Қазақстан Республикасының Ғылым және білім министрлігі Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік унивеситеті

Күріш ауыспалы егістері.

Тегістеу жұмыстарын жургізу үшін танапты екпе сүрі жер ретінде қалдырады (агромелиоративтік танап), оның жартысын күзде күріштің өнімін жинаған соң бір жылдық бұршақ тұқымдас дақылдардың қоспасымен сеуіп тастайды (ас бұршақ және сиыр жоңышқа), ал танаптың екінші жартысында көктемнен бастап жаздың ортасына дейін тегістеу жұмыстарын жүргізіп, топырақты жартылай сүрі жер түрінде өндейді. Бұршақ дақылдарының өнімдерін жинаған соң танаптың бұл бөлігін тегістейді, ал жартылай сүрі жер болған екінші бөлігінде бұршақ дақылдарды сеуіп, олардың өнімін жинаған соң бүкіл танап бұршақ тұқымдас шөптердің қоспасымен себіледі. Шөптерді екі рет шабады: күзде және көктемде. Екінші рет шапқаннан кейің танапта күріш себіледі.

Үш танапты Төрт танапты

1. 
   Екпе сүрі жер 1 Беде
   
2. 
   Күріш 2 Күріш
   
3. 
   Күріш 3 Күріш
   

Бес танапты

1. 
   Екпе сүрі жер
   
2. 
   Күріш
   

4.Күріш

1. 
   Беде 1Екпе сүрі жер
   (агромелиоративтік танап)
   
2. 
   Беде 2 Күріш
   
3. 
   Күріш 3 Күріш
   
4. 
   Жоңышқа 4 Жоңышқа
   

5. 
   Екпе пар (агромелио- 5 Жоңышқа
   

6. 
   Күріш 6 Күріш
   
7. 
   Күріш 7 Күріш
   

Мақтаға ең жақсы алғы егісі екі жылдық жоңышқаның егістері болып табылады. Ауыспалы егісті тиімді пайдалану үшін мақтаның үш-төрт жыл бойы және одан да ұзақ қайталама егістерін қолдануға болады.

1 Құнарлығы жоғарғы топырақтарда:

Он танапты

1 Жоңышқа 1-2 Жоңышқа 1-2 Жоңышқа

2 -4 Мақта 3-10 Мақта 3-6 Мақта

5 Жүгері 7 Жүгері

6 -10 Мақта 8-10 Мақта

2 Құнарлығы төмен топырақтарда:

Тоғыз танапты

1-2 Жоңышқа

3-6 Мақта

7 Жүгері

8-9 Мақта

Темекіні аурулардан сақтау үшін бір танапта екі аса өсіруге болмайды. Осы дақылға ең жақсы егістер дәнді дақылдар және көпжылдық шөптер.

Бес танапты
1 Беде

2 Темекі

4 Темекі

5 Дәнді дақылдар бедемен бірге себіледі.
Жеті танапты

1 -2 Көп жылдық шөптер

3 Темекі

4 Жүгері

6 Дәнді немесе отамалы дақылдар.

1 Дәнді бұршақ дақыддар

2 Күздікбидай

3 Темекі

5 Күздікарпа

6 Сүрлемдік жүгері

7 Күздік бидай

8 Жүгері дәнге
Жерді пайдалану үшін, оған мүмкіндігінше ұзақ уақыт әр түрлі дақылдар егу керек. Бұл өсірілетін дақылдардың өнімділігін ылғалдану жағдайы шектемейтін, суландыратын егіншілікте өте маңызды. Бұл үшін танаптың негізгі дақылдан бос кезеңіңде, аралық дақылдарды -негізінен жемшөптік мақсатқа — көк балауса, сүрлем, пішендеме, шөп ұнтағы т.б. түрінде пайдаланылатын, сондай-ақ жасыл тыңайтқыш ретіңде топыраққа араластырылатын сидератты өсіреді. Жылы кезеңі ұзақ, оңтүстік аудандарда бір танаптан екінші жоғары өнім алуға мүмкіндік туады. Аралық дақылдар қосымша өнім беріп қана қоймайды, топырақтың органикалық заттармен толығуына мүмкіндік жасайды, фитосанитар болып саналады, мамандырылған ауыспалы егістегі бір типтес дақылдардың жоғары шоғырлануының теріс әсерін баяулатады. Олар топырақты су және жел эрозиясынан қорғауға ықпал жасайды, күріш және мақта ауыспалы егістеріңде агромелиоративтік /тұздануды тежейді/ маңызы бар және топырақ құнарлылығының сақталуына, кей жағдайларда жоғарылауына мүмкіндік жасайды.

Өсіру мерзімі мен тәсіліне байланысты күздік, аңыздық орымдық және үстемелік аралық дақылдарды ажыратады.

Күздік аралық дақыл ретінде күздік қара бидай, тритикали, күздік арпа, қыстайтын ас бұршақ және сұлы, күздік сиыр жоңышқа, күздік рапс және т.б. өсіріледі. Бұларды негізгі дақылдарды жинағаннан кейін себеді де, келесі жылы ерте көктемде жинайды.

Қазақстанның оңтүстік аудандарында аралық дақылдарды өнім жинағаннан кейін өсіреді. Бұл үшін біржылдық шөптер, дәнді бұршақтар, отамалы және жедел өсетін дақылдарды қолданады.

Орымдық аралық дақылдарды негізгі дақылды пішенге, көк балаусаға, пішендемеге немесе сүрлемге жинасымен, ізінше өсіреді. Оңтүстікте өдетте күнбағысты, ас бұршақ пен бұршақтың қоспасы, шайжүгері, жүгері т.б. себіледі, жазғы-күзгі мерзімі қысқа жерлерде астық бұршақтың бір коспалары. сулът. ас бұршақ колданылады.

Үстемелік аралық дақылдарды негізгі дақылдарды негізгі дақылдардың бүркешесіне онымен бір мезгілде немесе оны себісімен, ізінше себеді. Олар негізгі дақылды жинап алғаннан кейін бозқырау түскенше пәрменді өсуін жалғастырады. Мұндай егіс үшін түйе жоңышқа, судан шөбі, эспарцет, біржыддық беде, жоңышқа және т.б. қолданылады.

Бұл бөлімнің жұмысын аяқтағанда студенттер алдында құрған ауыспалы егістер үшін топырақты өндеу жүйесін құрады. Жазуды келесі түрге келтіреді.

6-түр

Ауыспалы егісте топырақты өңдеу жүйесі

Бұл тапсырманы орындау үшін студенттерге танап ластануы туралы мәліметтер, ауыл шаруашылық машиналар, типті технологиялық карталар және басқа таратылатын материалдар беріледі.

Тапсырма: Әр түрлі топырақ типтеріндегі ылғал қорын есептеу

Кепкен топырақ қатты тығыздалады және өсімдіктердің жүйесі тамыр топырақтың қарсыластығынан өту үшін көп пластикалық заттарды жұмсайды.

Өсімдік органикалық заттың бір салмақтық бөлігін құру үшін орта есеппен судың 400 бөлігін жұмсайды.

Топырақта ылғал сұйық, қатты және газды күйінде болады.

Топырақ ылғалдылығы аймақтардың көбінде минимумда болған факторларға жатады. Сондықтан жылдан-жылға өнімдердің ауытқуы көбінесе топырақтағы ылғал қорларының өсімдік қажеттілігіне сәйкес келмеуінен пайда болады. 1г құрғақ зат құру үшін 200 ден 1000 г суға дейін сіңіріледі. Өсіп жатқан өсімдіктердің жапырақтарында орта есеппен 80-90%, тамырларында 70-80% су болады.

Су өсімдіктерге көбінесе топырақтан тамыр жүйесі арқылы сіңіріледі. Біразы жапырақтар арқылы жауын-шашын жауғанда, шық түскенде сіңірілуі мүмкін. Өсімдіктердің суға кажеттілігі әр өсу фазасында бірдей емес. Өсімдіктердің суды ең көп қажет ететін есу кезеңі қиын-қыстау кезеңі деп аталады. Ол өсімдіктерде репродуктивті мүшелер құрумен байланысты болады. Дәнді дақылдар ең көп ылғалды түтіктену-масақтану кезеңінде сіңіреді. Жүгерілер суды гүлден-сүттекіп пісу, құмай мен тары сыпыртқыгүл құрылу, дәнді бұршақтылар мен қарақұмықта- гүлдену, картопта - гүлдену мен түйнектің құрылуында, себт құрылу мен гүлдену кезендерінде ең көп қажет етеді.

Судың өсімдіктердің вегетациялық кезеңіндегі транспирация мен физикалық булануға кеткен шығыны жиынтықты су қажетсінуі (ЖСК) болып саналады. Ол мм/га, тонна/га немесе м³/га болып көрсетіледі және мына формуламен анықталады.

ЖСК=W_н+Ж-W_k

W_н- себу алдындағы топырақтың метрлі қабатындағы өнімді ылғал қоры, мм өсімдіктің вегетациялық кезеңіндегі жауған жауын-шашын

Ж- өсімдіктің вегетациялық кезеңіндегі жауған жауын-шашын мөлшері, мм

W_k - егін жинау алдында топырақтың метрлі қабатындағы өнімді ылғал қоры, мм.

Тұқымдардың бөртуі олардың белгілі температуралық жағдайда өсіп шығуымен ескеріледі. Бірталай зерттеушілердің мәліметтері бойынша, тұқым өсіп шығу үшін ылғалдылықтың жалпы жұмсалуы көп емес (34 -кесте). Суды өсімдіктер көбінесе келесі кезендерде көп талап етеді.

Мәдени өсімдіктердің вегетация кезеңінде жұмсалған жалпы су көлемі олардың қарқынды өсу кезеңінің ұзақтығына байланысты болады. Қиын-қыстау кезеңінде өсімдік тәулігі 6 мм ылғалға дейін жұмсай алады.

34 – кесте Негізгі дақылдардың тұқымдары өсіп шығу үшін қажетті мөлшері.

Дақыл	Тұқым салмағынан % бен су мөлшері	Дақыл	Тұқым салмағынан % бен су мөлшері
Жаздық бидай	52,2	Сиыржоңышқа	75,4
Қара бидай	72,5	Қант қызылшасы	120,5
Арпа	57,4	Беде	145,5
Сүлы	80,8	Зығыр	100,0
Жүгері	37,3	Кенешөп	73,9
Тары	25,0	Бөрі бұршақ	142,9
Бұршақ	114,4

Н.М.Бакаевтың [2] мәліметтері бойынша өскін пайда болғаннан түптенгенше жаздық бидай 36,2 мм (19,2%), түптенуден түтіктенгенше 20,2 мм (10,7%), түтіктекуден масақтанғанша - 53,3 мм (28,3%), масақтанғаннан сүттеніп піскенше 53,7 мм (28,4%), сүттеніп піскеннен толық піскенше - 25,2мм (13,4%) ылғал жұмсайды. Жаздық бидай толық вегетация кезеңінде 200 ден 260 мм-ге дейін жиынтық су жұмсалады. Бұл жағдайда аптасына орта есеппен ылғал аптасына жұмсалуы сәйкес болады: 1,8; 2,0; 5,3; 2,7; 2,5мм.

Ауылшаруашылық өндірісінде вегетация кезеңінде өсімдіктер жұмсаған ылғалдың әр милиметрінің өзін-өзі өтеуінін маңызы зор. 1 центнер немесе 1 тонна өкімнің қалыптасуына кеткен жалпы ылғал қоры суды қажетсіну коэффициенті деп аталады. Белгілі мөлшерде бұл берілген шаруашылықтың агротехника деңгейінің керсеткіші болып саналады. Өнімділік төмен болған сайын өнім бірлігіне кеткен ылғал көбейеді. Суды қажетсіну коэффициентін мына формуламен анықтайды:

Кы=ЖСК/Ө (24)

Қы- суды қажеттіну коэффициенті, мм/т немесе м³/т,

ЖСК - жиынтық суды қажеттену, мм/га,

Ө - өнімділік, т/га.

Құрғақ зат бірлігін құру үшін өсімдік өсу үшін басқа факторлардағы қажеттілік толық қанағаттанған сайын соғұрлым су аз кетеді. Жас жапырақ беті жапыраққа қарағанда өнімді жұмыс істейтінін ескерту қажет.

Алдыңғы жылдың ауа-райымен келесі жылдың суды қажетсіну коэффициенті арасындағы байланыс байқалған. Өте құрғақ жылдан кейінгі жылдарда ең өнімді жұмсалады және керісінше, ылғалды жылдан кейінгі жылдарда ылғалдың өнім бірлігіне жұмсалуы ең көп болады.

Өсімдіктердің жасушаларымен ылғалдың қарқынды булануы транспирация деп аталады, ол ылғалдың өсімдікке үзбей сініріліп тұруының қажеттілігімен түсіндіріледі. Өсімдікке ылғалдың түсіп тұруының оның транспирацияға кеткен шығынымен салыстырмасы өсімдіктердің су балансы деп аталады. Өсімдіктер үшін қажетті ылғал көлемімен сол кездегі топырақтағы нақты ылғал қорының айырмасы ылғал тапшылығын құрады. Сондықтан, берілген нақтылы өсу және даму жағдайларындағы өсімдіктердің сіңірген ылғал санының ең көп өнім құру үшін қажетті ылғал санына қатынасы өсімдіктерді ылғалмен қамтамасыз етудің бағалау өлшемі болады.

Далалы және құрғақ далалы аймактарда өсімдіктердін ылғалмен қамтамасыз етілуі өте маңызды мәселе болып саналады, өйткені булану жауын- шашын мөлшеріне қарағанда әлдеқайда артық болады және жер астындағы сулар төмен орналасады. Өсімдіктер үшін жалғыз ылғал көзі атмосфералық жауын-шашын болады.

Ауа мен топырақтың температурасы жоғары болғандықтан, салыстырмалы ылғалдылық темек және жел қатты болғандыктан, әсіресе көктемгі және жазғыт кезенде, ылғал топырақ бетінде қарқынды буланады, соның себебінен ылғап тапшылығы пайда болады. Булану 700 - 950 мм. жылу кезендегі жауын - шашын 140 -170 мм болғанда, ылғалдылық тапшылығы 600 мм және одан да жоғары болады. Бұл жағдайда жылдардағы өсімдіктердің ылғалмен қамтамасыз етілуі 27 ден 72% дейін ауытқиды.

1 см мүлдем құрғақ топырақты ылғалдандыру үшін 2 мм сұйық жауын — шашын қажетті. 1 шаршы метр жауын -шашынның әр миллиметрі 1 литр су береді, немесе 10 тонна 1 гектарға. Егер жаздық бидайдың транспирациялы коэффициентін 500 етіп алсақ, толық жұмсалған жағдайда 1 мм жауын-шашынның 20 кг жалпы өнім, немесе 10 кг дән құруға мүмкіншілігі бар.

Өсімдіктердің ылғал қажеттілігін көрсететін көрсеткіштердің бірі - транспирациялы коэффициент. Бірақ, онық мөлшері өте тұрақсыз және өсімдіктерді биологиялық ерекшеліктеріне және түріне, даму фазасына және олардың өсу сатысына, топырақ және ауа райының жағдайына, өсімдіктердің қоректік заттармен қамтамасыз етілуіне және басқа көрсеткіштерге байланысы болады. Әр аймақтарда транспирациялы коэффициент 200 ден 1000 дейін ауытқанды. Аз бөлігі ғана (1%<) өнімділік құруға жұмсалады да, негізгі бөлігі булануға жұмсалады.

Мүнда, Еn — ылғалдың қажеттілігі, мм

ΣД — ауа ылғалдылығының орта тәулікті тапшылығының қосымы, мм

0,65 — коэффициент.

Д=Еn-е

Қанықпаған су буының мөлшерлі қысымы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы мен (f) қаныққан су буының қосымының нәтижесінде формула бойынша табылады:

e = (En/100)*f, гПа (гексопаскаль)

Ылғалмен қамтамасыз етілуді санағанда ыңғайлы болу үшін су буының мөлшерлі қысымын сынап, бағанасынан мм-мен көрсетілгені дұрыс, қосымшада көрсетілгендей кесте бойынша немесе 0,75 (1 гПа= 1 миллибараға= 0,75 мм сынап бағанасынан) коэффициентіне мәнін көбейту арқылы.

Өсімдіктердің вегетация кезеңіндегі нақты ылғал ресурстары (Св) оңтайлы ылғалмен қамтамасыз етілу (Еn) арасындағы салыстырмасы ылғалмен қамтамасыз етілу коэффициенті болады (К):

А.М.Алпатьевтің әдісі жер асты сулары терең орналасқанда ғана жақсы нәтиже береді.

Өсімдіктердің суға қажеттілік көрсеткішінің бірі - транспирациялық коэффициент болады. Бірақ бұл сан өте тұрақсыз.

А.В.Процеров [21] бойьшша жаздық бидайдың көктеу мен гүлдеуге дейінгі кезеңіндегі ылғалмен толық қамтамасыз етілу көрсеткіші болып қосымша булану көлемі алынады, ол 0,6 коэффициентімен және гүлдеуден балауызданып піскенге дейін 0,4 коэффициентімен алынған онкүндіктегі орта тәулікті дефициттердің қосымына тең.

Солтүстік Қазақстан үшін жаздық бидайдың өнімділігінің ылғалмен қамтамасыз етілуінің келесі байланыстылығын анықтаған:

Ө= 1,97*1,02х,

Мұнда, Ө - өнімділік, ц/га.

х - себу - балауызданып пісу кезеңіндегі ылғалмен қамтанасыз етілуі, оптимум %

Бұл жағдайда келесі ара қатынас табылған:

Орта ылғалмен қамтамасыз ету, оптимумнан, %	20	40	50	60	70	80	90
өнім болжамы, максималды болу мүмкіндігінен,%	20	30	40	55	65	85	100

Жер массивтерінің ауылшаруашылыққа қолдану мумкіншілігін анықтау, дақылдарды тандау және егіншілік жүйесінің элементерін үйрету үшін сол немесе басқа аймақтың ылғалдану жағдайын дұрыс бағалау керек.

И.Н.Иванов жылдың ылғалдану дәрежесін бағалау үшін жылдық қосымын (Ж) булануға (Е) салыстырмасын қолдануды ұсынды:

ПУ= Ж/Е, мм

Бұл жағдайда мына шкаланы қолданады:

Артығымен ылғалдану - Ылғалдану көрсеткіші 1,33 тен артық

ЬІлғалды - 1,33 - 1,00

Жартылай ылғалды - 1,00-0,77

Жартылай құрғақ - 0,77 — 0,55

Қуаңды - 0,55 - 0,41

Өте құнды - 0,41 - 0,33

Жартылай құрғақ - 0,33 - 0.22

Құрғақ - 0,22 - 0,12

Өте құрғақ - 0,12 тен төмен

Md=P/Σd

Мd көлемі 0,60 > - артық ылғалданудың қалыптасуын көрcетеді;

Md = 0,46 — 0,60 жауын-шашын буланудан асады,

Мd = 0,45 — жылдағы жауын-шашын мен буланудың сәйкес келуін көрсетеді,

Мd көлемі 0,44 — 0,15 - ылғадцану жеткіліксіз,

Мd< 0,15 — аса құрғақшылықты көрсетеді.

Егіншілік пәннен

3-курс студентеріне СОӨЖ

(5В080100 «Агрономия» мамандығы)