Емдік-профилактикалық тамақтану

Бірқатар өндірістердетехнологиялық жағдайлар (жоғары температура жəне ылғалдылық, вибрация жəне т.б..) адам денсаулығына кері əсерін тигізеді. Бұл жағдайларда емдік-профилактикалық тамақтану қажет болады. Оны емдік тамақтанудай, арнайы диеталар арқылы ұйымдастырады. Арнайы диеталарға организмнен зиянды заттарды шығаратын жəне сыртқы əсерлерге тұрақтылықты күшейтетін тағам заттектерін енгізеді.

Емдік тамақтанудың негізгі принципі – бұл жағдайы келгенше негізгі жəне қосымша аурулардың сипатын есептей отырып, жалпы рационалды тамақтануды сақтау. Оған жету үшін белгілі химиялық құрамындағы жəне энергиялық құндылығы жоғары кулинарлы өңделген өнім ассортиментін жəне тамақтану режимін таңдайды.

Ғылыми негізделген емдік тамақтану, қабылданатын тағамның

химиялық құрамының жəне физика-механикалық қасиетін ауру

организмнің керек тағам заттектерін қанағаттырумен сіңіру шамасының сəйкестілігін қамтамасыз етеді.

Емдік тамақтану зат алмасуға, нерві жəне эндокринді жүйеге жақсы əсерлеп, организмнің қалыпқа келтіру үрдісін, қорғаушы реакциясын жəне басқа емдік шараларының эффектілігін көтеріп, ауру органға немесе тұтас жүйеге фармакотерапевтикалық эффектісін тигізеді.

Емдік тамақтану негізінде — зақымдалған органды немесе тұтас жүйені жəне негізгі қалыптандыратын жүйені түзеу мақсатымен оларды сақтау əдістері. Бірақ бұл принцип белгілі бір аурудың өтуінің клиникалық кезеңінде сақталады жəне ол элементарлы жүктелу жəне түсумен араласады (органның немесе жүйенің машықтандыруына бағытталады). Емдік тамақтануда əртүрлі механикалық жəне химиялық зақымданудан сақтайтын диеталар кеңінен қолданылады.

аурулар) диеталар, механикалық, химиялық жəне термиялық

зақымданудан сақтандыруға бағытталған. Өнімдерді жəне оларды кулинарлық өңдеу тəсілін дұрыс таңдау үшін химиялық құрамын білу тиіс. Асқазан-ішекті өсімдік өнімдерімен механикалық зақымдануының интенсивтілігі тағам талшықтарына (жасуша қабығына), ең бастысы целлюлозаға (клетчатка),гемицеллюлозаға, пектинді заттарға, жəне лигнинге байланысты.

Сондықтан механикалық зақымданудан сақтау мақсатымен арнайы кулинарлы өңделмеген жəне дөрекі ұсақталған ұн, тары жəне басқа жармалар,шикі көкөністер, фасоль, бұршақ, тазартылмаған шикі жемістер, қатты сіңірлі ет, жалғауыш ет ұлпалары, қатты тауық еті тұтынуға рұқсат етілмеді.

Тағамның механикалық əсерінің дəрежесі, оның көлемімен, консистенциясымен жəне асқазанда ұзақ болуымен анықталады. Осыған байланысты механикалық зақымданудан сақтау үшін тағамды қабылдаудың əрбірінде көлемін азайту қарастырылады.

Тəулік рационды порцияға бөліп, аралығын азайтып, тағамды 5—6 рет қабылдайтын етіп береді. Тағамды ұсақталған көкөністерден жəне еттен ысып дайындайды (көже-пюре, ботқа).

Химиялық зақымданудан сақтауды өнімдерді арнайы кулинарлы əдістермен өңдеп жəне таңдап өткізеді. Кулинарлы өңдеуде қуыруға, пассерлеуге ( тамаққа пайдаланатын көкөністерді пісіріп алады, ұнды аздап кептіреді) тыйым салады.

Ауруға кері əсерін тигізетін жоғары құрамды өнімдермен тағамдарды қоспайды немесе олардың мөлшерін азайтады жəне бірқатар пайдалы заттарға бай өнімдерді қосады.

Мысалы, асқазанның ойық жарасы, ішек, бауыр жəне бүйрек ауруларда эфир майларға (сарымсақ, пияз, шалғам жəне т.б.) немесе асқазан-ішекті күшті қоздыратын жəне бауыр мен бүйрек функциясына кері əсерін тигізетін азотты экстрактивті заттарға бай (мысалы, ет, тауық, балық, саңырауқұлақ көжелерді) өнімдерді пайдалануын шектейді . Екінші жағынан, табиғи сүт, кілегей, сары май, балғын сүзбе, шала піскен жұмсақ жұмыртқа əлсіз шырын шығару қабілетке ие болады. Бұл өнімдерді ойық жарасы бар аурулардың диетасына кіргізеді.

Термиялық зақымданудан сақтау үшін бірінші тағамдарды 60°С-тан жоғары емес, салқын тағамдарды 15°С төмен емес температурада жібереді. Бірқатар ауруларда ( семіздік, атеросклероз, гипертония ауруы жəне т.б.) жеңілдету диетаны қолданады, оның мақсаты — зақымдалған функционалды жүйені толық қорғау, зат алмасуды қалыпқа келтіру, организмнен зиянды заттарды шығару. Бұны рационның энергетикалық

Мысалы, семіздік пен гипертония ауруында, негізгі ауруда 1—2 күнде жəне аптасына 1—2 көп емес, жемісті, көкөністі, жеміс-көкөністі немесе сүтті төмен калориялы диеталарды (700—1000 ккал) ұсынады.

Аурудың сипатына қарай зақымданудан қорғау принципі тұрақты ұзақ мезгіл сақталуы тиіс. Бір диеталық рационнан екіншіге көшу жаймен, оларға кіретін тағам ассортиментін кеңейту жəне оларды əртүрлі əдіс пен кулинарлық өңдеу арқылы жүреді.

Емдік тамақтанудың жалпы принципі, қай жерде іске асқанда да — емханада, санаторияда, немесе өндірістік диетикалық асханада өзгермей қалады.

Елімізде емдік тамақтанудың топтық номерлі жүйесін қолданады. Негізгі диеталар 1-ші ден 15-ке дейінгі нөмірлермен белгіленеді. Аурудың сипаты мен деңгейіне қарай бір диетада қосымша варианттар болуы мүмкін, олар əріптік индекс пен өрнектеледі (1а, 16, 1; 7а, 76, 7в, 7; 10а, 10, 10с жəне т.б.).

Номерлі диетаның түсінігіне қолданудың көрсеткіші, мақсатты бағыты, химиялық құрамы жəне энергетикалық құндылығы, тағам түрлері, негізгі дайындау əдістері, өнім мен тағамның кері əсерлерінің тізімдері жəне тамақтану режимі кіреді.

Қоғамдық тамақтану өндірісінде жəне жұмыс орындағы диеталық асханаларда қолданатын диеталарының емханадағы емдік тамақтану диеталарға қарағанда айырмашылығы болады. Себебі, бұл асханаларда ауруы асқынбаған жұмысшылар тамақтанады.

Сондықтан диеталар шама келгенше адамның негізгі тағам заттектерінің жəне энергияның физиологиялық тұтыну қажетін , жұмыстың интенсивтілігі мен сипатын , механикалық жəне химиялық зақымдану дəрежесін қанағаттандырады. Ең кеңінен таралған диеталар № 1, 2, 5, 7, 8, 9, 10, 15.