Шоқан Уәлиханов пен Ыбырай Алтынсаринның эстетикалық

322 
Шоқан Уәлихановтың эстетикалық көзқарастары, біз атап 
өткендей, оның қоғамдық-саяси және философиялық көзқарастарымен 
тығыз байланысты болды. 
Шоқанның балалық шағы Көкшетау өңіріндегі Құсмырын мен 
Сырымбетте өтті. Бұл өңір тарихи аңыздарға толы, ал оның ғажайып 
сұлу табиғатын көптеген қазақ ақындары мен халық композиторлары 
жырлаған. Сол уақытта Көкшетау бүкіл Солтүстік Қазақстанның 
мәдени өмірінің орталығы болды, Шоқанның рухани дамуы үшін бұл 
жағдай, сөзсіз, өте маңызды еді.
Бала кезінде-ақ ол халықтың тарихи аңыздары мен әңгімелеріне 
үлкен қызығушылық танытқан. Шоқан қарапайым адамдардың әндері 
мен әңгімелерін тыңдағанды жақсы көрген. Әсіресе, оның рухани 
өсуіне көп ықпал жасаған әжесі Айғаным аңыздар мен әңгімелерді 
айтуға шебер еді.
Замандастырының пікірлері бойынша (Г.Н. Потанин, И. 
Ибрагимов, А.К Гейнс), Шоқан Уәлихановтың әкесі – Шыңғыс сол 
кезеңдегі қазақ қоғамының тұрмысын, әдет-ғұрыптарын, экономикасы 
мен саяси өмірін жақсы білген. Білімді адам болған, Шоқанның әкесі 
даладағы көптеген мәдени бастамаларға көмек көрсеткен. Атап 
айтқанда, ол ғылыми мекемелерге көрмелер ұйымдастыруға 
көмектескен, географиялық және антропологиялық қоғамдарға, 
музейлерге және т.б. этнографиялық материалдар жинаған. 
Ол қазақтың халық поэзиясы мен қазақтың музыкалық 
фольклорының зерттелуі үшін көп еңбек етті. Оның өзі де қабілетті 
сазгер болған, қобыз бен домбырада ойнаған, өз ауылында атақты 
әншілер, ақындар және сазгерлер қатысуымен музыкалық-поэтикалық 
сайыстар өткізгенді ұнатқан. Осының барлығы да Шоқанның зейінді 
жан дүниесіне әсер етпеуі мүмкін емес еді.
Шоқан жастайынан шығыс тілдерін үйрене бастады. Ол 
ортағасырлық әдебиет ескерткіштерін шағатай тілінде оқыды, араб 
және парсы тілдерінде сөйлеп жаттықты, шығыс ақындарының 
өлеңдерін мәнерлеп жатқа айтты. Ата-анасы оның болашағына 
қамқорлық жасап, Шоқанды, Қазақстанда сол уақытта сирек құбылыс 
болатын, орыс мектебіне берді. Осының барлығы Шоқан 
Уәлихановтың эстетикалық көзқарастарының қалыптасуы мен дамуы 
үшін өте маңызды болды. Дарынды бозбала болғандықтан, Шоқан 
табиғаттағы әсемдікті терең қабылдады. Орыс суретші-топографтары 
мен геодезистері Құсмұрын камалында, Уәлихановтар жанұясында 
ұзақ уақыт тұрғанда, Шоқан бойында сурет салуға деген талпынысты 
оятты. Шоқанның өзінің туған ауылында, сондай-ақ Ыстық-көл мен 
Памирға, Жоңғарияға, Қытайға және басқа жерлерге жасаған алыс 
саяхаттарында салған суреттерінен кейіннен, үлкен эстетикалық және 

323 
этнографиялық құндылық болып саналатын, бай коллекция жиналды. 
Өзінің ғылыми ізденістерін жүргізу барысында, ол ұлттық киімді, 
Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген халықтар өмірінен тұрмыс 
көріністерін, үйлердің және табиғат ерекшеліктерінің суреттерін 
салған. Кеңес дәуірі кезінде Шоқан суреттері бойынша көптеген 
тарихи жерлер, жеке тұлғалардың портреттері, олардың киім түрлері, 
тұрмыс жағдайлары және т.б. қалпына келтірілді
1
. Шоқанның 
замандастарының естеліктерінен Уәлихановтар ауылына қазақ 
халқының тұрмысы мен мәдениетіне үлкен қызығушылық танытқан 
орыс зиялыларының көп келгені мәлім. Олармен Шоқан өте тез 
табысатын. Орыс зиялылары бозбаланың қабілеттерін танып, 
Шоқанға орыс әдебиеті мен өнеріне деген қызығушылықты барынша 
дарытуға талпынды.
Осының бәрі Шоқанның ішкі дүниесінде өшпес әсер қалдырды. 
Кейінірек ол туралы Шоқан өзінің досы Г.Н. Потанинге айтқан. 
Адам қоршаған әлемнен әсер алып ғана қоймай, оған деген өзінің 
қатынасын да білдіргісі келетіні, жұртқа мәлім. Бұның Шоқан 
Уәлихановтың қолынан келгендігіне бізді оның ғылыми және әдеби 
еңбектері сендіреді
2
. 
Шығыс және орыс классикалық әдебиетін білуі Шоқанға өз 
халқының көркем шығармашылығын жаңаша қабылдауға және 
жоғары эстетикалық деңгейден бағалауға мүмкіндік берді. Ол қазақ 
халық ауыз әдебиеті үлгілерін жазып алу мүмкіндігін жібермеген, көп 
нәрсені жаттап алып, кейін туыстары мен достарының ортасында 
мәнерлеп оқып беретін болған. 
Өзінің ауылында болғанда, Шоқан «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» 
және «Ер Көкше» атты халық поэмаларының бірнеше варианттарын 
жазып алған болатын.
Шоқан Уәлихановтың әр түрлі дарындары, ол Омскінің кадет 
корпусында білім алған кезінде, содан кейін озық ойшылдармен 
танысуы мен жалықпай оқуы барасында, өңделіп, әсерлері мен 
түсініктері толығымен дерлік нақты ғылыми қызығушылыққа реттелді 
әрі қалыптасты. Бұл оқудың қаншалықты жемісті болғандығына 
Шоқан Уәлихановтың еңбектері дәлел. Оның еңбектерінде, жалпы 
өнер туралы және, атап айтқанда, Шығыс пен Орта Азия 
халықтарының көркем шығармашылығы туралы көптеген терең ойлар 
бар. Шоқан Уәлихановтың тарих, этнография және әдебиет салалары 
бойынша жазған еңбектерінің Шығыс халықтарының, ең алдымен, 
қазақ халқының эстетикалық мәдениетінің дамуы үшін маңызы зор. 
1
Қар.: 

жүктеу/скачать 2,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: