Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағы

Термометрды толтыру үшін тек қана сынап емес, сонымен қатар спирт пен толуол қолданады. Оның қайнау және суу нүктелері келесідей.

Психометрлі термометрлер. Ауаның темпетатурасын және ылғалдылығын өлшеу үшін қолданылады.Ұзындығы 39 см-ден 42 см-ге дейін барады. Диаметрі 9-12мм болады. Осы термомтреді станцияда психометрде қолданылады. Және психометрлік будкада, вертикальды тұрғыда қолданылады.

-36 градус төмен болатын жерлерде сынапты термометрлер емес, спиртті термометрлер қолданылады.

Максимльды термометр. Максимальды термометр өлшу үшін қолданылады. Бақылау уақыты ұзақ болған жағдайда қолданылады. Орналастырылғаннан кейін термометр резервуарын төмен қаратып қою керек.

Минимальды термометр максимальды термометрге керісінше қарама – қарсы болып келеді.минимальды термометр спирт немесе толуолмен толтырылады.

Термометрден белгіленген белгілерді алғанда 0,1 градусқа ьдейін дұрыс алу керек. Оны қарағанда көз деңгейі сынап тұрған жермен бірдей болып, шкаланың бөлінуі қара түспен көрсетілген. Санауды ондықтан бастаған жөн, содан бүтін градустарды бақылау керек.

Түзетулер. Әрбір термометрді алғанда онда сертификат немесе куәлігі болуы қажет.Себебі осы сертификат немесе куәлікте түзетулер болады. Мысалы психоиетрлік термометрде № 313985/1403 екінші кестеде берілген.

1 кесте

Температура	-10	0	+10	+20	+30	+40	+50
түзету	+0,2	+0,1	+0,1	-0,1	-0,1	-0,1	-0,0

2 кесте
Түзетулер

-10,0 -5,8 +0,2

-4,9 +12,9 +0,1

+12,6 +17,5 0,0

+17,6 +45,0 -0,1

+45,1 +50,0 0,0

Екінші кесте өте ыңғайлы көрсетілген. Түзетулерде көрсетілгендей еге 19,8 градус болса, оған -0,1 градус қосу керек. Яғни, қорытындысы 19,5-0,1=19,4.

Термометрді орналастыру.Термометрді орналастыру үшін күн сәулесі тікелей түспейтіндей жерден қою керек. Термометрлерді орналастыру үшін метеостанйияларда метереологиялық будка қолданылады. Оның ішкі размерлері; биіктігі 525 мм, ені 460 мм, тереңдігі 290 мм.

2. 
   Ауаның ылғалдылығын өлшеу.
   

Гигрометр салыстырмалы ылғалдылықты анықтау үшін қажет. Ол адамның майланбаған шашынан жасалады, салыстырмалы ылғалдылықты ауысқанды өзінің ұзындығын өзгертеді.

Айта кету керек ылғалдылық 0 – ден 10 %-ға дейін өзгергенде шаштың ұзаруы 4 есе үлкен болады да, 90%-дан 100 % өзгеруге қарағанда. Бұл дегеніміз салыстырмалы ылғалдылық жоғарылағын сайын шаштың сезімталдығы азаяды.

Егер шаш көп уақыт өте құрғақ ауада тұрса өзінің сезімталдығын жояды. Ылғалдылығы төмне аймақтарда, мысалы, биік тауда, шөлді жерлерде гигрометрді қалташаға (футляр) салып қояды.

3. 
   Атмосфералық қысымды өлшеу.
   

Түтіктегі және кеседегі сынап тынышықтық күйінде тұр. Ауа қысымының кеседегі сынаптың әрбір бірлігі түтік ішіндегі сынап бірлігіне тең екенін көрсетеді. Егерде бұндай теңдік болмпған жағдайда сынап түтіктен кесеге немесе керісінше құйылатын еді. Егер ауа қысымы жоғарыласа, онда сынап біртіндеп кескден түтікке құйылып, барометр биіктігі жоғарылайды. Егер ауа қысымы төмендесе, онда сынаптың бір бөлігі түтіктен кесеге құйылып, барометр биіктігі төмендейді. Сынаптың биіктігін өлшеу арқылы біз ауа қысымының көлемін анықтаймыз. Сынап барометрінің құрылысы осыған нгізделген.

Екінші түзету – ауырлық күштің таралуына байланысты. Әр түрлі ендіктерде ауырлық күшінің бірдей таралуына байланысты, бір ауа қысымы әр түрлі биіктіктегі сынап бағанасымен теңестіріледі; экваторда бұл сынап бағанасының көлемі полюстерден жоғары; экватордан полюске жылжыған уақытта ауырлық күші жоғарылайды; яғни, сынаптың биіктігі, теңескен ауа қысымы төмендейді. Сондықтан әр түрлі нүктедегі нәтижелерді салыстыру үшін бір ендік таңдап алынған. Барлық барометр көрсеткішін 45° ендікке келтіруге келіскен. 45° ендіктен аз станцияларға сынап бағанасын азайту керек, түзетүдің белгісі минуспен көрсетіледі; 45° ендіктен көп станцияларға сынап бағанасын жоғарлату қажет, түзету белгісі плюспен белгіленеді. Әрбір жергде ауырлық күші әр түрлі болғандықтан түзету міндетті болып келеді. Барометр көрсеткіштерін 45°ендікке түзету 1-кесте арқылы анықталады.

Үшінші түзету – температураға байланысты орындалады. Сынап пен шкаланың температурасы өзгергенде барометр көрсеткіштері де өзгереді. Барлық приборларда шкаланы дайындау үшін бір материал пайдаланылады. Ол - латунь. Сондықтан температураның көрсеткіштерін алдын ала есептеп дайын кесте құруға болады. Нәтижелерді салыстыру мақсатында барометр көрсеткіштерін тұрақты температураға келтіру қажет. Әдетте ол 0°C, түзету 2-кесте бойынша анықталады.

Метеорологиялық станция және барометрға нақты кесте құру үшін 0°С барометр көрсеткіштеріне инструменттік және ауырлық күш түзетуін енгізу керек. Егер де метеорологиялық станция теңіз деңгейінен 400м биіктікте орнласса, барометр көрсеткіштеріне теңіз деңгейі биіктігіне түзету енгізу қажет.

Қысымның әдеттік құбылмалығына мына түзету тең:

Теңіз деңгейінен станцияның биіктігі (м) түзету (мм)

400-ден 1000-ға дейін -0,1

>> 1000 >>1600 - 0,2

Барометрлік ниверлирлеу. Барометр – Анероид.

Барометрлік нивелирлеу – жердегі бір нүктенің екінші нүктеден биіктігін, осы нүктелердегі ауа қысымының өзгеруіне байланысты анықтау. Ол нивелир мен рейканы қолдану ыңғайсыз болғанда пайдаланылады: а) рельефтің өзгеруіне байланысты, таудағы алыс емес ара қашықтық биіктіктері өзгергенде; б) үлкен ара қашықтықта биіктіктің өзгеруі кезінде; в) қысқа уақыттың ішінде белгілі бір жердің рельефін картаға түсіргенде; г) нивелирді қолдануға мүмкіндік болмаған табиғи жағдайларда, мысалы: мибатпақ, орманның сулы аймағында және т.б. осындай аймақтарда барометрлік нивелирлеу қолданылады және тасуға ыңғайлы анеройд приборын пайдаланады.

Барометр – анероидтың құрылысы.(3-сурет) Толқынды келген домалақ металл қорап (1); қораптан ауасы сорып алынған. Жоғарыда қораптың ортасына бағана бекітілген (2). Бағаның басына қатты серіппе бекітілген (3), ол қорапты созады. Оған сыртқы ауа қысымы қарсы тұрады, ол қорапты сығады. Нәтижесінде қозғалмалы тепе – теңдік қалыптасады. Егер де ауа қысымы жоғарыласа, ол серіппеден өтіп, қорапты қысады; егер де ауа қысымы әлсіресе, серіппе қорапты созады. Түпкі бөлігі қозғалмайтындықтан, қорапты сығу мен созу үстіндегі қабат есебінен жүреді.

Рычагтар көмегімен осы қозғалулар шкаланың үстіндегі тілшеге беріледі. Тілшеге қарай ауа қысымының көлемін көруге болады. Қораптың және төмеңгі бетінің толқынды бөлігі оларды эластикалық күйге келтіреді. Прибордың беткі бөлігінде доға тәрізді термометр орналасқан. Ол арқылы прибор температурасын анықтайды. Себебі температура өзгергенде серіппенің иілмелі қасиеті өзгереді. Серіппенің температурасы жоғары болған сайын, оның иілмелігі төмендейді. Серіппенің иілмелік қасиетін өтеу үшін, қорапты азотпен толтырады. Жоқары температурада азот серіппенің иілмелігнің әлсіреуін азайтады.

Температуралық түзетуден басқа, шкалаға түзету беріледі. Себебі барлық анероидтардың шкалалары стандарт бойынша жасалады, бірақ әр анеридта өз құралдық дәлсіздіктері болады. Сондықтан анероидты барлық шкала бойынша 10 мм ауа қысымы интервалымен тексеруге тура келеді; тексеру куәлігінде әр жеке бөлікке түзету беріледі, яғни шкалаға түзету кестесі беріледі.

Қораптың серпімді қасиеттері уақытқа байланысты ғана емес, сонымен бірге қысым едәуір өзгергенде де өзгергді. Төмен қысымға тап болғаннан кейін бұрыңғы қысымға әкелінген жаңа қорап өзінін бастапқы күйіне келе алмайды. Бұның себебі қорап пен серіппнің гизтерезисі болып табылады. Қысым өзгерісіне қшыраған анероид, бұл қайталана бергенде азырақ гистерезиске ие болады. Қорап пен серіппенің гисиерезисін есепке алу үшін қосымша түзету деген ұғым енгізіледі. Осылайша әр анероид үшін үш түрлі түзету болады.

4. 
   Желдің бағыты мен жылдамдығын анықтау. Атмосфералық жауын-шашын мен булануды өлшеу.
   

Есептеушті қосу үшін белгілі қашықтықтан ортаға екі жіп байлайды екі сақинаға кигізеді. Бір жіпті тартса, арретир жоғары ауысады, есептеуішті қосады, келесі жіпті тартса арректир төмен түседі есептеуішті өшіреді.

Желдің жылдамдығын анықтау үшін қазықты керекті ұзындыққа анемометрді бұрайды. Анемометр айналып тұрған бөлігін желдің жылдамдығын өлшеу мөлшеріне қойылады.

Жел анемометр чашкаларын басады иілген жағын. Иілген беті айналғанда желмен қозоғалады, сондықтан айналғанда крестовина қысымы әлсірейді.

Алғашында есептегіш 1236-ны көрсетеді, соңында 1825-1236=589 айналым немесе 5,9 айналым 1 секундта. Тексеру куәлік секундына желдің жылдамдығын 6,4 м/сек-ке тең.

Қол анемометр ерекшілігі автордың зерттелгені, анемометр дұрыс көрсеткіш болады, желдің бағыты көлденең крестовина бетінен сәйкес келсе жел крестовинаның тік бұрышынан соқса крестовина бірдей жылдамдықта өз айналуын азайтады, қате көрсеткіштер көрсетеді. Егер бұрыш жел бағытымен крестовина бетінен (30⁰) болса, көрсеткіш мөлшерімен келеді. Егер бұрыш 73⁰ кресттвина желде айналмай қалады, градус жоғарлап кетсе қарсы жаққа айналып кетеді өрсеткішті азайтады.

Тумбтар таблицасы

Атауы	Шартты белгілер		(вб) белгіленуі
	орысша	халықаралық
солтүстік Солт.-солт.шығыс Солтүстік-шығыс Шығыс-солтүстік шығыс Шығыс Шығыс-оңтүст.шығ Оңтүст.шығ Оңтүст.оңтүст.-шығыс Оңтүст. Оңтүст.Оңтүст. бат. Оңтүст.бат. Бат.оңтүст. Бат. Бат. Бат.солт.бат. Солт.бат. Солт.Солт.бат.	С ССВ СВ ВСВ В ВЮB ЮB ЮЮB Ю ЮЮЗ ЮЗ ЗЮЗ З ЗСЗ СЗ ССЗ	N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW	0 н/се 300 22,5 45 67,5 90 112,5 135 157,5 180 202,5 225 247,5 270 292,5 315 337,5

Вильд Флюгердің құрылымы орнатылуы. Желдің бағыты мен жылдамдығын Вильд Флюгер арқылы анықтауға болады. Бір жағы жабық темір түтікге бір ұшымен тік ось киілген еркін айнала алады.