандай Еуразия?!. Бұған жауап беруге тиісті біздің ұлттық зиялыларымыз, тағы да сол Абай дегдар айтқандай күйде:

Тура сөзін айта алмай,

Қит етуге бата алмай,

Қорлықпенен шіруге,

Аз ақшаға жалданып,

Өнбес іске малданып,

Жол таба алмай сандалып – жүр.

Халық, зиялы қауым – кезінде тәуелсіз мемлекеттің идеологиясы мен экономикалық тәуелсіздігіне әр түрлі себептердің кесірінен белсене араласа алмады, ықпал ете алмады. Ал қазіргі қоғамдық жағдай мүлдем басқа. Ленин айтқандай, «халық бұрынғысынша өмір сүре алмайтындай, билік бұрынғысынша басқара алмайтындай» қалге жетті. Жанақ ақын айтқандай:

Ханнан – қайыр, байынан – пейіл кетіп,

Телмірген, теңдігі жоқ ел болған кез –

туайын деп тұр.

Енді не істеу керек?

Сондықтан да бұрынғыдай дайындықсыз, шарасыз, амал-құралсыз қалмас үшін тәуелсіз мемлекеттің барлық мұраты мен мұхтаждығына жауап беретін жалпы ұлттық даму тұжырымдамасын жасау керек. Онда сонау «мәңгілік елді» аңсаған көшпелі дәуірден бастап кешегі біртұтас алаш идеясының әр тармағы қамтылып, оны бүгінгі мемлекеттік құрылыммен, идеологиялық, экономикалық бағытпен, ішкі, сыртқы саясатмен, қауіпсіздік шараларымен тиянақты түрде салыстыра отырып, ертеңгі ұстанатын билік нысанасы анықталуы тиіс. Бұл – жалпыға ортақ арман. Бүгінгі халықтық қозғалыстың беталысы соған бұрылып келеді. Қарапайым халықтың арманы да қарапайым утопияға негізделген. Кім болса ол болсын, әйтеуір, адал адам билікке келсе екен деп тілейді. Қазір халықтық қозғалыстың нышандары бар, оппозициялық партиялар да біршама ысылып қалды. Бірақ олардың Жаңаөзен сияқты жекелеген оқиғаларға қатысты көзқарастары болмаса, жоғарыдағы жалпыұлттық мүддені қамтитын тұжырымдамалары анық емес. Олар Біртұтас алаш идеясын қамтитын көкейкесті мәселелерге орай қандай көзқарас ұстанады, халықтың қолдауы соған тікелей байланысты. Өйткені сол оппозияция көсемдері мен мүшелерінің өздері де қазақтың жаңа қалыптасып келе жатқан буржуазиялық табының өкілдері болып табылады, яғни, әжептәуір меншік пен әлуетті капитал иелері.

Мен Алаш идеясын ту еткен кез-келген қозғалысқа, оппозициялық немесе билік партиясына қатысуға дайынмын. Алайда олардың мынадай ұлттық мәселе жөніндегі ұстанатын саясаттары анық болуы тиіс.

Екінші, қозғалыстар мен оппозициялық партиялар үкімет басына келе қалса: жердің астындағы, үстіндегі, аспанындағы барлық шикізаттық игілікті игеруде қазақ мемлекетінің үлес салмағы қалай бөлінеді, меншіктің қандай формасына үстемдік беріледі? Ә.Бөкейханов айтқандай: «Оның әр бір түйір тасы әр қазақтың өңіріне түйме болып қадала ма, жоқ па?».

Яғни, бұл – өз жеріміздің игілігін – әуелі өз еліміздің игілігіне айналдырсын, одан асса ғана жатқа салауат – деген емеуірін. Ал қазірАбай данышпанның:

Өздеріңді түзелер дей алмаймын,

Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың, –

дегеніндей, қазынамыздың ырқы бізден кетті. Абайдың айтып отырған «ырығы» – осы ырық. Жердің астына, үстіне, аспанына иелік ете алмасаң – ырықтың кеткені сол емес пе?!. Атыраудағы, Ақтөбедегі, Жаңаөзендегі қозғалыстар тура осы табиғи байлықтардың әділетсіз бөлінуіне тікелей байланысты. Олардың талабы: «Ата-бабамыз қанын төгіп, жанын беріп қорғаған жердің астындағы байлыққа қонған қытайдың шыбынын қағып отыра алмаймыз» – деген әділ талап. Мен бұл сөзді олардың өз ауыздарынан естідім.

Үшінші, саяси партиялар мен қозғалыстың мақсатына байланысты білгім келетін ділгір мәселе, ол – эконмикалық тәуелсіздік мәселесі: қазақтың жерінде өндірілген «бір уыс жүн сол мемлекеттің азаматтарының үстіне тоқыма болып киіле ме, жоқ па?» (Бөкейханов), яғни, толықтай экономикалық тәуелсіздік пен экономикалық бірлікке қол жеткізуге ұмтыла ма, жоқ па? Жоқ, қазақ жұрты КимЛиСиндердің, МашШодИбрлардың, ЛужПутБайстардың жалдамалысына айнала бермек пе? Кедендік отарлаудан құтыламыз ба, жоқ па? Қазақ үкіметі өзі өндірген затқа өз еркімен баға қоя ала ма, жоқ па? Әлде, тағы да кеңестік «темір ноқта» киеміз бе?

Абайдың:«Бірлік – ақылға бірлік, малға бірлік емес. Малыңды беріп отырсаң: атасы басқа, діні басқа, күні басқалар да жалданып тірлік қылады. Бірлік сатылса – антұрғандықтың басы осы. Ағайын алмай бірлік қылса керек», – дегендегі бірлік – тәуелсіз экономикалық бірлік сақтала ма, жоқ па? Оппозициялық және билік партиясының мүшелері тиын мен тебеннің тілін менен көрі жақсы біледі. Сондықтан да тереңдетіп жатпайын. Ал біздегі сатылмайтын құндылық – тек «жалданып тірлік құру» ғана болып қалғаны бәріңізге аян.

Төртінші білгім келетіні, сол партиялар мен қозғалыстар – қазақ мемлекетінде мемлекет құрушы ұлттың тіл, дін, діл үстемдігін мойындай ма, оған билікке келген күннен бастап жол аша ма? Яғни, Х.Досмхамедов айтқандай, «ұлттық мәдениет үстемдігі» сақтала ма, жоқ па? Әлде, Шәмшіге емес, «Битлзге» Көктөбеден ескерткіш қоюға жанталасқандарың қатарында жүре бере ме, әлде Алматыны – Алма-атаға өзгерте ме? «Келгенде Жиенқұлға шықпайды үнім», – деп Сара ақынның сал

Егер қоғамның дамуы осы бетімен кете берсе, күні ертең біз алыс-жақынымызға арнап оқытатын «Құранды» да орыс тілінде оқыттыратын боламыз.

Бесінші, білгім келетіні, сол саяси партиялар мен қозғалыстар: тәуелсіз ғылымға жол аша ма, жоқ па. Заңды ұлттық салт, дәстүрге негіздей отырып қабылдай ма. Қандай үлгідегі мемлекет құрмақ: Жапонияның үлгісіндегі ұлттық-демократиялық мемлекет пе, америка сияқты азаматтық мемлекет пе, бір ұлттың мүддесіне негізделген мемлекет пе, жоқ, жалпақшешей мемлекет пе?

Міне, осындай өзекті мәселелерге өзінің көзқарасын білдірген және соны жүзеге асыра алатын партияның немесе қозғалыстың соңынан еруге халық дайын. Әйтпесе, өздерінің ұстанымы анық емес жалған ұраннан халықтың көңілі қалды.

Бізге, нақты статискалық ақпараттар мен талдаулар керек. Халық Қазақстанның нақты экономикалық көрсеткішін білсін. Бюджеттегі ашық қаржыдан «қарабауыр қаржының» көлемі бір, біржарым есе көп – деген мәліметті айтып жүрген бұрынғы министрлердің сөз рас па, жоқ па? Мұны бейресми Үкімет құруға шақыру деп те түсінулеріңізге болады.

1990 жылғы «Қазақстанның суверенитеті» туралы мәлімдемеде қамтылған осы бес түрлі ұлттық ұстаным бұтақтала келіп, 2002 жылғы жерді сату туралы заң жобасынан кейін қазақ мемлекеті ұлттық идеядан толық арылып, беймарал мемлекеттің құрылымына көшті. Соншама азап шеге жүріп аңсаған тәуелсіздік идеясынан нағып соншама тез жеріндік?

«Алаштап» жүріп «Ақ жол» партиясы Айталы ағамыз бастатқан қазақтың марқасқа зиялысын «судан өткенше пайдаланды» да, судан өткен соң суға лақтырып кетті. Лениннің: буржуазия жалтақ. Онда ар-ождан жоқ, пайдакүнемдік мүдде ғана бар –дегені рас болып шықты. Кейде, маған кеңес тұсындағы Балтық жағалауы, Өзбекстан, қазіргі Бельгия сияқты Үнсіз Азаматтық Мойынсынбау қозғалысын бастап кетсек қайтеді – деген ой да келеді.
Тұрсын ЖҰРТБАЙ,

филология ғылымдарының докторы,

профессор

Екінші бөлім:

Күрделі кездің қиын үкімдеріне қол қойып жүрген жоғары соттың төрағасы: «Біздің ұлтымызға жанымыз ашымайды дейсіңдер ме? Дайындалып келген үкімге қол қоямыз. Біз қоймасақ, басқаға қойдыртады. Олжас жіберсе – сенемін. Бұл орайда Олжаспен пікір алысып едік. Сонда бір адам жіберемін деген. Қазір «Алаш» қайраткерлерінің тергеу ісін қарап жатырмыз. Онымен Жоғары соттың мүшесі Қазыхан Кенжебаев айналысып отыр. Сонымен бірігіп өзіңе керекті деректермен таныс. Бізге де кеңес бер»,– деді. Қазыханды шақырды. Жарқын амандастық. Екеуміздің қатар оқығанымызды және оның келіншегі Гүлнар Сейітбекқызы мен менің әйелім Әмина Сейітқызының кластас екенін білген соң: «Ендеше күнде таңертең сағат оннан бастап келіп менің бөлмеме отыр. Сағат үште босат. Қалғанын Қазыхан ұйымдастырады»,– деді. Сөйтіп, «Ұраным – Алаш!..», «Алаш қозғалысы – Движение алаш» атты үштағандарға (жиыны алты том) пайдаланылған деректердің алғашқы көшірмелері Жоғары Соттың кеңсесінде түсіп еді. 1988 жылы көкек айында «Алашорданың» 14 мүшесінің азаматтығы ақталып, Қ.Кенжебаев дайындаған бір жарым беттік хат О.Сүлейменовтің атынан Г.В.Колбинге жолданды. Енді істің толық нәтижелі аяқталуы үшін «халықтық пікір» қажет еді. Біз, ең алдымен алаш қайраткерлерінің атынан жоғары жаққа хат ұйымдастыру қажет деп шештік.

Рухани әкеміз санайтын Ахаңның қызы – Шолпан Ахметқызы Байтұрсыновамен мені Бейсенбай Байғалиев марқұм архивтің оңаша бөлмесінде таныстырды. Әкесінің атын өзгертпей алып жүргенінің өзі сол тұста біз үшін құбылысты қасиет еді. Байыппен орашолақтау сөйлейтін мұңлы жанарына сондай бір махаббатпен сүйіне қарадым. Жоғары соттың алашордашыларды ақтаған шешімін (алғашында 14 адам ақталды) және оның анықтамасын көрсеткенімде көзінен мөлдірей моншақтап аққан жас тамшылар әлі де көз алдымда. Дауыс та шығармады. Үнсіз егілді. Енді жоғары жаққа олардың шығармашылығын ақтау туралы хат жазу қажеттігін, Жазушылар Одағы тарапынан Олжастың атынан ресми хаттың жолданғандығын айттым. Ол кісі үнсіз орынынан көтеріле берді... Кейін маған сол хаттың көшірмесін ұсынды. Сөйтсем, Гүлнар Міржақыпқызымен, архивтанушы тарихшы А.Игенбаевпен, А.Ижановпен ақылдасып, әкесіне қатысты сенімді деректерді жинастырып, осы хаттың негізінде заңсыз қысымға ұшырағандардың ісін қарайтын комиссияға қарата барынша байыпты хат жолдапты (Ол хат «Алаш қозғалысы – Движени алаш» атты үш томдық авторлық басылымның бірінші томында жарияладым).

Енді «Алашорда» қайраткерлерінің тергеу ісінде аты аталмаған Шәкәрім Құдайбердіұлының жеке басы мен шығармашылық мұраларын ақтаудың амалын қарастырдық. Өйткені, Шәкәрім Құдайбердиевті жоғары сот ақтайтындай еш ілік табылмады. Себебі, ол кісінің үстінен қылмыстық іс қозғалмаған, тергеу жүргізілмеген, сондықтан да сот үкімі шықпаған. Барлық айыптаулар Кеңқоныс пен Керегетастың арасындағы кезеңде таңға жуық оқыста оққа ұшқан қанды оқиғаны баяндауға құрылған Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің мұрағатындағы «Шәкәрімнің кеңес өкіметіне қарсы қарулы көтерілісті басқарғаны және бандыларды бастап аудан орталығына шабуыл жасауға бара жатқан кезінде алдына ала қойылған тосқауылдың барысындағы атыс кезінде оққа ұшқаны» туралы жергілікті жерден берілген жеделхаттар мен жазбаша түсініктер. Бұл мағлұматтардың барлығы қарулы көтерілісті жаныштауға бағытталған ерекше әскери жасақтың жазалау жорығы туралы есеп ретінде тіркелген. Ондағы оперативтік мәліметтерде: Бақанас пен Қарауылдағы кеңес өкіметіне қарсы ұйымдастырылған қарулы көтерілістің жетекшілерінің бірі Бердеш Әзімбаев пен ақынның ұлы Зият Шәкәрімұлының сол топтың ішінде болғаны, олардың қашып құтылып кеткені, қазір олардың Шығыс Түркістанда тұратыны жөніндегі барлау ақпараттары көрсетілген. Сондай-ақ, «аудандық ішкі істер жасағының командирі А.Қаражігітов пен Қауіпсіздік комитетінің Ш.Құдайбердіұлының кеңес үкіметіне қарсы қарулы көтерілісті ұйымдастырғанын, оның арнайы жасақпен атыс кезінде оққа ұшқанын растайтын» құпия құжатқа негізделген елінші жылдардың соңында, алпысыншы жылдардың басында Шәкәрімнің жеке басы мен шығармашылық мұраларын ақтау туралы құрылған Қазақстан Орталық партия комитетінің арнайы комиссиясының қорытындысы ғана бар. Комиссияның ол қорытындысына қол жеткізудің мүмкіндігі бізде болмады. Сол тұста ол мүмкін де емес еді.

«Ағалар алқасындағы» бас қосу кезінде Ғалым Ахмедов дегдар 1957 жылы Шәкәрімнің шығармаларын ақтау туралы Жазущылар одағының орталыққа ұсыныс жасағаны туралы айтты. Архивке барып із шалғанымызда Ахат Құдайбердиев пен Ғабит Мүсіреповтің хаттары табылды. Мақсатына жете алмаған сол хаттардың мәтіні мынадай екен:

Ахат Құдайбердиевтің бұл хаты Кремльден төмен қарай құлдилап, Қазақстан Орталық партия комитеті арқылы Жазушылар Одағына жолданыпты. Бұл мәселе жазушылар арасында талқыланып, оған сұрауға Жазушылар одағының сол кездегі бірінші хатшысы Ғабит Мүсіреповтің тарапынан мынадай жауап қайтарылыпты.

Әрине, бұл ұсыныстың жүзеге аспай қалғаны белгілі. Оның себептеріне бұл арада тоқталып жатпаймын.

Сөйтіп, тілге тиек табылды. Олжас ағамыз: «Енді Орталық комитетке өтініш жазатын және олар жауап қайтаратындай нақты адесі бар адам табыңдар», – деп тапсырма берді. Өкінішке орай Ахат ағамыз ол кезде марқұм болып кетіп еді. Ал Зияттың ұлы Мереке ағамыз Қапшағайдың құмында қойшы көрінеді. Нақты мекен-жайын табу үшін бір апта кетеді екен. Ахат ағаның ұлы Фзулидің Дәулет атты жас баласымен Алматыға қоныс аударған келіншегінің (атын есіме түсіре алмадым) некелік және мұрагерлік құжаттары толық расталмапты. Сол арада Талдықорған облысында тұратын Ғафур Шәкәрімұлының қызы Камила апайды тауып, телефон арқылы сөйлестік. Ол кісі ертеңінде келді. Комиссияның адвокаты Нұрғайша ханым өтінішті заңдастыра хатқа түсірді. Бір ызғарды сезгендей Қарағандыдағы Жайық Бектұров ағамызға мән-жайды түсіндіріп, мүмкін болса хат ұйымдастыруын, болмаса көзқарақты болуын өтіндім. Оның себебі де жоқ емес еді. Сонымен қатар сол кездегі журналистика факультетінің жоғары курс студенті Айгүл Рамазановаға Камилә апайдың естелігін хатқа түсіруді тапсырып, өзім ақпан айының ортасында Семейге жол тарттым. Бірден Абай аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Хафиз Матаев ағамызға арнайы барып, Ш.Құдайбердіұлын ақтау туралы ардагерлер атынан хат ұйымдастыру үшін келгенімді айттым. Ол кісі бірден жауапкершілікті өз мойнына алып, бұл мәселенің әбден пісіп-жетілгенін, ардагерлер кеңесімен ақылдасатынын, хатты шұғыл түрде ұйымдастыратынын айтып, іске кірісіп кетті.

Мен Алматыға қайтып оралғаннан үш күннен кейін Орталық партия комитетіне Абай ауданының соғыс және еңбек ардагерлерінің Шәкәрімді ақтау туралы өтініш еткен хаты да келіп түсті. Ақын досым Төлеген Жанғалиевтің «Құр құдықтағы ақын» туралы толғауын «Жұлдыз» журналының кезекті санына шұғыл түрде салу туралы ұсынысымды бас редактор Бекежан Тілегенов ағамыз дереу қолдады. «Жұлдыз» журналы оқырманға жетіп үлгермей Қарағандыдан «кеңес өкіметінің қас дұшпаны Шәкәрімді ақтағалы жатырсыңдар ма. Төлеген Жанғалиевтің мына айтып отырған «құр құдықтағы ақыны» – Шәкәрім. Оның атын атап, шығармасын жариялауға Орталық комитеттің арнайы комиссиясы мен пен қауіпсіздік комитеті тиым салған болатын. Біз тіріміз. Оған жол бермейміз» – деген арыз түсті. Әрине, Жазушылар одағы мен «Жұлдызға» келген хат менің қолыма тиді. Ал жоғарыдағы праволық комиссия ұйымдастырған хаттар тиісті мекемелерге жолданған арыздардың алдын орап үлгерді. Оның үстіне Хафиз ағамыз аудандық партия комитетінің бюросында бұл мәселені нақты қойып, аудандық «Совхоз туы» газетінде ашық пікір алысуды бастап та жіберіпті. Сол хаттардың біразын маған өзімнің еңбек жолындағы ұстазым, байырға журналист Жағыпар Жүнісжанов ағамыз менің атыма жолдапты.

Шындығында да, нағыз «халықтық пікір» деген осы ғой. Ал Жағыпар ағамыздың жолдаған төмендегі «Ашық хатының» құндылығы тіпті ерекше еді (түпнұсқалық орфография сақталды):

Бұ хаттың соңына осы жазудың иесінің қолын және оның түпнұсқа екендігін растаған ауылдық кеңестің мөрі басылыпты. Шыншыл қарияның «Ашық хаты» Қазақстан Орталық комитететіндегі талқылау барысында айғақ ретінде пайдаланылды. Септігі де ерекше тиді. Сол үшін де Жағыпар ағамызға, сол деректі ол кісіге жинақтап беруге көмектескен М.Түңлікбаев ағамызға да мың да бір рахмет айтамын.

Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармаларының алаш ардагерлерінен бұрын ақталып, халыққа жедел жетуінің «халықтық жолы» осындай еді. Ал тағдырлы ақынның жазықсыз жазмыш жазасына ұшырауы туралы әңгіменің жөні бір басқа. Әзірше, осы бір «халықтық пікірді» қозғаушы ағалардың еңбегін кешігіп те болса көпшілікке жеткізуді парызым деп санадым. Өйткені, осындай шешуші пікір иелері туралы мағлұматтар Шәкәрімнің өміріне қатысты арнайы ұйымдастырылған басылымдардың назарынан тыс қалып келеді. Ақын тағдырына араша түскен адамдардың есімін естен шығару тектіліктің белгісі емес болса керек. Қайырын халықтың қалыс тілегі берсін.
«Түркістан». Ақпан.

КӨРКЕМ КЕҢIСТIК ПЕН УАҚЫТ ЖӘНЕ ТАРИХИ ДӘЛЕЛ

Көркем уақыт, сол замандағы қоғам және сол қоғамда өмiр сүрген адам психологиясы суреткердiң басты бейнелеу құралы болып табылады.

«ӨМІР ІШІНЕН – ӨЛІМ, ӨЛІМ ІШІНЕН – ӨМІР ІЗДЕГЕН...» ЖАНКЕШТІЛЕР
І.

Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысы туралы біз құрастырған үш томдық басылымның барысында әр қоғамның, әр ұлттың, әр мемлекеттің, әр түрлі көзқарас иелерінің мүддесін, қарама-қайшы пікірлері мен тұжырымдардың барлығын қамту, әрине, мүмкін болмады. Алайда «ұмытылған мемлекеттің тарихы» туралы қазақ, қытай, орыс, татар, ұйғыр, монғол, ағылшын, түрік, өзбек, қырғыз тілдеріндегі зерттеулер мен мақалаларды, естеліктерді, мұрағат деректерін оқып шығып, басылымға іріктеп дайындау барысында және аяқтау тұсында, іздеген сұрақтарға жауап алудың орынына, қосымша және бұрынғыдан да терең әрі талқылы сұрақтар көңілімізде ұялап қалды.

Бүгін елеусіз көрініп, ескерусіз қалғандай көрінген Шығыс Түркістанға қатысты геосаяси мәселені түптің түбінде Қазақстанның шүйіле зерттеуіне тура келетініне еш күмәнім жоқ. Осы өлкедегі ұлт-азаттық көтерілісіне тікелей ықпалы мен қатысы болған Қытай, Ресей, Америка, Жапон, Монғолия, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Индия, Пакстан, Түркия мемлекеттерінің де саяси көзқарастары қорытылып, 1945 жылғы – Америка, Англия, СССР – үштігі мен сол жылғы 14 тамыздағы СССР мен қытайдың Чан кайши үкіметі арасындағы келісімдерінен бастап, 1949 жылғы ұлт көсемдерінің ұшақ апатынан қаза табуына дейінгі аралықтағы талай құпиялардың ашылатынына сенемін. Өйткені тарихтың шығыршығы бұл оқиғаны еске түсіретіндей кеңістікке заманнан заман озғанда қайта айналып оралатыны анық.

Ал көтеріліс туралы жазбалардың күрделі де ауыр, жауапсыз сұрақтарды маған ұсынуы заңды еді. Түйсікпен түйгенімнен көрі астарлы мағыналар көбейіп кетті. Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық көтерілістің шығу себептері, қарулы көтерілістің тууы, дамуы, азат республика атануы, ұлттық армияның құрылуы, оның жеңіске жетуіне дейінгі қозғалыстың барысы түсінікті. Ал Нұрғожай батыр жазғандай: