«Қазақстанның қазіргі заман тарихы» пәні қоғамдық тарихи сананы қалыптастырудағы маңызын айқындаңыз

Элита – ең таңдаулы адамдардың қауы­мы. Халық басқарушы билікке түгел­дей қатыса алмайды, сондықтан, бұл міндетті элита атқарады. Олар бұқара халықтың биліктегі өкілі, ел соларға сенім артады, соңынан ереді, бағыт-бағдар алады, түзе­леді, еліктейді.  Элита дегенде, жоғар­ғы билік пен көрнекті тұлғалар еске түседі. Алайда, мемлекеттік басқару құры­лымдарындағы билеуші элита – фор­­мальды топ қана, олардың көп­шілігі бұған кәдімгі қызмет, кәсіп түрі, артықшылықтарға ие болудың бір жо­лы, мансап ретінде қарайды. ХХ ғасыр басында орыс отаршыл­ды­ғының озбырлығы барған сайын арта түскен шақта ұлтшыл азаматтар арғы тегіміздегі Алаш атымен бірігіп, ұлттық идеяны ту етіп бас көтерді. Осы зиялы топтың көш­басшысы Әлихан Бөкейханов: «Біз, хан тұқымы, қазақтың үмітін ақтап, елдігін, тәуелсіздігін сақтап қала алмадық, қарызымызды ақтау үшін көшін бастай алмасақ та, қосшысы боламыз» деуі де оның асқақ мұратын халық тағдырымен байланыстыруынан. Сол тұс­тағы зиялылардың алдыңғы сатында қа­зақтың жалпытүркілік тұтастық идеясын көтерген Мұстафа Шоқай, «Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі – Пайдалан шаруаңа жараса, Алаш!» деп, ұлтын оятқан Міржақып Дулатұлы, ұлт көсемі Ахмет Байтұрсынұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Асан Қайғыдан кейін қазақтың шекарасын белгілеп берген Әлімхан Ермеков, «Алаш туы астында күн сөнгенше сөнбейміз!» деп ұран салған Сұлтанмахмұт Торайғыров және т.б. тұрды.  Ар, намыс, әді­лет, адами қадір-қасиет, өз ұстанымына адалдық, тұрақтылық, тектілік – ХХ ғасыр басындағы қазақ интеллигенциясының бас­ты ерекшелігі. Қуғын-сүргінде, азап лагерь­лерінде, түрме тозағында, тергеу камераларында олар өздерін нағыз ер-азамат сияқты ұстады. Олар ешқашан өздеріне интеллигент, элита атағын таққан жоқ және бұған заман да мұрша бермеді. Ұлт-азаттық қозғалысының басшылары Әлихан , Ахмет Байтұрсынов , Міржақып Дулатов, Жақып Ақбаев, Мұстафа Шоқай, Мұхаметжан Тынышбаев, Бахытжан Қаратаев, Халел және Жанша Досмухамедовтер және басқалары – негізінен Петербург, Мәскеу, Варшава, Қазан, Омбы мен Орынбор жоғары оқу орындары, училищелерінің түлектері».

Қазақтардың рухани өмірі тарихына 1911 ж тұңғыш ұлттық бейресми мерзімді басылымдар шыққан жыл ретінде енді. Сол жылдың қаңтарынан бастап қазақ тіліндегі бірінші журнал «Айқап» шықса, наурыздан бастап «Қазақстан» газеті шыға бастады. Бұл басылымдар туралы кеңестік тарихнамада біршама айтылды. Кеңестік тарихнамада айтылғандай ,журналдың өзімен қатар шығып тұрған «Қазақ» газетінен басты айырмашылығы таптың идеялық позицияларында емес, олардың қаржылық негіздерінің екі түрлі құрылуында, қаржы көздерін екі түрлі іздестіруілінде болды.Басқаша айтсақ, басылымдарды қаржыландырудың уақыт талабына сай нарықтық негізде жүргізілуінде н\е керісінше уақыт талабына сай жүргізе алмауында болды. ХХ ғ бас. Ұлт алдында тұрған мәселелерді ұлттық деңгейде көтеріп,ұлттық көлемде қоя білген, сондықтан ұлттық басылым деген ұғымға толық сай келетін екі басылымның бірінің өлемдік соғыстың басталуына байланысты туындаған қиыншылық қыспағына шыдай алмай өз шығуын тоқтатуы , екіншісінің, сол қиыншылыққа қарамастан шығуын жалғастыруы қайсысының дұрыс жол таңдай білгендігін көрсете білді.

Журанал мен газеттің мақсат міндеттерінің бірлігі олардың мазмұн жағынан да жақын болуы әсер етті. Екі басылымға да тән ортақ тақырыптар: оқу-ағарту, білім беру, ғылым, өнер үйрену, жер, отаршылдық, отырықшылдық, әйел теңдігі, шаруашылық жүргізу , әдет –ғұрып, салт -дәстүр мәселелері, надандыққа ж\е партиялық бүлікшілікке қарсы күрес болды. Екеуінің де ғасыр басында ұлт алдында тұрған отырықшылдыққа көшу, қала болып тұру, бас қосу сияқты қазақ зиялыларының арасында талас тудырған мәселелерде бір позиция болғандығы белгілі. ж\е екеуі де қаражат жетіспеуіне байланысты өз шығаруларын тоқтатты. «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті қазақтың шын мәніндегі тұңғыш бейресми мерзімді басылымдары болды. Екеуі де баспасөзге деген ұлттық қажеттіліктің, қоғамдық сұранысытың нәтижесінде пайда болды. ж\е екеуі де бүгінгі ғасыр басындағы қазақ тарихының өзіндік ерекшеліктері бар қайнар көздерін қарап отыр.

15. Кеңес өкіметін заңдастыру шаралары мен Қазақстанды кеңестендіру ерекшеліктерін талдаңыз.

Кеңес үкіметі немесе кеңестер билігі –бұрынғы Ресей империясында (1917жылдың 1 қыркүйегінен Ресей

Республикасы )Уақытша үкімет қарулы күшпен құлатылған Қазан төңкерісінен кейін орнатылған билік

жүйесінің атауы . «Кеңес» сөзі алғаш рет төңкерісшіл жұмысшы тобының сайланбалы жетекші отаны-

Жұмыс депутаттары кеңесі түрінде 1905-07жылғы бірінші орыс революциясында пайда болған.

Қазақстанда кеңес үкіметінің орнатылуы.Кеңес үкіметі орнауының екі түрлі жолы болды:

1.Өнеркәсіп орталықтары мен темір жолға жақын,жұмысшылар басым оңтүстік және солтүстік

аймақтарда –бейбіт жолмен;

2.Сібір,Орал,Жетісу қазақтары мен офицерлер,кулактар біріккен контрреволюциялықкүштер басым

аудандарда күрес жолымен.

Перовск жұмысшылар мен солдаттары өкімет билігін 1917 жылғы 30 қазанда өз қолына алды.Ол кезде

бұл үлкен әскери горнизон орналасқан ірі теміржол станциясы болатын.Бұл жерде Совет үкіметі бейбіт жолмен орнады. Сырдария облысында Кеңес укіметінің орнауы оның орталығы Ташкент қаласында 1917 жылы 31 қазанда қарулы күреспен орнады.1917 жылы қараша айының орта кезінде Кеңес үкіметі Черняев қаласында жеңді.Қараша-желтоқсан айларында Кеңес үкіметі Әулиеата,Түркістанда,Қазалы,Арал поселкісінде бейбіт жолмен орнады.Семейде үкімет билігі жергілікті Кеңестің қолына 1918 ж. Ақпанның

16-нан 17-не қараған түнде көшті. 1917 жылы желтоқсан-1918 ж. Наурыз аралығында Кеңес үкіметі Торғай облысының орталығы Қостанай,Ақтөбе қалалары мен басқа да ірі елді мекендерде орнады.Торғай облысында Кеңес үкіметінің орнауына А.Иманов, Қ.Қойдасов, В.Зинченко және т.б. күрескерлер үлес қосты.

1918 жылы 18 қаңтарда Орынборда Кеңес үкіметі орнады.Оралда Кеңес үкіметі қиын жағдайда орнатылып,1918 жылы 15 қаңтарда жеңіп шықты.Жетісуда Кеңес үкіметін орнату жолындағы күрес, контрревалюциялық күштерінің басым болуына байланысты 1918 жылдың көктеміне дейін созылды.Мұнда революцияны қолдаушылардың қосқан үлесі елеулі болды.Олардың арасында Т.Бокин, Т.Өтенов, Ж.Бабаев, А.Розыбакиев сыяқты жергілікті халық өкілдері бар еді. Верный жұмысшылары Қызыл гвардия жасақтарын ұйымдастырды,әскери төңкеріс комитетін құрды. Сөйтіп, наурыздың 2-нен 3-не қараған түні Верныйда әскери-ревалюциялық комитеті басқарған күштер қару-жарақ қоймаларын,почта-телеграфты т,б, маңызды мекемелерді басып алды да,Верный қаласында Кеңес үкіметін орнатты.

Кеңес үкіметі наурыз айында Жаркентте,Сергиопольда (Аягөз),Талдықорғанда,сәуірдің бас кезінде Лепсіде орнады.

Сөйтіп,1917 жылдың қазан айынан бастап,1918 жылдың наурыз айына дейін Кеңес үкіметі Қазақстанның көп жерінде жеңіске жетті,яғни Кеңес үкіметі өлкеде түгел орнап бітті.

1918-1920 жылдардағы азамат соғысы Қазақстан өлкесінің экономикалық жағдайын көптеген жылдарға кері шегерді. Өндіріс орындары жұмыс істемеді. 1913 жылмен салыстырғанда Қазақстанда мұнай өндіру 4 есеге, көмір өндіру 5 есеге кеміді, ал мыс рудасын өндіру мүлде тоқтады. Халық шаруашылығының жалпы өнім өндіруіндегі өнеркәсіптің үлесі 1920 жылы бар болғаны 6,3 процент болды. Ауыл шаруашылығы да өте күшті дағдарысқа ұшырады. Орал губерниясында егістік жерлер 2 есеге, ал Жетісу аймағында 3 есеге кеміді. Ең бірінші кезекте ұлттық байлықтың негізгі көзі болып саналатын мал шаруашылығы құлдырады. Соғыс жылдарында мал саны 10,8 млн. басқа кеміді, оның 2 млн-ы жылқы, 6,5 млн-ы ұсақ мал болды.

Кеңес үкіметінің солақай саясатының нәтижесінде Республиканы сұрапыл аштық жайлады. Бөкей губерниясында – 100 мың, Оралда – 400 мың, Семей губерниясында – 500 мың, Орынбор – 445, Ақтөбеде – 360 мың адам ашықты. Көшпелілер арасында өлім ересек тұрғындардың 30 процентін қамтыса, ал кейбір аудандарда халықтың 75 проценті қырылған. Әулиеата уезінде халықтың қатты қырылғандығы соншалық, бұрынғы бірнеше болысты біріктіріп бір болыс ұйымдастыруға тұра келді. Жалпы зерттеушілер 2 млн 300 мыңнан аса адам ашықты, 1 млн-ға жуығы аштық пен аурудан өлді деген мәліметтерді келтіреді. Мұсылман зиялы қауымы арасынан мұндай соракылыққа қарсы шыққан Т. Рысқұлов болды. Ол аштықпен жүйелі түрде күресу үшін, құрамына бірнеше комиссариаттардың өкілдерін кіргізіп, арнайы ұйым құруды талап етеді. Түрікатқару комитеті Т. Рысқұловтың талабын қолдап, аштықпен күресті өздерінің қызмет жағдайына сәйкес республиканың азық-түлік, жер шаруашылығы, денсаулық сақтау, қаржы, темір жол комиссариаттарына жүктейді. Аштықпен күресті тікелей басқаратын ерекше Орталық комиссия ұйымдастырылады. Оның төрағасы болып Т. Рысқұлов тағайындалады. Бұл ұйым алғаш жұмысқа кіріскенде көптеген объективті қиындықтармен қатар, өзі тектес азық-түлік ісіне қатысы бар басқа ұйымдар тарапынан жасалған қасақана іріткі салу әрекеттеріне ұшырайды. Рысқұлов жалпы Орталық комиссияның құрылуының өзін “дені дұрыс құбылыс емес” дейді. Үкіметтің құрамында аштықпен күресуге міндетті толып жатқан “экономикалық органдар бола тұра, мұндай ерекше ұйым құруға мәжбүр болудамыз” дейді.

19. Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруалары қожалықтарын күшпен отырықшылыққа көшірудің зардаптарын талдаңыз.

Ұжымдастыру мен отырықшылыққа көшу жылдарында Қазақстанда дәстүрлі мал шаруа\ғы күйреп,малынан айырылып,баспанасыз әрі аш қалған қазақтар еріксіз үкімет саясатына бас еді.Сондықтан колхозға мүшелікке жаппай еріксіз кіріп жатты.Алайда отырықшыландырудың алғашқы бес жылдығында орындалмай қалған күрделі міндеттерді кеңес үкіметі келесі бесжылдықта жүзеге асырды.отырықшыландыру жылдарында қазақ ауылының мәдени әлеуметітк жағдайы нашарлап кетті.Көшпелі ж\е жартылай көшпелі халықты отырықшылыққа күшпен ұжымдастыру қазақтар үшін үлкен қасірет әкелді. 1930 ж 87136 шаруа\қ отаршылыққа көшірілсе, 1933ж бұл көрсеткіш 242208ге жетті.Отырықшылыққа көшу механизмінің өзі қарапайым түсіндірілді.Жүздеген шаруашылықтары бір жерге жинап , деревня типтес поселкелер ұйымдастырылды.Мұның барлығы күштеу әдістері арқылы жүзеге асырылды,орныққан көшпелі ж\е жартылыай көшпелі халықты 100% колхозға қабылдады.Оның үстіне 200 шақырымдық радиусты қамтитын үлкен аймақтарда жүздеген шаруашылықты біріктірген үлкен колхоздар құрылды.Колхоздарға ортақ меншікке алынған малдар қырыла бастады.Ауыл шаруа\да егін өнімі күрт төмендеп кетті, себебі жерінен айырылған шаруалар еңбек етуге құлықсыз болды.Ең қиын жағдай мал шаруашылығында қалыптасты.Ұжымдастыру қарсаныңда Қазақстанда 40,5 млн мал басы болса,1933 ж 1 қаңтарында одан тек 4,5млн басы ғана қалды.

Большевиктер қазақ ауылында әлеуметтік теңсіздікті жою мақсатында шабыныдық ж\е жайылымдық жерлерді бөліске салды.Ф.Голощекин «Жайылымдық жерді бөлу деген не?» дей отырып , бұл науқанға зор екпін бере отырып ж\е төңірегіндегі большевиктерді жігерлендіру үшін «Бұл Кіші Қазан» деді. 1926ж 20 мамырда «Жерге орналаспай жерді пайдаланатын көшпелі ж\е жарт көшпелі аудандардың шабындық ж\е егісітік жерлерін уақытша қайта бөлу туралы заң қабылданды.Қазақстанда большевиктер 1926-27 ж 1250мың десятина жайылымдық ж\е 1360 мың десятина шабындық жерді бөлді. Бөлінген жердің 61,6%кедейлер, 8,8% ауқаттылар алды, ал жайылымдық жердің 59,3% кедейлерге, 31,7% орташаларға ж\е 9% ауқатты қожалықтарға берілді. Алайда Голощекиннің бұл саясаты еш нәтиже бере алмады.Біріншіден, қазақтың дәстүрлі шаруа\қ жүйесі сақталып отырған жағдайда шабындық ж\е жайылымдық жай бөліске салу еш нәтиже бермеді.Екіншіден, ол жерлер шаруа қожалығындағы отбасы мүшелерінің санына байланысты бөлінеді.Ал қазақ дәстүрінде керісінше, маладың саны мен құрамына байланысты бөлінеді.Үшіншіден, жерге ие болған шаруа\р жерді пайдалана алмады,себебі оларға еңбек құралдары жетпеді ж\е сапасы өте төмен болды. Бірақ большевиктер бұл шараларын тоқтатпады. Осыған орай мал саны 40,5млннан 4,5млнға дейін азайды.кедейлердің саны көбейді. 1932-33 ж аштық басталды.Көптеген адамдар ауруға шалдығып, қырылды.Халық көтеріліске шығып, бірақ қызыл армия оларды тез басып тастады. 1916ж ұлт азаттық көтеріліс осыған ұқсас болды. Патша үкіметі халықтың жағдайын мүлдем ойлаған жоқ. Олардың жұмыс істеу уақытын ұзартып , жалақыларын азайтты. Тіпті халықты қара жұмысқа алу туралы шешім қабылдайды.Халық бұндай қиындықтарға шыдамай көтеріліске шығады.Осы екі жағдайда да ресей халықты әбден қинады.Өздерінің қалағандарын істеп , қазақ халқын пайдаланды.

1937 ж БК(б)П ОКнің И В Сталин мен оның айналасындағылардың «халық жаулары ж\е олардың құйыршықтарын түп тамырымен жоюдың» қажеттігі жөніндегі нұсқауы барлық жерде қолдау тапты.1928 ж ортасынан бастап Алаш қозғалысына қатысқан зиялылар жаппай тұтқындала бастады.Оларға «буржуазияшыл-ұлтшылдар» деген жалған айып тағылды. Сол жылы 44 алашордашы тұтқындалып, оның ішінде Ж.Аймауытов Ә.Байділдин Д.Әділев ату жазасына кесіліп, үкім орындалады.Ал қалғандары түрмеге қамалды. Ұлттық зиялылардың екінші тобы 1930ж қыркүйек қазан айларында тұтқындалып, оның 15і Орталық Ресейге жер аударылды.1936-38ж Қазақстанда 25833 адам партиядан шығарылып, олардың 8544 іне халық жаулары н\е халық жауларының сыбайластары ж\е т.б. айыптар тағылды.Танымал қазақ зиялылары,Алаш қайраткерлері түгелге жуық саяси қуғын сүргінге ұшырады.олардың отбасы мүшелері де жазықсыз қудалау көрді. Соңғы зерттеулер б\ша 1931жылдан бастап 1954жылдың 1ақпанына дейінгі кезеңде КСРОда соттан тыс және сот органдары ақпанына дейінгі кезеңде КСРОда соттан тыс және сот органдары 3 млн 777мың адамды ату жазасына соттап оның 643 мыңына үкім орындалса, ал2млн 369 мыңын 25 жылға дейінгі мерзімге түрмелерге қамап, лагерлерге айдалған.1930 жылдардың ортасында Мирзоян,Құлмамбетов, Н.Нұрмақов, О. Жандосов,Рысқұлов, сынды көрнекті партия ж\е мемлекет қайраткерлері, «халық жаулары» ретінде тұтқындалд ретінде тұтқындалды.

30-жылдары Қазақстан жөніндегі саясат осындай сынақ мақсатында жүргізілді.Бүгінгі күннің көзқарасы б\ша ол мынадай перспективаларды көздеді:саяси салада:Қазақстан халқының тілі мен тарихын жою, саяси тәуелсіздігі, шынайы егемендігінен айыру, Қазақстанда «Кіші Қазан» жоспарын жүзеге асыру;әлеуметтік-экономикалық салада:Қазақстанды елдің шикізат базасы ретінде дамыту, қазақ халқын отаршылыққа көшіру мен ұжымдастыру;ұлтаралық қатынастар саласында:ассимиляция саясатын жүзеге асыру есебінен республикалық ұлттық әлеуетін «жақсарту».жалған халық жаууларымен күрес концлагерьлердің құрылуына жағдай жасады.(Карлаг, Степлаг, АЛЖИР)Көптеген аудандар тікен сымдармен қоршалып ол сақадай сай қаруланған әскермен күзетілді.Кейінірек атылған адамдарды жаппай жерленген жерлер анықтала бастады. Сондай орындардың бірі Алматы түбіндегі Жаңалық ауылынның жанынан кездейсоқ табылды.Мұнда 1937-38 жылдары атлған белгілі жазушылар мен ақындар: М. Жұмабаев,С.Сейфуллин, І. Жансүгіров, Б.Майлин, көрнекті ғалымдар А. Байтұрсынов, С. Асфендияров, т.б. мемлекет, қоғам қайраткерлері, шаруашылық басшылары мен өндіріс озаттары сынды тоталитарлық тәртіптің мыңдаған құрбандары құпия жағдайда жерленді.
22. Кеңес өкіметінің білім және ғылым саласының реформаларындағы қайшылықтар.

1917 жылы Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда жаппай сауатсыздықты жою мен ағарту ісін дамыту ісін мәдени өзгерістердің басты бағыты болды. 20ғ басында халық ағарту ісі қоғамның қосалқы жүйесі ретінде терең дағдарысқа душар болды. Халықтың басым көпшілігі оқи да жаза да алмады, миллиондаған балалар мектепке бармады, оқу орындары мен педагогикалық кадрлардың аса тапшылығы байқалды. Сондықтан, большевиктер халық ағарту саласында кешенді ж\е батыл шараларға кіріскен кезде , қос мақсатқа бірдей жетуді:біріншіден, қарапайым адамдардың ықпалы мен сеніміне кіру ,екіншіден, бұқара халықтың санасына маркстік-лениндік идеялогияны сіңіруді ұйғарды.БОАКтың 1918ж 16 қащзандағы «Бірыңғай еңбек мектебі туралы «ережесі РКФСР халық ағарту комиссариатының 1918 ж 31 қазандағы Ұлттық азшылық мектептері туралы» қаулысы В.И. Ленин 1919 ж 26 желтоқсанда қол қойған. РКФСР халықтары арасындағы «сауатсыздықты жою туралы» қаулысы осы шараға мемлекеттік сипат берді: 1920 жылдан жергілікті халық ағарту бөлімдерінің жанынан сауатсыздықты жою жөніндегі төтенше комиссиялар құрыла бастады. Олар хат танымайтының есебін алуды ұйымдастыру, оқу құралдарын шығарумен айналысты.1920-21 ж сауатсыздықты жою б\ша 2412 қызыл отау жұмыс істеп, онда 72232 адам сауатын ашты. Сауат ашушылар саны бірте—бірте өсті. Егер 1922-23 оқу жылында оқи ж\е жазу білуді небәрі 4,1 мың адам меңгерсе, ал 1926-27 ж оқу жылында олардың саны 43,6мың адамға жетті. Республика халқының сауаттылық деңгейін де артты. 1920 ж 14,4% дан 1926 ж 22,5%ға дейін көтерілді.

Ұлы отан соғысы қарсаныңда 20 жоғ. оқу орны, 118 орта арнаулы оқу орны болып, 40мыңдай адам оқыды. 1930 ж өзге республикалардың жоғарғы оқу орындары мен техникумдарында 20 мыңдай қазақстандық оқыды. 1926ж М.Массон ежелгі Тараз қаласының орнына қазба жұмыстарын жүргізді.1932 ж КСРО Ғылым академиясының Қазақстандағы филиалы құрылды. Алғашқыда оның құрамында зоология ж\е ботаника секторлары, Алматыдағы Ботаника бағы болды. 1935ж геология ж\е тарих секторлары құрылды. Кейін Қазақ ұлттық өнер ғылыми зерттеу институты қосылды. 1935ж С. Асфендияров жазған «Қазақстанның көне заманнан бергі тарихының» -1 бөлімі жарыққа шықты. 1920-30ж С.Сейфуллин, С Мұқанов, А. Байтұрсынұлы,Қ. Жұбанов қазақ тілі білімі мен әдебиеттану мәселесі жөнінде еңбек жазды. Ұлы отан соғысы қарсаңында 57 ғылыми мекемеде 1700ден астам ғылыми еңбек еткен.

Соғыстың алғашқы күндерінен бастап ақ қазақстандықтар барлық майданға қатысты. Олар Отан үшін фашистерге қарсы бағытталған ұрысқа аянбай кірісті. Қазақстанда ұйымдастырылған көптеген әскери бөлімдер майданға жіберілді. Даңқты Брест қамалын қорғаушылардың қатарында мыңдаған қазақстандықтар болды. Олардың арасында Ғ.Жұматов, В.Фурсов, Қ.Туртиев, Ш.Шолтырев, Қ.Иманқұлов, Е.А.Кагань, т.б. жаумен алмай шайқасып, ерліктің үлгісін көрсетті.

Мыңдаған қазақстандықтар Еділ бойы мен Дон далаларында көрсеткен ерліктері үшін ордендер мен медальдармен марапатталды. Ұшқыш Нүркен Әдіровке, танкист Тимофей Позолютинке, атқыш Рияз Рамаевқа, минометші Қарсыбай Спатаевқа Кеңес одағының батыры атағы берілді. Днепрден өту шайқастарына қатысқан 73-ші гвардиялық дивизияның 210жауынгеріне, 72-ші гвартиялық дивизияның 29жауынгеріне , 8-ші гвардиялық дивизияның 46жауынгеріне Кеңес Одағының батыры атағы алынды.

Ұлы Отан соғсындағы ерліктері үшін Кеңес Одағының батыры атағын алғандар:

1.Барлығы:11600 адам;

2. Қазақстандықтар-497, оның ішінде қазақтар -97

3. Қазақ қыздары-2.

Соғыстың басынан аяғына дейін әскери бөлімдер ретінде шайқасқан 12 қазақстандық дивизияға құрметті атақтар берілді. Олардың бесеуі-бір орденмен, төртеуі-екі орденмен, екеуі үш орденмен парапатталды. 5дивизия ішінде Кеңес Одағының Батыры атанған И.В.Панфилов атындағы 8-гвардиялық дивизия гвардиялық дивизияларға айналды. Төрт қазақстандық ұшқыш Талғат Бигелдинов, Леопид Беда, Иван Павлов, Сергей Луганский. Кеңес Одағының Батыры атанғына екі рет ие болды. 1990 жылы 11желтоқсанда көрнекті қолбасшы Бауыржан Момышұлына да осы құрметті атақ берілді. 1941жылы Бауыржан Момышұлы аға лейтенант шенінде батальонды басқарып, Мәскеу түбіндегі шайқастарда өз құрамасын жау қоршауынан үш рет алып шықты. Соғысты ол аға лейтенат шенінде аяқтады. Әділеттілік тек 45 жылдан соң, қазақтың ұлттық батыры өмірден қайтқаннан кейін ғана қалпына келтірілді. «Даңқ орденінің толық иегер» атағына 110қазақстандық ие болды. 1941жылы 26маусымда әуеде 6т жолынға батып бара жатқан бомбалаушы ұшағын жау танкісі колоннасы үстіне түйілтіп, жандарын пида еткен қазақтың баһадүр ұшқышы Б.Бейсекбаев пен ұшақ экипажына 1996жылы 2мамырда Ресей Федеренциясының Батыры атағы берілді. Рейхстагқа тікелей шабуыл жасап, оғн жеңіс туын тіккендердің қатарында қазақстандықтар Р.Қошқарбаев, капитан Б.В.Чупрета, минометшң А.Бақтыгереев, пулеметші А.Е.вицко, байланысшы К.М.Волочаевтар болды.

Үндістан, Сирия, Ливан, Палестинада соғыс халық бұқарасының саяси белсенділігін оятты, олар белсенді түрде тәуелсіздікт талап ете бастады. Екінші жүниежүзілік соғыс салдарынан әлемдік аренадағы күштер салмағы да тез өзгеріске түсті. Германия,Жапония,Италия соғысқа дейін державалар қатарында болса, жеңілгеннен кйін уақытша болса да тәуелсізді елдерге айналды. Жеңімпаз мемлекеттердің ішінде АҚШ соғыстан едәуір күшейіп шықты. Ал екінші «ұлы держава» Кеңестер Одағы болды. Ол капитализмге қарсы шыққан барлық қоғамдық күштерді шоғырландырды. Сонын нәтижесінде шартты түрде Шығыс пен Батыс деп аталған екі негізгі полюс, екі идеологиялық және әскери саясиблок құрылды.

М.Сталиннің соғыстан кейінгі кезеңдегі негізгі соққасын ғылыми интеллегенцияға қарсы бағытталғаны белгілі. ХХ ғасырдың 50-ші жылдарында қазақ жас тарихшыларының тағдырына үлкен қасірет алып келген саяси науқан мен Б.Сүлейменов «1867-68жж. Қазақстандағы аграрлық реформа» еңбегі шүйіліп, тарихты бұрмалаған, ұлтшылдық көрініс белең алған деген айып тағады. Содан соң Б.Сүлейменовке «халық жуы» деген айып тағылып саяси қуғын-сүргін құрбаны болды. Ол соттың шығарған үкімімен 25жылға сотталып Ресейдің Инкутск обл. Жер аударылды. Е.Бекмахановтың ғылыми мұрсы оның тақырыптарының алуан түрлі болуымен , тарихи мәселелерді кең қамтуымен және оларды бейбіт шешуімен ерекшеленді. Оның еңбегінің бастысы 1947жылы алматыда орыс тілінде жарық көрген « XIXғ. 20-40жылдарындағы Қазақстан» атты монографиясы болды. Асыра сілтеу, бұрмалау және күдікшілдік бел алған осы тұста бұл еңбекке пікір айтушылардың кейбіреулері оны Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалыстың тарихын ақтау тұрғысынан көрсеткен еңбек деп бағалап, оны буржуазияшыл-ұлтшыл идеологияны дәріптеуші деген саяси кінәға ұшыратты. Халқы үшін жан аямай күрескен Кересары Қасымовтың батыр екенін дәлелдеген, оның кітабында, өзіңде қызыл империя аямай жазалады. 1951жылы университеттегі жұмысынан қуылып,партия қатарынан шығарылды. Жоғарыдағы айыптау негізінде 1952жылы 2желтоқсан күні Қазақ КСР Жоғарғы Сотының Қылмысты істер жөніндегі коллегиясының үкімімен Е.Бекмаханов 25 жыл мерзімге бас бостандығынан айрылып. ГУЛАГ-тың алыстағы лагерінің біріне айдалды.

Қазақ ауылдарының құлдырауы , қазақ мектептерінің жабылуы , жердің эрозияға ұшырауы ,семей жерінің ядролық жарылыстар жасайтын сынық аймағына айналуы жане оның халық денсаулыгына кері әсері , ұлттаралық қатынастардағы шиеленіс осы жылдары орын алды. Кеңес одағы бойынша 1954 ж 13,4 мл н гектар тың жане тыңайған жерлер жыртылды . оның 6,5 млн гектары , яғнии 50 пайызын . Қазақстанда тен 1954-1955 ж 1 жыл ішінде қазақ өлкесінде жана 337 совхоз құрылды . Ақмола Көкшетау Повлодар Сол. Қаз. Жерлерінде совхоз қурылды . тың жане тыңайған жерлерді игеру зардаптары да болды . 1960 жылдарга карай қазақстанның тың өлкелерінде 9 млн гектар жер жел эрозиясына ұшырады . Республикада қазақ халқының улесі 30 пайызға дейін төмендеп ұлттық тіл , салт- дәстүр, мен халықтың әлеуметтік инситуттарының жойылып кету қаупі туды .

1962 ж Н.Хрущев бастамасымен солтүстік облыстар тың өлкесіне біріктіріліп , Ақмола қаласы Целиноград деп озгертілді. Егіншілік мәселесінен басқа мал шаруашылыгын нығайту жолдары да қарастырылды. 50 ж соңында қазақстанда 36.4 млн нан астам мал басы болды . Сонымен * Хрущев онжылдығы* 1953-1964 ж бір жағынан ХХ съездегі *Жеке басқа табыну мен оның зардаптарын жою туралы * қаулы кабылдау арқылы саяси өмірді демократияландыру саясатымен ерекшкленуге, екінші жағынан , валютаристік жане субективтік шешімдер аркылы эканомиканы экстенсивті жолымен дамыту әрекетімен тарихта қалды.
29. Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игерудің кезеңдері, табыстары, экологиялық және демографиялық зардаптары

Ауыл шаруашылығы1953 жылғы қыркүйекте болып өткен КОКП-ның ОК Пленумы ауылшаруашылығында орын алған жағдайға талдау жасап, оның даму болашағын анықтады. Мемлекет тарапынан ауыл шаруашылық саласына көп көңіл бөліне бастады. Колхоздарға біраз дербестік берілді, ауыл-село еңбеккерлерінің өнім өндіруге деген материалдық ынталылығы арттырылды, ауыл шаруашылық өнімін дайындау және сатып алу бағасы көтерілді, аграрлық секторды техникамен жабдықтау біршама жақсарды, онда электр қуаты кеңірек қолданатын болды, колхоздар мемлекетке төлеуге тиісті қарыздарынан босатылды. Бірақ елде қалыптасқан басқару жүйесі ауыл шаруашылығының дамуын экстенсивті жолмен жүргізе берді.

Азық-түлік тапшылығын шешу, астық өндіруді арттыру мақсатында тың және тыңайған жерлерді идеясы пайда болды.

1954 жылы қантарда болып өткен Қазақстан Компартиясының VII съезінде Қазақстан Компартиясы ОК-нің бірінші хатшысы Ж.Шаяхметов (1948-1954 жж.) қызметінен босатылды. Бірінші хатшылыққа– П.Пономаренко (1954-1956 жж.), екінші хатшылыққа – Л.И. Брежнев (1955-1956 жж.) сайланды.

1954 жылғы қантар-наурыз – КОКП ОК-нің Пленумы «Елімізде астық өндіруді одан әрі арттыру, тың және тыңайған жерлерді игеру туралы» қаулы қабылдады. Тың жерлер игерілетін аймақтар: Қазақстан, Сібір, Урал, Солтүстік Кавказ, Есіл бөйы. 1954-1955 жылдары 1 млрд. 200 млн. пұт астық алу белгіленді. Қазақстандағы тың жерлерді игеретін аудандар: Көкшетау, Акмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Төрғай, Павлодар облыстары.

Тың игеруге басқа республикалардан адамдар көшіріліп әкелініп, оларға көптеген жеңілдектер жасалды: дүние-мүлкімен тегін көшірілді, әр отбасына 500-1000 сом мөлшерінде бір реттік көмек көрсетілді, 10 жылдық мерзімге үй салу үшін 10 мың сом несие берілді, оның 35%-н мемлекет төледі. Бұдан басқа да материалдық, азық-түлік т.б. көмектер берілді. Тың игеруге келгендер ауылшаруашылық салығынан босатылды.

1954-1959 жылдары тың және тыңайған жерлерді игеруге 20 млрд. сом жұмсалды. 1954-1962 жылдары республикаға 2 млн.-ға жуық тың көтерушілер келді, оның ішінде механизаторлар мен партия, кеңес, ауыл шаруашылығы мамындарының саны 600 мыңнан асты.

1954 жылы Кеңес Одағында 13,4 млн. гектар жаңа жер, оның ішінде Қазақстанда 6,5 млн. гектар жер игерілді. 1956 жылға қарай КСРО-да егістік көлемін 28-30 млн. гектарға жеткізу көзделді. Тың жерлерді игеру ісі ерекше қарқыкмен, асығыс түрде жүргізілді. 1955 ж. 9,4 млн. гектар жер жыртылды. Ал жоспар бойынша 7,5 млн. гектар болатын.