-зертхана Тапсырма: Ауыспалы егістердің нобайларын құрастыру принциптері

Тапсырма: Ауыспалы егістердің нобайларын құрастыру принциптері

Ауыспалы егістерді құрастырған кезде өрбір дақылға барынша қолайлы жағдай жасап, сыртқы ортаның қолайсыз әсерін азайту керек. Әрбір дақылдың биологиялық ерекшеліктері, олардың тіршілік факторларына қатынасы, топырақтың физикалық және химиялық қасиеттеріне, су және қоректік режимдеріне, танаптардың ластануына, сонымен қатар микроорганизмдердің тіршілігіне әсері анықталады. Ауыспалы егістің тәсімін құрастырғанда топырақ құнарлығын тиімді пайдалану кажетілігін ескеру керек. Ауыспалы егістердін төсімін құрғанда мына қағидаларды ұстану қажет:

1.Ауданның үлкен бөлігін негізгі дақылдарға бөлу керек.

2. 
   Құнды дақылдарды, сондай-ақ топырақ құнарлығына, арамшөптердін жоқтылығына және тіршілік факторларына, басқа да жағдайларға талабы жоғары дақылдарды ең жақсы дақылдан кейін орналастыру керек. Олар өз кезегімен келесі дақыл үшін жақсы алғы дақыл болғаны жөн.
   

2. 
   Ауыспалы егісті ең жақсы алғы дақылдан бастау керек.
   

2. 
   Топырақты өте тереңге күшті құрғататын дақылдардың (күнбағыс, қант қызылшасы, судан шөбі қайталана егілуіне, көп жылдық шөптерден кейін қүнбағыстың орналасуына жол бермеу керек.
   
3. 
   Дәнді бұршақ дакылдарын қайталап өсіру тиімсіз, өйткені олардан кейін бірінші жылы топырақта жиналған азотты, осы элементке қажеттілігі жоғары дақылдар оны пайдалана алмайды.
   

7. Нашар алғы егістен кейін танаптарды сүрі жерге қалдыру керек.

8. Суландырылатын және жауын-шашын жеткілікті жерлерде көп жылдық шөптерді бірінші жылы күздік немесе жаздық астық дақылдарының немесе бір жылдық шөптердің жамылғыларының астында өсірген тиіші.

9. Астық (арпа, сұлы, жұмсақ бидай) және жармалық мәдени дақылдадың қайталама егістері болуы мүмкін.

10. Ең жақсы алғы егістердің соңғы әсерін барынша толығымен кажет; мысалы, сүрі жерден кейін жаздық қайталама егістерін егуге болады.

11.Арамшөптерді азайтатын дақылдарды арамшөгптерге сезімтал дақылдармен кезектестіріл орналастырады.

12.Зиянкестері мен аурулары ұқсас және арнаулы арамшөптері бар дақылдардың қайталама егісіне жол беруге болмайды.

13.Далалық және құрғақ далалық аймақтарда эрозия қауіптілігін төмендету үшін мамандырылған ауыспалы егістерде отамалы дақылдарды қайталап егу тиімді емес.

14. Ауыспалы егісте күзде-қыста және жазда болатын жауың-шашынды тиімді пайдалана алатын дақылдардын кезектесуің үйлестіру керек.

15.Өсу-даму кезеңдерінің ұзақтығы әр түрлі дақылдарды кезектестіру керек.

Егіншілік тәжірибесінде қолданылатын ауыспалы егістердің көп түрлілігі оларды жіктеуді қажет етеді. Нақты бір шаруашылықта әр түрлі ауыспалы егістерді тиімді үйлестіруі ауыспалы егіс жүйесін құрайды. Әдебиеттерде әр түрлі ауыспалы егістердің жіктеулері болғанымен, олардың барлығының негізіңде үш белгі бар: өнімнің негізгі түрі (далалық, мал азықтық, арнайы), биологиясы және өсіру агротехникасы бойынша өзгеше дақылдардың топтарының ара катынасы (дәнді отамалы, дәнді-шөпті, сидералды, жеміс алмасу, топырақ қорғайтын т.б.) және танаптардың саны.

Бірақ мұндай жіктеу түсінуді қиындатады және ауыспалы егіске дұрыс атын беретін белгілерін анық бөліп шығаруға мүмкіндік бермейді. Мысалы, топырақ қорғайтын ауыспалы егістерді осы жіктеу бойынша бөліп шығаруға мүмкіндік бермейді. Ауыспалы егістердің мазмұнын және ерекше белгілерін толығырақ деңгейде Л.П. Роктанен және В.П. Томилов ұсынған жіктеу көрсете алады (8- кесте).

1. 
   Сүрі жер
   
2. 
   Жаздық бидай Сүрі жер буын
   
3. 
   Жаздық бидай
   
4. 
   Біржылдық бұршақ-дәнді қоспалары
   
5. 
   Жаздық бидай шөпті буын
   
6. 
   Мал азықтық дақылдар
   

Жүйелі түрде дақылдарды және сүрі жерді кезектестіріп орналаластыруын ауыспалы егістің тәсімі деп атайды. Мысалы, Солтүстік Қазақстандағы ең кең тараған дәнді-сүрі жер ауыспалы егісінің тәсімі: 1-сүрі жер, 2-жаздық бидай, 3-жаздық бидай, 4-арпа.

Дақылды ұзақ уақыт бір танапта ғана өсіруі ауыстырылмайтын егіс деп, ал шаруашылықта бір ғана дақылды ауыстырмай еге беру дара дақыл деп аталады.

Ауыспалы егістерде кейде бір дақылды бірнеше жылдар бойы егіп, содан соң оны басқа дақылға ауыстырады. Ондай егістерді қайталама егістік деп атайды. Мысалы, жаздық бидайды, жүгеріні, мақтаны және басқа дақылдарды қатарынан 2-3 жыл бойы себеді де, содан кейін басқа дақылға ауыстырады.

Ауыспалы егістің әр бір танабында әдетте бір дақылды өсіреді, өйткені осындай жағдайда ауыл шаруашылық техниканы тиімді пайдалануға, жұмыстарды жақсы ұйымдастыруға және қарқынды технологияларды пайдалануға мүмкіншілік туады. Бірақ егіс аудандары кішігірім болғандықтан бір танапта биологиясы және өсіру агротехникасы ұқсас дақылдарды орналастыру қажет болады. Ауыспалы егістердің осындай танаптарын құрама танаптар деп атайды. Әр бір ауыспалы егіс бірнеше буындардан тұрады. Буын деп жақсы алғы дақылдан басталып келесі топырақ құнарлығын жақсартатын дақылдың алдында аяқталатын ауыспалы егістің бөлігін атайды. Ауыспалы егісте буынды бастайтын жетекші алғы егістің аты буынға беріледі. Көбінесе ауыспалы егістерде келесі буындар кездеседі: сүрі жер, шөпті, отамалы және бұршақты. Мысалы, сүрі жер және бұршақ буындарынан құрастырындған ауыспалы егістің тәсімі:

1. 
   сүрі жер
   
2. 
   жадық бидай сүрі жер быны
   
3. 
   жаздық бидай
   
4. 
   ас бұршақ бұршақ буыны
   
5. 
   мал азықтық дақылдар (арпа, сұлы)
   

1. 
   Жүгері
   
2. 
   Арпа шөптермен бірге себілген отамалы буын отамалы буын
   
3. 
   Көпжылдық шөптер
   
4. 
   Көпжылдық шөптер шөптік буын
   
5. 
   Арпа
   

Ауыспалы егістің тыс танабы бұл ауыспалы егістің тәсімінен шығарылып бірнеше жыл бойы бір ғана дақыл өсірілетін танабы. Көбінесе тыс танаптарда көп жылдық шептер, жүгері өсіріледі.

Алғы дақыл деп өткен жылы осы танапта өсірілген дақылды немесе сүрі жерді атайды. Ауыспалы егісте әрбір дақыл немесе сүрі жер соңғы дақылға алғы егіс бола алады. Ауыл шаруашылық тәжірибеде ауыспалы егістерге түзетулерді енгізу, дақылдармен сүрі жердін, кезектесуін өзгерту қажет болады. Мысалы, сүрі жердің жағдайы жақсы болған кезде (арамшөптері жоқ, топырақтың физикалық қасиеттері оңтайлы болуы және т. б.). Осындай жағдайда бұл танапта дақылдарды сеуіп, ал сүрі жерге арамшөптермен қатты ластанған немесе физикалық қасиеттері нашар ауыспалы егістердің танаптарын бөліп шығару қажет. Дақылдардың және сүрі жердің алмасуына түзетулерді енгізген кезде олардың ауыспалы егістегі орналасу принциптерін бұзбау керек. Дақылдардың және сүрі жердің кезектестіру принциптерін бұзбай, олардың ауысу жүйелігіне түзетулерді енгізуге мүмкіншілік беретін ауыспалы егістің қасиетіне ие болу оның икемділігі деп аталады.

Айналым мерзімдері ұзақ және биологиясы ұқсас дақылдардан құрастырылған ауыспалы егістердің икемділігі жоғары болады.

Дақылдардың кезектестіру қажеттілігі әр түрлі себептерге байланысты. Олардың ішінде ерекше орынды қоректік заттарды тиімді пайдалану және топырақтағы қарашірік балансын реттеу алып отыр.

Ауыл шаруашылық дақылдар қажетгілігі, сонымен қатар топырақтан қоректік заттарды сіңіру қабілеттері өзгеше болады. Топырақтаң шығыдайтын әр түрлі дақылдардың, қоректік заттардың мөлшері олардың өнімділігіне жеке химиялық құрамына байланысты болады. Егіншілік тәжірибесінде қандай болсын өсімдіктің өсіру топырақтағы заттардың (оларды сырттан енгізбей) азаюына байланысты, Топырақтағы қоректік элементтердің азаюы өсімдіктің түріне байланысты. Бұдан басқа қоректік элементтерді пайдалануға қатынасы бойынша өсімдіктер таңдаулы қасиеттерге.

Астық дақылдар топырақты біршама азот және фосфор, картоп калиймен кедейлетеді. Тамыр жүйесінің әр түрлі қабатта орналасуы қоректік заттарды топырақтын әр түлрі қабаттардан пайдалануына себепші болады.

2- сағат

Тапсырма: Негізгі ауылшаруашылық дақылдарының алғы егістері

В.Г.Ротмистров барлық ауыл шаруашылық дақылдарды тамырлардың бойлау тереңдігі бойынша үш топқа бөлді: таяз орналасқан тамыр жүйесі — картоп, зығыр, қарақұмық, ас бұршақ, тары, орташа терендікте орналасқан тамырлары - қара бидай, бидай, арпа, сиыр жоңышқа, терең бойлайтын тамыр жүйеісі - әр түрлі өсімдіктер қиын еритін қосылыстардан қоректік заттарды әр түрлі сіңіру қабілеттеріне ие болады.

Қарақұмық тамыр іріндерінің жоғары ерітетін қабілетіне байланысты қиын еритін қосылыстардан пайдаланып, басқа одан кейін өсірілетін дақылдарға жеңіл сіңетін түрде қалдырады.

Ауыл шаруашылық дақылдарының тамыр жүйесінің құрылысындағы айырмашылығы топырақ ылғалдылығының пайдаланғанда байқалады. Қуатты тамыр жүйесі бар өсімдіктер (жүгері, күнбағыс, қант қызылшасы, жоңышқа ылғалды төменгі қабаттардан пайдаланады, ал басқа өсімдіктер ылғалды топырақтың жоғарғы қабаттарынан жұмсайды.

Әр түрлі өсімдіктер құрғақ заттардың қалыптасуына судың әр түрлі мөлшерін жұмсайды. Қант, жүгері, күнбағыс, көпжылдық шөптер тары, арпа сияқты өсімдіктерге қарағанда суды көбірек жұмсайды және топырақты күштірек құрғатады. Сондықтан ауыспалы егісте әр түрлі дақылдарды алмастырып қоректік заттарды және топырақ ылғалын тиімді пайдалануға мүмкіншілік туады.

Танапата дақылдардың алмасуы топырақтың физикалық жағдайын, әсіресе оның құрылымы мен тығыздығын жақсарту қажет.

Бір жылдық дақылдарды қарқынды өндеулер мен қайталама өсіру топырақтың тым борпылдақ болуына, ал бұл топырақ құрылымының нашарлауына келтіреді. Құрғақ дала, дала және аймақтарының жағдайында жел эрозиясының қауптілігі байқалады. Көпжылдық шөптер және басқа дақылдар қалың қыртысты (шымды) құрады, топырақ құрылымын жақсартады, төзімді агрегаттардың санын көбейтеді, су және жел эрозиясынан қорғайды.

Топырақ құрылымының қалыптасуынын өсері өтетін дәрежесі бойынша дала дақылдарын мынадай ретпен орналастыруға болады: көп жылдық бұршақ-дәнді шөп қоспалары, көпжылдық бұршақ шөптер, бір жылдық бұршақ-дәнді шоп қоспалары, күздік дәнді дақылдар, жүгері, жаздық денділер, астық бүршақтылар, зығыр, картоп және тамыржемістілер.

Ауспалы егіс дақылдарының орналасуының биологиялық себептері өсімдіктерді зиянкестер және арамшөптерден қорғаута, арамшөптердің зиянды әсеріне, сонымен қатар топырақта улы заттардың жинауынан қорғайтын қажеттілігіне тығыз байланысты.

Жоғарыда айтылғандай, арамшөптердің белгілі түрлері кейбір дақылдарға бейімделген. Осындайда аурулар мен зиянкестер туралы айтуға болады. Сондықтан дақылдарды алмаспай өсіруі арнаулы энто және фитофактардың санының, белгілі бір арамшөптердің көбеюіне, тамырлардың бөліп шығаратын зиянды заттардың жинаулын, микроорганизмдердің тіршіліктерінің пайда болған заттардың кобеюін дақылдарды дұрыс алмастыру арқылы шешуге болады. Ауыспалы егістің тәсімін жасау және танаптарда дақылдардың кезектесуін дұрыс ұымдастыру үшін алғы дақылдардың сапалық қасиеттерін білудің маңызы өте зор.

Алғы дақылдарды бағалағанда бірнеше талаптарды ескереді:

1. Келесі дақылды себер алдында тамыр өсетін топырақ қабатындағы өнімді ылғалдың мөлшері.

2. 
   Топырақта өсімдікгерге сіңімді түрде қореқтік заттардың болуы.
   
3. 
   Ауыспалы егісте өсіретін дақылға зиян келтіретін аурулардың және зиянкестердің жоқтылығы.
   

29 – кесте Негізгі ауылшаруашылық дақылдарының алғы егістері

Солтүстік Қазақстандағы негізгі дақылдарға Н.В. Шрамко (1983) алғы егістердің келесі үш категориясын ұсынады /30– кесте/

30– кесте Солтүстік Қазақстандағы негізгі танаптық дақылдарының алғы егістерін бағылау

Дақыл	Алғы егіс
	Жақсы	қанағатты	қанағатсыз
Бидай	Тыңайтылған таза сүрі жер, бұршақ-сұлы қоспалы пішінге, сүрі жерден кейінгі бидай	Ас бұршақ, жүгері, тары, арпа, сұлы, сүрі жерден кейінгі екінші бидай	Қарақұмық, үш жыл бойы бидайдың қайталама егістері
Арпа	Тыңайтылған таза сүрі жерден соң екінші және үшінші бидай	Тыңайтылған таза сүрі жер, жүгері	Сүрі жерден кейін үшінші бидай, жүгеріден кейін үшінші дақыл
Сұлы	Тыңайтылған таза сүрі жерден кейін бидай	Тыңайтылған таза сүрі жерден кейін бидай, тыңайтылмаған таза сүрі жер	Сүрі жерден кейін үшінші бидай, жүгеріден кейін үшінші дақыл
Қарақұмық	Тыңайтылған таза сүрі жер	Тыңайтылған таза сүрі жерден кейін бидай, тыңайтылмаған таза сүрі жер	Сүрі жерден кейін екінші және үшінші бидай,
Тары	Тыңайтылған таза сүрі жерден кейін бидай	Тыңайтылған таза сүрі жерден кейін екінші бидай,	Сүрі жерден кейін үшінші бидай
Ас бұршақ	Тыңайтылған таза сүрі жер, сүрі жерден кейін бидай	Тыңайтылған таза сүрі жерден кейін екінші бидай, тыңайтылмаған таза сүрі жер	Сүрі жерден кейін үшінші бидай және жүгеріден кейін астық дақылдар
Жүгері сүрлемге	Жүгері, арпа, сүрі жерден кейн бидай	Сүрі жерден кейін екінші бидай	Сүрі жерден кейін үшінші бидай

10-зертхана.

Тапсырма: Әр түрлі аудандарға ұсынылған ауыспалы егістер

Солтүстік және Орталық Қазақстанның дәнді ауыспалы егістері.

Осы аймақтың негізгі саласы бұл жаздық бидайдың тауарлы астығын өндіру болып табылады. Егістік аудандардың құрамында 60-70% дәнді дақылдар. Жаздық бидайдың ең жақсы алғы егісі таза немесе ықтырмалы сүрі жер. Оның егістерін сонымен қатар жүгеріні сүрлемге немесе жем шөпке, бір жылдық және көп жылдық шөптерден, дәнді бұршақ дақылдардан кейін орналастырады. Осы аймақта ең тиімдісі бұл қысқа айналымды сүрі жер дәнді, сүрі жер дәнді, отамалы және сүрі жер -шөпті-дәнді ауыспалы егістер. Көп жылдық шөптер (шықпа танап) негізгі дақылмен бірге себілмей (жамылғысыз) өсіріледі.

Ротация айналымының ұзақтығы және ауыспалы егістегі жердің меншікті келемі жауын-шашының мөлшеріне байланысты болады.

Жеті танапты

1 Таза немесе ықтырмалы сүрі жер 1 таза немесе ықтырмалы

сүрі жер

2 жаздық бидай 2 жаздық бидай

3 жаздық бидай 3 жаздық бидай

4 сұлы 4 жүгері

5 жаздық бидай 5 жаздық бидай

6 жаздық бидай 6 жаздық бидай

1 таза немесе ықтырмалы сүрі жер 1 таза немесе ықтырмалы сүрі жер

2. 
   жаздық бидай 2 жаздық бидай
   
3. 
   жаздық бидай 3 жаздық бидай
   
4. 
   жүгері 4 бір жылдық шөптер
   
5. 
   жаздық бидай 5 жаздық бидай
   
6. 
   мал азықтық дақылдар 6 мал азықтық дақылдар
   

1 таза немесе ықтырмалы сүрі жер 1 таза немесе ықтырмалы сүрі жер

2. 
   жаздық бидай 2 жаздық бидай
   
3. 
   жаздық бидай (тары) 3 жаздық бидай
   
4. 
   жаздық бидай 4 жүгері
   
5. 
   мал азықтық дақылдар 5 жаздық бидай
   

(арпа, сұлы)

Бес танапты (көп жылдық шөптер шықпа танабы)

1. 
   таза немесе ықтырмалы сүрі жер
   
2. 
   жаздық бидай
   
3. 
   жаздық бидай (тары, қарақұмық)
   

4. 
   жаздық бидай
   
5. 
   көп жылдық шөптер (шықпа танап)
   

1 таза немесе ықтырмалы сүрі жер 1 таза немесе ықтырмалы сүрі жер

2. 
   жаздық бидай 2 жаздық бидай
   
3. 
   жаздық бидай (тары) 3 жаздық бидай
   
4. 
   жаздық бидай 4 арпа
   

1. 
   таза сүрі жер 1 таза сүрі жер
   
2. 
   жаздық бидай 2 жаздық бидай
   
3. 
   жаздық бидай 3 мал азықтық дақылдары (арпа,сұлы)
   

Өсімдіктердің қалдықтары аз болуына байланысты, жеңіл топырақтардың құнарлығы төмен болатын ауыспалы егістерде, жазықтілгіштермен өңдеуге қарамастан жел эрозиясының, ал егіс беткейлерде су эрозиясының қауіптілігі байқалады. Сондықтан осындай танаптарда арнайы сүрі жерді және дақылдарды жол-жолмен орналыстырып, арнайы топырақ қорғайтын ауыспалы егістер игеріледі (31-кесте).

31 кесте Дақылдарды және сүрі жерді бес танапты топырақ қорғайтын ауыспалы егісте орналастыру

№	Тақ жолақтар	Жұп жолақтар
1	Сүрі жер	Үшінші жылғы көп жылдық шөптер
2	Жаздық бидай	Төртінші жылғы көп жылдық шөптер
3	Жаздық бидай, күзде көп жылдық шөптер орылған егістің үстінен себу	Бесінші жылғы көп жылдық шөптер шөпке шабылғаннан кейін жартылай сүрі жер бойынша өндеу
4	Бірінші жылғы көп жылдық шөптер	Көп жылдық шөптер қыртысының үстінен жазық бидайды себу
5	Екінші жылғы көп жылдық шөптер	қыртыстың үстінен жаздық бидайды себу

Осы ауыспалы егістің ұзақтығы он жыл. Дақылдардың және сүрі жердің жолақтары бойынша орналасу тәсімі 32 кестеде көрсетілген.

32 кесте Айналымы он жылдық 5 танапты топырақ қорғайтын

ауыспалы егістің айналым кестесі

Мал азықтық ауыспалы егістер дақылдардың түріне, орналасу орнына және пайдалану мақсатына байланысты ферма маңындағы және жайылым-пішен шабатындарға бөлінеді. Мал шаруашылық қора-қопсыларының маңындағы мал азықтық ауыспалы егістерде сүрлемдік және мал азықтық дақылдар, біржылдық шөптердің егістері орналасады, ал жайлым-пішен шабатын ауыспалы егістерде көбінесе көп жылдық шөптер басым болады.

1. 
   Сүрлемдік жүгері 1 Сүрлемдік жүгері (4-5 жыл)
   
2. 
   Арпа 2 Көпжылдық шөптер (4-5 жыл)
   

1. 
   Сүрлемдік жүгері 1 Сүрлемдік жүгері
   
2. 
   Арпа 2 Бір жылдық шөптер
   
3. 
   Сүлы 3 Арпа
   

1 Сүрлемдік жүгері 1 Сүрлемдік жүгері

(бір жылдық шөптер)

2. 
   Арпа 2 Арпа
   
3. 
   Мал азықтық тары 3 Сұлы
   
4. 
   Арпа 4 Көп жылдық шөптер
   (шықпа танап)
   

Жел эрозиясына күшті ұшырайтын топырақта алты танапты жайылым-пішен шабатын ауыспалы егістер қолданылады.

2. 
   2/3 бөлігі бір жылдық шөптер + 1/3 бөлігі көп жылдық шөптер (шөп шабылғаннан кейін жартылай пар түрінде ендеу.
   
3. 
   Үшінші жылдан бастап көпжылдық шөптер өсіріледі /3-6 жылдары/.
   

15 сурет. Жел эрозиясына күшті ұшыраған жерлерде жайылым-пішен шабатын ауыспалы егісті жүргізу тәсімі