317
түсінуі тұрғысынан барлығына баға беріп, эстетикалық түйсінуін
білдірді. Олардың шығармашылығындағы бұл жағдайды атақты қазақ
музыкатанушысы әрі комозитор Ахмет Жұбанов «Қазақ музыкасы»
мақаласында атап көрсетті: «Шебердің сол кездегі ой өрісі оған
дейінгі
адамзат
жинақтаған
білім
жиынтығын
ол
игере
алмағандықтан, оның өмірлік тәжірибесімен, күзелістерімен, саяси
және экономикалық жағдайлардың ықпал етуімен анықталады»
1
.
Тарихи әлеуметтік, лирикалық сюжеттерге жазылған күйлерде
қазақ халқының тарихының оқиғалары, жалпы өнерге деген, басқа
халықтардың музыкасына, музыканың қоғамдағы рөлі, оның
адамдардың эстетикалық сезімдеріне әсері және т.б көзқарастары
көрініс тапқан. П.В. Аравин атап өткендей: «Қазақтың домбыра
музыкасында,
жәй
дыбысқа
еліктеуден,
әсем
көріністерді
бейнелеулерден бастап және портреттік сипаттамалармен аяқталатын,
және де әр түрлі психологиялық хал-жағдайларды қорытудың сарыны
бар программалық мазмұн әр түрлі білдіріледі»
2
. Оған мысалы,
мынадай күйлер дәлел болады: «Боз-төбе», «Сары өзен», «Ақсақ
құлан», «Бұл-бұл», «Баламайсаң» және көптеген басқалары.
Туған табиғат суреттемелері, халық өмірі, тұрмыс жағдайының
түрлі
жақтары,
халық
композиторларының
лиро-эпикалық
күйзелістері арқылы өзінше түсініліп, олардың шығармаларын
мазмұнмен толтырған. «халық шеберлеріне тән жоғары дамыған
эстетикалық қорытындылау сезімінің арқасында,табиғат пен тұрмыс
көріністері қазақ күйлерінде, дарынды күйшінің санасында алдын ала
өңдеу алған, болмыстың көркем бейнесі сияқты, нәзік лирикалық
сәуледе беріледі»
3
, – деп жазды П.В.Аравин, қазақ күйлерінде
адамның ішкі күйзелістеріннің түрлі қатпарлары беріледі, «бірде
айбынды байсалды, бірде жұмсақ нәзік, бірде қайғылы әрі мұңды»
4
.
Бұл, әсіресе, «Ақсақ құлан», «Ақсақ киік», «Сарыарқа» күйлеріне тән.
Қазақ күйлерінің арасында оның қоғамдық өмір құбылыстарына
қатынасын білдіретін күйлер көп. Халық оларды қастерлеп сақтап
және жоғары бағалап ұрпақтан ұрпаққа таза, өзгермеген күйінде
жеткізеді. Мұндай күйлерге: «Ақсақ құлан», «Тепен көк», «Алты қаз»,
«Жез киік», «Қорқыт», «Дайрабай», «Аққу» және көптеген басқалары
жатады. Бұл күйлердің әрқайсысында халықтың әлеуметтік
әділетсіздікке деген ашу-ызасы, байлардың, сұлтандардың, хандардың
зорлық-зомбылығына наразылығы көрініс тапқан.
Мысалы, «Ақсақ-құлан» күйінде мынадай оқиға баяндалады.
Мейірімсіз хан ұлы, көңіл көтеруді қалап, кең далаға құландарға
1
«Казахстан». Сборник художественных очерков. Алма-Ата, 1940. С.530.
2
Достарыңызбен бөлісу: