Такырып: Фосфор және оның қосылыстарымен улану

Фосфор - металл емес, ол органогендік элемент те, өте улы заттар қатарына жатады. Сондай-ақ, оның бейорганикалық қосындылар да өте улы қосындылар. Негізінен фосфордың үш түрін айырады: ақ (сары), қара, қызыл. Ақ фосфор аса улы, жарықта тез сары фосфорға айналады. Қара фосфорды жасанды түрде алады. Фосфор химия және фармацевтикалық өнеркәсіптерде кеңінен қолданылады.

Ең өте улы ақ (сары) фосфор — кристалды зат, жарықта сарғайып, 15 ⁰С жоғары температурада жұмсарады да, түтіндеп жануы мүмкін.

Ақ (сары) фосфор организмнің ішкі сұйықтарында жақсы ериді де, ағзаға енгеннен соң тез арада сіңіріліп, өте күшті болады. Ол ашық ауада тотығып, бықсып, жана бастайды, сондықтан оны судың астында сақтау керек.

Бөлменің температурасында фосфор тұман түзеді, ол бумен оның тотықтарынан тұрады. Ол металдармен, күкіртпен, хлормен жеңіл байланысады.

Фосфордың және оның бейорганикалық қосындылары адамға фосфориттерді технологиялық процесс-электротермиялық өңдеп сары фосфорды алғанда улану көзі болады. Фосфордың шикі затын өңдегенде ауаға фосфордың, сутектілі фосфориттермен фторлы сутегінің, фосфор ангидридінің булары жұмыс орнында көп жиналады. Фосфордың жұмыс орнындағы рұқсат етілген дозасы 0,03 мг/м³,фосфиннің - 0,1 мг/м³, фосфордың бестотығының -1 мг/м³. Фосфордың буы-ауадан 4,3 есе ауыр. Организмге ену жолдары: дем алатын ауамен, тамақпен, сілекеймен, тері арқылы. Тыныс ағзаларында 32,1% фосфордың булары, 12 % фосфордың сутегісі тұрақталып қалады. Ол сондай-ақ, сүйектерде, бауырда, көк бауырда, бүйректерде, жүректе, өкпелерде, мида да жиналады. Шығу жолдары: ет, асқазан сөлі, несеп, нәжіс. Ағзадан шығару жолы негізінен несеп (66%), өкпе, асқазан ішек трактысы мен тері бездері. Патогенезі. ҚМ-дегі ғалымдардың соңғы жылдары зерттеулерінің арқасында, онымен созылмалы уланудың патогенезі туралы мәліметтерді жаңартып, ұлғайтты. Организмге фосфор оның неорганикалық қосындыларының жалпыуландырғыш әсерінде, липидтардың сутегілік тотығу процесстерінің интенсификациясын ынталандырып ферменттердің антиоксиданттық активтілігін төмендетіп қосымша радикалдарды «фосфорлытоксиндерің құрап (гидроксильдік, сутегілік, супероксид-анион радикалы, синглеттік қышқыл, токсемиямен фосфорлық сенсибилизацияға әкелетіні дәлелденген. Сол сияқты, липидтердің сутегілік тотығуының өнемдеріндей, фосфордың өзі де жасушалық гепатоциттардың, эритроциттардың, кардиомиоциттердің, әртүрлі органелл-липосомдардың, митохондриялардың структуралық-функциональдық ұйымдастыруларын модификациялау және фосфолипидтік құрамынын зақымдап, мембраналардың өткізгіштігін бұзады.

- фосфор және оның қосындылары липидтердің транспорттық жүйесін бұзып, липолиттік ферменттердің және ЛХАТ-реакцияларын тежеп, липид: алмасуды өзгертеді, эндогендік, экзогендік субстраттардың микросолмалдық тотығу процесстерін тежеп, бауырмен басқада паренхиматоздық ағзалардың фосфорлық майлануымен байқалады.

- жазушы органеллардың зақымдалу нәтижесінде, аэробтық алмасудың КФ, АТФ-дың синтезделуі төмендейді, осының салдарынан айқынды түрде энергияның жетіспеушілігі болып, гипоксияға әкеліп ақуыздардың синтезделуімен, бүйрек үсті безінің, қалқанша бездің функциялары бұзылады.

- Фосфордың улық әрекеті, ақуыздық, майлық дистрофияға – бауырдың, гепатоциттардың мембраналық құрылымдарының деструкцияланып, некроздауына әкеледі де, бұл өзгерістер басқада ағзаларда, әсіресе миокардта байқалады. Атап өту керек, онымен созылмалы түрде улану сары фосформен және оның неорганикалық қосындыларына сезімтал адамдарда жиі байқалады.

Клиникасы. Уланудың симптомдары, фосфордың және оның неорганикалық қосындыларының ағзадағы концентрацияларымен әрекет көрсететін уақытына байланысты.

Жедел улану. Сирек кездеседі. Белгілері: жалпы уландарғыштық әрекетікке тәнді: бас ауырады, айналады, жалпы әлсіздік. Диспепсиялық өзгерістердің болулары мүмкін (ауыз қуысының қуырылуы, лоқсып-құсу,"ауыздан" сарымсақтың иісі) іштің ауырсынуы, өтеуі. Бірнеше сағаттан соң ОЖЖ-нің қозуы оның тежелуімен алмасады да, жүрек-тамырлар жетіспеушілігі байқалады.

Фосфордың әрекеттерінің бірі-күйдіру, ол терімен киімге түссе күйдіріп- жандырады.

Созылмалы түрде улану. Негізінен полисиндромдықпен және өзгерістегімен сипатталып, олардың ішінде жүйке, асқазан, гепато-билиарлық және тыныс алу жүйелерінің зақымдануларымен тәнді.

Жүйке жүйесі ең басынан бұзылып-өзгереді. Негізгі жүйкелік синдромдар: астеновегетативтік (АВС), энцефалопатия, полиневропатия. Сонымен қатар, органикалық өзгерістерде байқалады: бас ауырады, айналады, жалпы әлсіздік, тез шаршау, мазасыздық, ұйқы бұзылып, жады төмендейді, жыныстық әлсіздік, ақ-қызыл дермографизм, жалпы гипергидроз, анизокория, мұрын-ерін асимметриясы, нистагмоид, рефлекстердің тежелуі, Ромберг қалпында ауытқушылық, терінің температурасының төмендеп, тоңазыту сынауының оң болуы, бұлшықеттердің күштері азайып, тонустары төмендейіп, анализаторлардың қозулары азаяды) сезі-иіскеу, есту, көру т.б.

Функциональдық өзгерістер, астено-жүйкелік түрдегі және вегетативті-тамырлар дисфункциясы (86%) АВС-ның әртүрлі дәрежесінде байқалады да, органикалық өзгерістер, ОЖЖ-нінде кең таралған диффузды патология түрінде-энцефалопатия ретінде (астеноорганикалы жүйке жүйесіндегі өзгерістер сексуалдық жағынан кемшілдік тудырады, еркектердің әлсіздігі — импотенция.

ЭЭГ-да мидың биоэлектрлік активтілігіндегі диффузды өзгерісте амплитудалық - ритмдердің төмендеп, проценттік — индекстің азаюымен. РЭГ-да ми қантамырларының қанмен толығулары жетіспейді: тамыр соғулары — сыртқы және ішкі артерияларында, реографиялық толқынның өрлеу білімі ұзарған, көлемдік қанайналумен тамыр соғуының таралу жылдамдығы жоғырлаған.

Шеткері жүйке жүйесінде: сезімталдық-вегетативтік невропатия білініп, қимылдық және сезімталдық түрлеріндегі өзгерістер дамиды. ЭМГ-да диффуздық өзгерістер, жүйкемен импульстың өту жылдамдығы ақырындаған, бұлшықеттін жауабының амплитудасы төмендеген.

Бұлшықеттердің күшімен, тонустары да төмендеген. Полиневропатиялық сезімтану, вибрациялық сезуде өзгерген.

Қанда – адреналиннің, серотониннің мөлшерлері жоғарылап, норадреналиннің концентрациясы азаяды, яғни жүйке-гуморалдық реттеу бұзалады. Фосформен уланғанда, бауыр нысаналық ағза болады. Онда -созылмалы түрдегі гепатиттің персистенциялы ағымы білініп, оң жақ қабырға түсы ауырып, диспепсиялық өзгерістер байқалады. Биохимиялық өзгерістер білінбейді. Сипағанда: перкуссияда: бауырдың сол жақ бөлігі ұлғайған, өт қапшығы тұсы ауырсынады, отнер симптомы оң, Дуоденалдық зондталуда және холецистографияда: өт қапшығымен өт жолдарының дискинезиясы, бауырдың шығару қызметінің бұзылғаны, сканографиялық зерттеуде: бауырдың паренхимасының диффузды түрде зақымданғаны табылады. Уланудың айқын түрінде созылмалы гепатиттің бауыр циррозына ауысуы мүмкін. Фосфор және оның қосындылары ұзақ уақыт бойы әсер еткенде эозофагиттің, гастриттің, моторлық функцияларының дискезиялық түрлерімен асқазан сөлінің шығаруының бұзылғаны байқалады.

Асқазанның кілегей қабаты диффузды түрде өзгерген және атрофияланған. Аталған өзгерістер диспепсиялық құбылыстармен қалыптасады.

Рентгенологиялық зерттелерде: созылмалы гастрит табылады. ФГДС-та: әртүрлі дәрежедегі рефлюкс-гастриттер табылып, олар дуоденитпен, 12 бүйен ішегінің жара дертімен қалыптасады. ФСУ-дың жиі түрлері болып созылмалы гастрит ауыр түрде байқалуы.

ЖҚТ —жүйесіндегі өзгерістерде уланудың ең басында байқалады: НЦД-я жүрек тұсының ауырсынуы, өзіне тәнді шаншып, қысып, ешжаққа берілмей, кейде жүрек тоқтағандай немесе соққандай сезімтану, ҚҚ-мы тұрақсыз. ЭКГ-да, уланудың 1-ст. Жүректің өткізгіштігі, автоматизмдік қызметі, қозулығы өзгерген. Тындағанда: жүректің ұшында систолиялық шу немесе тондардың тұйыпқаны естіледі. Поликардиографияда: фазалық гиподинамия синдромы. МКД-луы, шеткі қанда қарсылықта көбейген. Уланудың 2-3 стадияларында, жүрек тұсының ауырсынуы ұдайы, күшті де оның қай жерде және қай тұсқа беретінің айта алады. ЭКГ-да қарын шақтардың реполяризациялық фазаларының өзгергендері жазылады.

Қанайналымының гипокенетикалық түрі, жүректің қанды аз шығарулық және шетте қантамырларының күшті кедергілінеумен сипатталады. Дозалаған түрде физикалық жүктемелеуде ЭКГ-да, оның көтереліп, көбінесене 3-Т изолинияда , болып төмендегені байқалады. Т-кетістігі изолектрлік те, екі фазалық, теріс қарынша аралық өткізгіш процесстерінің бұзылғаны, тахикардия жүктелудің қуатына сәйкес емес.

Созылмалы түрде бронхиттың пайда болуын Белоскурскаямен оның әріптестерінің мәліметтерімен қарау керек: жоғарғы тыныс жолдарында атрофиялық процесстердің барлығын және олардың төменгі беліктеріне біртіндеп таралуы жөнінде. Токсико-химиялық бронхиттің дамуы бронхиттің нозологияға дейінгі (алды) кезеңінің бронхит алды дегенге дейін байқалуы. Стаждары көп адамдардың бронхит алды, вентиляциялық қызметтің обструкциялық түрінің басымырақ екенің және ол бронхиттің клиникалық симптомдарының жоқтығымен, жеңіл және орташа дәрежеде байқалатын. Жеңіл түрдегі токсико-химиялық бронхит ең жиі түр.

Негізгі шағымдары: мардымсыз қақырықты жөтел, едәуір дәрежеде күш түскендегі ентігу, аускультациялағанда қаттырақ дем алудың аясында құрғақ сырылдардың естілуі.

Процесстің өршілегенінде-ентігу жай тыныштық жағдайда да, ірінді-шырышты түрдегі қақырық, көбінесе-ұсақ көпіршікті сырылдар. Рентгендік тексерісте-өкпе суретінің, екі жақ өкпенің төменгі медиальдық бөлімдерінде перибронхиальдық фиброзданудың есесінде симметриялы түрде кеңейгені байқалып, өкпе түбірлері айқындалған. Спирографияда — обструктивтік, рестриктивтік түрдегі вентиляциялық қызметтің өзгергені. Обструктивтік түрде қалай болса, рестриптик түрде де өкпенің вентиляциялық қызметтері: ӨӨС, ӨӨСН, ЖДШ, Тиффно сынауы, МОСО75 мәліметтерінің өзгергені анықталады.

Обструктивтік түрінде — бронхы негізгітілігің жайылмалы түрі ал рестриктивтік түрде-ірі бронхылардың деңгейінде зақымданғандары басымырақ.

Көздің алдынғы бөлімінің дегенеративтік өзгергені (пгеригум, пингвекула) стаждары 5 аздардағы адамдарда байқалған. Стаждарының көбеюіне байланысты көру аймағаның тапқыншылығымен түрлі түсті айыру қабылеттігінің, көру аймағының тапқыншылығымен КЧСМ көрсеткіштерімен "а" және "б" электроретинограмманың амплитудаларының төмендеп, стаждары көбейген сайын ұлғайғаны білінеді де, ол фосфордың және оның қосындыларының көздің алдыңғы біліміне және торлы қабақшасына улы әсерлігін дәлелдейді.

Тірек-қимыл аппаратының өзгерулері фосфор өндірісінде зиянды жағдайларға 5-7 жыл істегеннен соң, өтетін немесе аяқпен-қолдардың, жамбас, омыртқа жотасының сүйектерінде, бұлшықеттердегі әлсіздікпен және аяқ-қолдардағы, әсіресе қолдардың басындағы әлсіздікпен, буындардың бүрісулерімен байқалады. Сүйектердегі өзгерістер рентгенологиялы тексергенде уланудың 2-3 стадия кезеңінде остеосклероз түрінде, остеопороз түтікше сүйектерде, төменгі жақтарда-ошақтық некрозбен, кортикальдық қабаттың жұқарып, сүйек-ми өзегінің тарылғаны байқалады.

Диагноз қою. ФСУ-дың түрлерінің жіктелулерінің улануы ең алдымен полисиндромдық және клиникалық көріністерінің динамикалығымен және ол көріністердің тұрақсыздығымен, тек кейде ғана кейбір ағзалармен жүйелердің биохимиялық және биофизикалық көрсеткіштермен өзгерулерінің қалыптасулары диагноз қоярда дәлелденгені анықталады. Фосформен созылмалы уланудың 3 стадиясы анықталған.

ФСУ-дың 1-стадиясында — клиникалық белгілері мардымсызда, кейбір ағдамдармен жүйелер жағына науқастың шағымғаны байқалады. Параклиникалық өзгерістер байқалады: сарысудың уланғандық индексі-25%, жалпы ХЛ жарықтық жиынтығы - 92-95 мың имп: 5 мин, ХЛ индексі - 0,34-0,40 салыстырмалы өлшем, фосфорға тәуелді ЛСТ (липидтердің сутегілік тотығулары) — бақылаудың 2-есе артық. ЭКГ —да-Т-кетістігі үшкірлеу, 3-Тегменті қисық көтермелі, гемодинамикада-гиперкинетикалық-типте. 2-стадиясында (баяу дөрежесінде) — органдармен жүйелердің сирек түрде органикалық, (өзгерістермен) функциональдық өзгерістер білінеді; астено-вегетативтік синдром баяу қарқынды да, вегетотамырлар дистониясымен және психовегетативтік бұзылыстармен. Созылмалы еубатрофиялық эзофагит, созылмалы гастрит моторлық және секрециялық қызметтерінінің бұзылуымен немесе атрофиялық гастрит дамиды. Созылмалы токсикалық гепатит, холецистит, энтероколит жуан ішектің басымырақ түрде зақымдануымен. Токсико-химиялық бронхит жеңіл және орташа дәрежедегі созылмалы аралас бронхит түрінде. Токсикалық миокардиодистрофия.

Параклиникалық өзгерістер: сарысудың улық индексі 26-35 %, ХЛ-дің жалпы жарық жиынтығы 98-99 мың имп/5 мин, ХЛ индексі —0,40-0,50 салыс өлшемде. ЭЭР-дапатологиялық өзгерістер. ЭКГ – да қарынша іштілік блокада, Т-кетістігінің сопақтанғаны, 3-Т сегментінің төмендегені. ФКГ-да-1-тонның амплитудасының төмендеуі. Гемодинамикада — гипокенетикалық тип.

3-стадиясы (айқынды дәрежесі) ФСУ-да ағымының барысы ауырланғанда, онда функциональдық өзгерістермен қатар, органдармен жүйелерде органикалық өзгерістер байқалады. Астено-органикалық синдромның полиневропатияның жыныстық әлсіздіктің байқалады. Созылмалы атрофиялық гастрит, эрозивтік гастрит, асқазан жарасы ахлоргидиямен қалыптасады, созылмалы атрофиялық эрозияланып асқынады, сонымен қатар, созылмалы гепатит циррозға ауысып, токсикалық-бронхитте дамиды. Токсикалық миокардиодистрофия қанайналымының жетіспеушілігіне айналады. Параклиникалық өзгерістер: қанның сары суының улық индексі —40% одан жоғары, ХЛ-дің жалпы жарығуы —100 мың имп: 5 мин. жоғары, ХЛ-дің хемилюминисценттік коэффициенті —0,50 салыс, өлшемнен көп.ЭКГ-да-аритмиясі, қарынша іштік блокада, Т-кетістігіннің инверсиясы, ФКГ-да жүрек тондарының 1-11 тондарының амплитудасының төмендеуі, ПКГ-да: миокардтың жиырылу қабілетінің әлсірегені. ЭЭГ-да-75% науқастарда ЭЭГ-жазықтау түрде, ФГС-та: асқазанның жарасымен, эрозиясы, жалпы кілегей қабатының атрофиясы. Уланудың стадияларын анықтағанда, ескеру керек: аталған белгілердің барлығы бірмезгілде білінбейді, бірақта, бірнеше органдармен жүйелерді бірмезгілде зақымдандырулары мүмкін. Фосформен уланудың дәрежелерің анықтағанда, органдармен жүйелердің зақымдағандары ескеріліп, оның параклиникалық әдістерімен зақымданғандар дәлелденуі қажет.

Асқынулар:

1. созылмалы гепатит;

2. ауыр циррозы;

3. эзофагит;

4. жаралық дерт;

5. созылмалы гастрит;

6. жүрек-тамыр жетіспеушілігі;

7. бронхит;

8. тыныс жетіспеушілігі.

Жедел уланудың түрін емдеу, басты клиникалық синдромға байланысты. Егерде, жалпы улану симптомы болса, онда дезинтоксикациялық терапия көк тамырға — глюкозаны, гемодезді беру, оксигенотерапия, аскорбин қышқылы. Фосфор теріге түссе, зақымданған жерді мыс сульфатының 5% ерітіндігімен немесе сутеғі тотығының: 3 % ерітіндігімен жуады. Содан кейін, зақымданған тері беткейін ас содасының қоскөміртегісінің 5% ерітіндігімен жуып, өндейміз. Көзге түссе: осы таза сумен жуып, 30 % альбуцид ерітіндісін тамызамыз немесе жуамыз.

Созылмалы түрдегі улануды емдеуде, уланудың патогенетикалық механизміне әсер ету үшін сульфат ионының-күккірт қышқылдың натридің сулы ерітіндісін ішуге, 25 мг дене салмағына шағып береміз. Орташа 200,0 бір күнге тамаққа дейін 1 сағат бұрын. Гипербариялық оксигенотерапияның емдеу дүркіні 8-10 сеансы, антиоксиданттар. Емдеуде В дөрумендерінің тобы В.1, В12, В6, аскарбин қышқылы; биостимуляторлар, дезинтоксикациялық терапия, адаптогендер,_; басмиынын қанайналымын жақсартатындар (аминалон, церебролизин, циннаризин т.б.). Санаторлық-курорттық емдеулер ұсынылады.

Профилактикасы. Технологиялық процесстерді толық түрде герметизациялау. Мүмкіншілігінше ақ фосфорды қызыл не басқа усыз заттармен алмастыру. Қатал түрде еңбек, тынығу санитарлық-тазарту жұмыстарын, салауатты өмір сүрудің ережелерін сақтау. Жұмысқа тұрарда, алғашқы және кезекті медициналық бақылаулардан өту (жүргізу).

Өндіріс отралықтарында сары және фосфордың басқа қосындылармен жұмыс істегінде медициналық бақылауды 12-айда бір рет өту. Қосымша фосформен және оның қосындылармен байланыста болуға болмайтын медициналық көрсеткіштер: тістермен төменгі жақтың дерттері; өте айқын гастрит, асқазанның жарасы, 12 бүйен ішегінің жарасы; бауырдың созылмалы, тірек-қимыл аппараттарының және басқада сүйектердің: жоғары тыныс алу жолдары, өкпеледің, бронхолардың, көздің алдыңғы бөлімінің, шеткері жүйке жүйесінің созылмалы дерттері.

Кезекті медициналық бақылаулар: терапевтің, стоматологтің, невропатологтің қатысуларыден өткізілуі керек. Міндетті түрде төменгі жақтың рентгенографиясы, плазманың холинэстеразы ферментінің активтілігі анықталады.

Медицина-әлеуметтік сараптау, Фосформен уланғанда науқастың жұмысқа деген қабылеттілігі "Енбекті қорғау" заңына сәйкес жүргізіледі. Уланудың бастапқы кезендерінде — ДКК арқылы онымен байланысы жоқ басқа жұмысқа орналастыру. Ал, өте айқын түрлерінде: еңбекке қабылеттілігінің тұрақты түрін анықтау үшін МӘСК-на бағдарлама беріледі.