Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі
Қазақстанның дойбы ойынының дамуна үлес қосқан спортшылар
жүктеу/скачать 261,88 Kb.
|
Сағындық Дулат курсавоий15.12
| 2.2 Қазақстанның дойбы ойынының дамуна үлес қосқан спортшылар
Қазақстанда дойбы спортының дамуы бірнеше ғасыр бұрын басталған. Біздің көшпелі ата-бабаларымыз (сақ дәуірінде) «шатран» деп аталатын ойынды білетін. Бастапқыда ойнауға тыйым салынғанына қарамастан, ол қазақ даласына тез тарады. Қазақ даласына сауда керуендерінің келуіне байланысты бұл ойын халықтың сүйікті ойындарының біріне айналды. Қазақстанның шығысында бұл ойын «дойбы», ал батыс өңірлерде – «шатраш» деп аталады. Қазақтың «екі же және биле» деген сөзі бұл ойынның ұзақ тарихы бар екендігінің белгілерінің бірі, біздің ұлттық ойынымыз болып табылады[19]. Алғашқы Қазақстан чемпионаты 1935 жылы өтті, оған 12 ойыншы қатысты. Бір ерекшелігі, бірінші чемпион Абай ұлының немересі, Семей Араков әрбір Кәкітайұлы болды (бұрынғы деректер бойынша бұл Акрам болған). Екінші рет Кәкітайұлы 1949 жылы республика біріншілігінде чемпион атанды. Бұл адам тоғызқұмалақта да жақсы ойнады, ел біріншілігіне бірнеше рет қатысты. Абай мұражайында ұлы ақын ойнаған дойбы тақталары мен тастар сақталған [13]. Қазақтардың алғашқысы дойбыдан спорт шеберіне кандидат - Шәкір Әлімбайұлы Жамбыршин (1902.01.09-1975.10.07) болды. 1931 жылы Мәскеу қаласы біріншілігінің қола жүлдегері, 1969-1975 жылдары-республика дойбы федерациясының президенті, екі рет Қызыл Ту ордені, КСРО Министрлер Кеңесінің лауреаты (1949). Бұл адам соғысқа дейін Мәскеуде студент кезінде өткен Мәскеу қаласының біріншіліктерінде ойнаған болуы мүмкін. Бұл нәтиже сол кезде өте үлкен жетістік болды, өйткені ол кезде шеберлер мен үміткерлер жоғары болды. Содан бері қазақ дойбысының спорттық жетістіктері біртіндеп өсе бастады. Қазақстанда дойбы, шахмат және тоғызқұмалақ бойынша алғашқы кітабын жазған Талапбек Сұлтанбекұлы - (1930-2009) «дойбы ойыны» (1954), «Шахмат ойнай аласың ба?» (1959), «шахмат, дойбы, тоғызқұмалақ» (1967). Қазақ балаларының алғашқысы дойбыдан спорт шебері-Иманалиев бак Қуанышбайұлы (25.07.1952 – 28.07.2008) болды. Бак Қызылорда облысы Арал ауданы Қамбаш ауылының тумасы. Жас кезінен бастап зағип жігіт тағдырдың еркіне көнбей, дойбы үйірмесінде, алдымен аздерлер арасында, содан кейін дені сау адамдар арасында оқыды, ал 1984 жылы алғаш рет КСРО финалына қатысқан алғашқы қазақ жігіті болды. Қазақстанның дойбы спорт шебері болған жоқ. Өйткені дойбы спорт шеберінің нормасын орындау қолайсыз құлып болды. Республика чемпионы болу жеткіліксіз болды. Мысалы, Қазақстанның бірнеше дүркін чемпионы көкшетаулықтың өзі Каир Әбдірайымов спорт шеберінің нормасын орындай алмады [14]. Спорт шеберінің нормасын орындау шарты өте қиын болды. Жарысқа кемінде 7 спорт шебері қатысқан жағдайда кемінде 70 пайыз ұпай жинау қажет болды. Бұл ретте арнайы одақтық сараптама комиссиясы партиялардың сапасын тексеріп, ойын шеберлігі тиісті деңгейде болған жағдайда ғана спорт шебері атағын берді. Бұл атаққа 1982 жылы Бак Иманалиев қол жеткізді. 30 жасында қазақтар арасында «Буревестник» ерікті спорт қоғамының одақтық біріншілігінде ол алғаш рет спорт шеберінің нормаларын орындап, дойбыдан алғашқы спорт шебері болды. БАҚ Қуанышбайұлының бұл жетістігінің айрықша ерекшелігі оның дені сау ойыншылармен жарыста жеңіске жетуі болды. Дені сау гроссмейстерлер мен шеберлердің өздері осы спорт түрінің кәсіпқойлары болды, олар дойбы теориясы бойынша чемодандармен толтырылған кітаптармен жарысқа қатысып, әр дойбыға қарсы оның бөліктерін бөліп алды. Бұқаралық ақпарат құралдарының теориялық жаңалықтары арнайы дойбы әдебиетінде өздігінен оқи алмады. Мәскеу, Ленинград, Одесса сияқты орталықтардың ішінен дойбы Меккесі болып саналды, мықты гроссмейстерлермен кездесуге мүмкіндік болмады. Мұндай жағдайда оның таланты мен ерекше есте сақтау қабілетіне сүйене отырып, біреуі ғана ойнады. Ол бұл атақты келесі жарыстарда Одақтың ең мықты спорт шеберлері мен гроссмейстерлерімен бірнеше рет дәлелдеді. Бак Иманалиев дойбы жарыстарында үлкен жетістіктерге жетті. Ол ондаған жылдар бойы Қазақ зағиптар қоғамының чемпионы (1981 жылдан 2008 жылға дейін), үш рет Қазақстан чемпионы (64) (1981, 1982, 1984), 100 шаршы дойбыдан қоғам біріншілігінің жүлдегері, Қазақ қоғамының құрылғанына 30 жыл толуына арналған мерекелік жарыстардың жеңімпазы (1986), Қазақстан Тәуелсіздігіне арналған турнирдің жеңімпазы (2007), бірнеше ірі турнирлердің жеңімпазы (Одесса Юрмала, Бендер және т.б. қалаларында өткен дойбы фестивальдерінің жеңімпазы). Қазақ зағиптар қоғамының құрамында бірнеше рет КСРО командалық біріншіліктерінің чемпионы және жүлдегері атанды. Қазақстан құрамасының мүшесі ретінде КСРО Кубогы үшін жарысқа қатысты. Ол өзін жақсы мұғалім ретінде көрсетті. М.Құрманбеков, Р. Медиаров және З. Терехова спорт шебері [15]. Біздің ел тәуелсіздік алғаннан кейін дойбы өнеріне апаратын жол қарқынды бола бастады. Қазақстан халықаралық аренаға шығып, жыл сайын 64 және 100 шаршы дойбы, 64 шаршы халықаралық дойбы (Бразилия түрі) бойынша ел біріншілігін өткізеді. Жақын арада Б. Иманәлиев туралы кітап баспадан шығады. 2010 жылы Санкт-Петербургтегі дойбыдан әлем біріншілігінде төрт қазақ өз жасындағы біріншілікті жеңіп алып, әлем чемпионы атанды. Ақтөбелік 15 жасар дойбы Мират Жекеев пен Орал Алтынай Жұмагелдиева қазақ тектес алғашқы Әлем чемпиондары атанды, ал Ресейде тұратын отандастарымыз Жанна мен Мәжит Саршаевтар (Астрахань) өз құрдастары арасында әлем чемпионы атанды. Бір жылдан кейін Мират Жекеев алғаш рет Азия біріншілігінде чемпион атанды және қазақтардан халықаралық гроссмейстер атағын бірінші болып алды. 2013 жылы Ақтөбеден келген тағы бір жерлесіміз Ахмет Башимов халықаралық гроссмейстер атағын алды. Мират пен Алтынай, Ахмет қатары жылдар өткен сайын артып келеді. Сағат Жүсіптің Қазақстандағы дойбы ойынын бұқаралық деңгейде кең таратуға ат салысып жүрген танымал дойбы шебері екенін көпшілік біле бермесе керек. 2004 жылы Алматыдағы «Арыс» баспасынан шыққан «Спортивный Казахстан» энциклопедиялық анықтамасында Сәкең туралы мынадай жолдар жазылған: «....Қазақстанның дойбыдан (хат арқылы) екі дүркін чемпионы, КСРО-ң финалына екі рет қатысқан, Қазақстан командасының құрамында өз тақтасында үшінші орын алған. Үздік партиялары «Шашки», «Дамбрете» журналдарында жарияланған» [16]. Дойбыдан спорт шебері, 2008 жылы «Тұмар» баспасынан шыққан «Дойбы мектебі» кітабының авторы, әлі күнге дейін тұғырдан түсе қоймаған, ардагерлер арасынан 2011 жылғы ел чемпионы болған Сәкеңнің жұртшылық онша мән бермейтін, «қойшы, дойбы да ойын ба» деп айтатын осы бір өте қарапайым, бірақ өте ақылды, өте терең ойын жайлы пікірлері көпшілікке қызық болар деп ойлаймыз. Дойбышы Тоғжан Тәжібекова Әлем чемпионатында 2 жүлдеге қол жеткізді Биыл Түркияның Анталия қаласында өткен жасөспірімдер арасындағы дойбыдан Әлем чемпионатына 19 елден 200-ге тарта ойыншы келіп, бақ сынады. Бұл жолы отандасымыз Тоғжан Тәжібекова 17 жасқа дейінгі жасөспірімдер арасында дойбының рапид және классика түрінен де 2-орынға ие болды. Бұған дейін ол 64 шаршылы дойбыдан дәл сол санатта әлем чемпионы атанған еді [17]. 21 тамыз бен 1 қыркүйек аралығында Болгарияның Кранево қаласында жасөспірімдер мен жастар арасында әлем чемпионаты өтті. Бәсекеде спортшылар рапид, блиц және классика бағдарламасында шеберлік байқасты. Бұл туралы Azattyq Ruhy prosports.kz-ке сілтеме жасап хабарлайды. Рапидте Қазақстан қоржынына 3 жүлде түсті. Әуелі 9 жасқа дейінгі қыздар арасында Алтынай Саматова топ жарса, 14 жасқа дейінгі жасөспірімдер арасында Батыс Қазақстан облысының тумасы Айбек Есенғалиев күміс медаль алды. Ал 20 жасқа дейінгі спортшылар арасында түркістандық Есбол Еренғайып қолаға қол жеткізді. Блиц санатында 27 жастағы Алтынай Жұмагелдиева чемпион атанды. Бұл оның карьерасындағы 7-чемпиондық атақ екенін айта кетейік. Ал Алтынай Саматова бұл жолы да қарсылас шақ келтірмей, екінші алтынын жеңіп алды. Сондай-ақ Тоғжан Тәжібекова 17 жасқа дейінгілер арасында күміске ие болды. Классика бағдарламасында Алтынай Саматова жеңіске жетіп, барлық санатта топ жарды. Бұл санатта Тоғжан Тәжібекова алтын алса, Айбек Есенғалиева 14 жасқа дейінгі ойыншылар арасында қола жүлдегер атанды. Жалпы қазақстандық эрудиттер 5 алтын, 2 күміс пен 2 қола медаль жеңіп алды. Сондай-ақ Тоғжан Тәжібекова мен Алтынай Жұмагелдиева қатар өтіп жатқан ересектер арасындағы командалық әлем чемпионатында бақ сынап, блиц пен классика бағдарламасында қола жүлдеге ие болды. Юрий Арустамов Қазақ КСР біріншіліктеріне қатысып, бірнеше рет республика чемпионы атанды. Бүкілодақтық жарыстарда-ел мен кәсіподақтардың біріншіліктерінде, КСРО халықтарының Спартакиадасында-Қазақстанның спорттық түстерін көрсетті [18]. Біздің республика үшін жас шашист Юрий Арустамов бірінші дәрежелі жұлдыз болды. 1957 жылы Харьковта КСРО чемпионаты барысында ол 6-11-ші орындарды, 1959 жылы Минскіде 6-7-ші орындарды бөлісті, ал осы екі чемпионаттың арасында 1958 жылы КСРО спорт шебері, Қазақстанда осы спорт түрінен алғашқылардың бірі болып шебер болды. Арустамов өмірінің бүкіл Алматы кезеңі өзінің спорттық шеберлігін жетілдіріп, Қазақстан астанасының жетекші шашистерін жаттықтырды. Юрий Арменакович Алматыда төрт жыл жұмыс істеді, бірақ 1961 жылы Бакуге оралуға мәжбүр болды: ата-анасы ауырып қалды. Іле Алатауының етегінде өмір сүрген жылдарын арустамов сұхбатында «қызықты уақыт»деп атады. [19] Бұл қызықты уақыт Бүкілодақтық стандарттар бойынша өте күшті шашист қалыптастырды. 1970 жылы Арустамов КСРО чемпионы атанды, оның рекордында ел біріншілігінің күміс және екі қола медалі бар. Ол әлемдегі ең үлкен және ең сәтті ресейлік дойбы чемпионаттарының финалына қатысу саны бойынша Кеңес Одағының рекордына ие болды және мәңгі қалды: 22 турнир! Юрий Арустамовтың спорттық шығармашылығы мен үлкен мұрасы туралы дойбы өнерінің мамандары мен білгірлерінің көптеген пікірлері қалды. Міне, олардың кейбіреулері: Яков Шаус, Литва мен Израильдің халықаралық дойбы бойынша ұлттық гроссмейстері: «оның сұлулыққа деген сүйіспеншілігі дойбыда да көрінді. Арустамов ешқашан «вариант» болған емес. Ол дебюттен бастап қызықты, шаблонсыз ойын ойнауды жөн көрді, әдемі тактикалық шешімдер тапты». Котлярдың романы: «Абрам Каплан Юрий дойбы стилін келесідей сипаттайды: Арустамовтың шығармашылығы әртүрлі тактикалық құралдардың бастапқы стратегиялық жоспарлармен органикалық үйлесімімен, позицияны терең бағалаумен, жылдам есептеумен сипатталады». Ол әрқашан күресуге, тіпті ең қатал қарсыластармен күресуге бел буады. Ол тақтадан тыс импровизацияны ұнатады, көбінесе өте сәтті. Ол жеңіліп қалды, бірақ ол дойбы өнерінің алтын қорына енген көптеген әдемі партияларды жеңіп алды» [20]. жүктеу/скачать 261,88 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|