ҚазақТЫҢ этикасы мен эстетикасы астана

177 
Солай, Абайдың «Масғұт» поэмасында қаһарман, оған бұзақы тиісіп 
жатқан, кедей шалға риясыз көмегін береді. 
«Қыдыр» туралы түсініктен шығатын басқа тағы бір бейне бар – 
ол, оның таңдаулылығын белгілей отырып, адам алақанына қонатын, 
бақыт құсы. Солай, Бұқар жырау Абылай-ханның ұлы жолын оның 
осындай бақыт құсымен кездесуімен түсіндіреді: 
Бақыт құсы басына сенің қонды, 
Қыдыр – байлықтың қамқоршысы саған келді, 
Және бақыт үйінде сенің қонды. 
Ш.Уәлиханов өзінің «Қырғыздардағы шамандықтың іздері» атты 
еңбегінде 
дәстүрлі 
дүниетанымның 
тағы 
бір 
ұғымын 
– 
бақытсыздықтың алдын алу мақсатындағы белгілі бір әрекеттерді 
жасауды, ырымдарды – талқылайды. Солай, «әлдекімге көйлегін 
қалдыра отырып, бір түйемесін немесе байлауын өзінде қалдырады... 
ешқашан табындағы басты жануарды – «құтты» сатпайды, себебі бұл 
жағдайда игілік, яғни мал, бұл отбасында азаймайды»
1
. 
Байлық та өз мағынасын айрықша семиотикалық кеңмәтінде 
айқындайды. 
Байлықта 
адамның 
тұлғалық 
сапалары 
мен 
артықшылықтары көрініс табады. Ол таңдаулылықты таңбалайды. 
Байлыққа деген осындай құрмет «бай» сөзінің этимологиясында 
білдіріледі. Ол байлық иесі және сол уақытта лайықты, құрметті, 
сыйлы дегенді көрсетеді. 
Көшпелі мәдениетті, құндылық-мағыналық бірлікке ие төлтума 
мәтін ретінде, ендеше, көрсетуге болады. Құрастырушы идея 
сапасында, «құт» - «ұрықтандырушы бастама», «өмір потенциясы», 
«бақыт», «молшылық», «игілік» - ұғымымен байланысты, күрделі 
идеологиялық 
кешен 
қарастырылады. 
Дәстүрлі 
мәдениеттің 
дүниетанымдық әмбебаптарына тым жақын болып келетін, қазақ 
философиясы, экзистенциалдық сипатын жоғалтпайды, бірақ сол 
уақытта мәдениет өрісімен толық теңестірілмейді. Философия 
түсіндірудің айрықша қызметін атқарады, ол бірінші кезекте 
герменевтика, дәстүрлі мәдениеттің күрделі мәтінін ашу болып 
табылады. 
Түркі 
философиясының 
шыңы 
ұлы 
ойшыл 
Абайдың 
шығармашылығы болып табылады. Дүниежүзілік дәрежедегі 
мәдениеттің басқа да құбылыстары сияқты, оның философиясы түрлі 
тұғырлардан түсіндіріле алады және міне бұл түсіндірулерде Абайдың 
рухани мұрасы өзінің болмыстылығын тек сақтап қоймай, сонымен 
бірге оны көбейте түседі. Абайды, ол қазақ халқы үшін 
құндылықтардың жаңа жүйесін ашқан, бірінші рет білімді адам 
болмысының ұстыны ретінде негіздеген және оны даму ұстынымен 
1
Валиханов Ч.
Собр. соч. в 5 т. Т. 4. С. 62. 

178 
байланыстырған, ағартушы ретінде сипаттау белгілі. Бүкіл дала 
бойында оның «Адам бол!» деген ұраны дауылдап өтті. Соңғы 
уақытта Абай шығармашылығының экзистенциалдық сипаты туралы 
идеялар да айтылып жүр: өзінің атақты «Қара сөзінде» ол болмыстың 
мәндік қабаттарын өзінің қайғы мен бақытқа толы өмірлік тәжірибесі 
арқылы ашады. Бізге солай көрінетін, бірегей тұтас мәтін ретінде 
түсінілетін, қазақтың дәстүрлі мәдениетіне Абай герменевтикалық 
түсіндіру береді. Осындай өнімді тәсіл Абай философиясының ұлттық 
төлтумалығын айқындай алады, бұл оның мұрасын дүниежүзілік 
мәдениет кең мәтінінде айрықша маңызды етеді. Абай – «адам - әлем» 
қатынасының тұтастығына негізделген, қазақ ділінің көрсеткіші. 
Осында – ерекше тұлғалық тип те, ақыл мен жүректің арасындағы 
айырылудың жоқтығы да, жүрекпен ойлау шеберлігі де тұр. Жүрекпен 
ойлау дағдылығын қалыптастыру – ХХІ ғасырдың маңызды міндеті. 
Абай бәрінен көп жалқаулық пен надандықты жек көреді. Ол 
ағартушылыққа, ғылымдардың негіздерін оқып-үйренуге шақырады. 
Бірақ ол сол уақытта, ар-ұят және жүрек жарығынан ажыраған, 
ғылымның қауіптілігі туралы да ескертеді. Оның ұстыны – ақылды 
жүрек немесе арлы ақыл. «Кімде махаббат пен әділеттілік сезімі билік 
жүргізсе – сол дана, сол білімді»
1
. 
Біз осында, ол «адам - әлем» тұтас қатынасын қалпына келтіруге 
ұмтылған, «әлемнің ішкілігі» және «Dasein» терминдерін енгізген, М. 
Хайдеггердің фундаментальдық онтологиясы идеяларымен тура 
паралельдер жүргізуге болады. Қазіргі әлемде, дейді М. Хайдеггер, 
барлық алыстар мен қашықтар қысқарады. Бірақ жақындай келе, 
заттар бізден алыстай береді. Олар «заттануын» қояды, өйткені адам 
оларды тек пайдаланғысы, тұтынғысы келеді. Әлемді қабылдау 
тұтастығы жоғалады. Хайдеггер және Абай оны «ақылды жүрек» деп 
атайтын, дүниені солай түйсінуді батыс адамына қайтарғысы келеді. 
Қашан біз әлдекімге суы бар тостағанды ұсынғанда, онда «ұсынылып 
тұрған суда қайнар да тұр. Қайнарда жартас орын алады, онда – 
жердің қараңғы мүлгіген құнары өзіне жауын мен аспан шығын 
қабылдап тұр. Қайнар суында аспан мен жердің некесі қиылған»
2
. 
Батыс өркениеті құтқарылуын Хайдеггер Шығыстың бай рухани 
тәжірибесіне назар аударумен байланыстырады. 
Егер қазіргі ХХ ғасырдың батыс философиясы, дүниеге тұтастық 
қатынасқа бағытталған, жаңа онтологияның қалыптасу қажеттілігін 
сезінсе, онда қазақ халқы бұл тұтас дүниені түсінуді өзінің дәстүрлі 
мәдениетінде, атақты ақын-жырауларының шығармашылығында 
сақтады. Және тіпті сонда, қашан ресми идеология өз догмаларын 
1
Абай
. Слова назидания. С. 90. 
2
Хайдеггер М.
Время и бытие. М., 1993. С. 320. 

179 
танып келгенде, қазақтардың ішкі өмірі олардың дәстүрлі 
дүниетанымымен айқындалып келді. Дүниеге қатынастың осындай 
типі, жаңа мыңжылдыққа аяқ басқан, адамзаттың тұтас дүниетанымын 
қалыптастыру дәуірінде өзекті болып шықты. Мыңжылдықтар 
аралығында өсіп-жетіліп келе жатқан, тұтас дүниетанымның маңызды 
көрінісіне қазақ философиясы жатады. 

жүктеу/скачать 2,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: