ТАҚЫРЫП: ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛАР

9 ТАҚЫРЫП: ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛАР.

9.1 Экономикалық ойдың неоклассикалық бағыттың генезисі;

9.2 “Маржинализімнің” австрия мектебі. Кембридж мектебінің ерешелігі;

9.3 Экономикалық теорияның институционалды әлеуметтік бағытының генезисы;

9.4 Осы заманғы консерватизмінің негізгі ағымдары.
Аталмыш тақырыппен танысып Сіз мыналарды білесіз:

• 
  экономикалық ойдың неокласикалық бағытының генезисін;
  
• 
  австриялық және Кембридж мектептерінің ойларын;
  
• 
  Лозан мектебі және шекті пайда теориясының ағылшын вариантын;
  
• 
  экономикалық теорияның институционал – әлеуметтік бағытындағы генезисін;
  
• 
  қазіргі кездегі консерватизімнің негізгі бағытын.
  

9.1 Экономикалық ойдың неокласикалық

бағытының генезисі.

Кейнсиандық теория алдынғы бөлімде қарастырғандықтан. Мұнда неоклассицизм мен әлеуметтік – институционалдық бағыттың негізгі алғашқы пайымдарына тоқталамыз.

Неоклассицизмді жақтаушылар әлі күнге дейін мемлекеттің экономикаға араласпауын тілейді. Бұған қарамастан капитализм рыноктық механизмінің арқасындағы сұраныс пен ұсыныс, тұтыну мен өндіру арасындағы динамикалық тепе – теңдікті қамтамасыз ете отырып экономикалық процестерді реттейді. Неоклассиктер – еркін кәсіпкерлікті, тең мүмкіндікті, нарық күшінің еркін болуын, экономиканың өзін-өзі реттеу формаларын жақтаушылар. Олар бірінші орынға инфляциямен күресу, бәсекелестікті, өндірістің тиімділігін арттыру мәселелерің қояды.

Неоклассицизмнің теориктері жаңа міндеттердің іске асырылуының негізгі шарты деп әлемдік ҒТП кеңеюін есептейді. Маржиналдық экономикалық теория «Классикалық мектептің» құндылықтарын қайта бағалау арқылы экономикаға «маржиналдық революция» ретінде кірді.

Маржиналдық теорияның өзгешелігі:

• 
  болып жатқан өзгерістерді сипаттау үшін шекті шараларды анықтауға мүмкіндік беретін экономикалық талдаудың жаңа әдістерін қолдану;
  
• 
  маржиналистер экономиканы шаруашылық игілікке ие өзара байланысқан субъектілердің жүйесі ретінде қарастырады;
  
• 
  маржиналдық теория математикалық әдістерді кең қолданады, сонын ішінде дифференциялдық теңдеулерді;
  
• 
  маржинализмнің әдістемелік құралы экономикалық категориялардың бастапқы және қайталама сұрақтарын шешуге мүмкіндік жасауы.
  

Қазіргі кездегі неоклассикадан бірнеше мектептер тарайды:

• 
  Австриялық мектеп – шекті пайда теориясы. Оның негізін салушылар К. Менгер, Ф. Визер, Е. Бем-Баверк;
  
• 
  А. Маршалдың басқаруымен Кембридж мектебі;
  
• 
  А. Вальрастың басқаруымен Лозан мектебі.
  

9.2 Маржинализмнің Австрия мектебі мен Кембридж мектебінің ерекшеліктері.

Оның позициясының негізі:

• 
  экономикалық талдауда математикалық әдістер мен геометриялық безендірудің болмауы;
  
• 
  базалық категорияның – құнның принциптерін қолдану. Алайда, К. Менгердің ойынша, құн өндіріс шығындарымен емес (еңбек шығыны), шекті пайдамен табылады;
  
• 
  классиктерге қарағанда, Менгер өндіріс сферасын бірінші деп санайды;
  

Осыны дәләлдеу үшін О. Бем-Баверк жалғыз қоныстанушыны мысалыға келтірді: Оны басқа дүниеден бөліп, орман ішінде оқшауланған, жеке адам өзінің жерінен жинап алған бес қап астығын дұрыс пайдаланудың есебін жасайды;

• 
  1-ші қапты келесі егінге дейін аш қалмау үшін қолданады;
  
• 
  2-шіні – өзінің денсаулығы мен күшін қалпында сақтау үшін тамақтану;
  
• 
  3-ші наннан басқа да, ет жеу үшін, құстарды асырауға жұмсайды;
  
• 
  4-ші наннан жасалған «шарапқа» жібереді;
  
• 
  5-ші – қап тоты құстарына кетеді.
  

О. Бем-Баверк өзінің назарын «математикасыз» өндіріс факторларына баға белгілеу проблемаларына бағыттады. Оның зерттеу сферасына тек айырбас қана емес, өндіріс және бөлу категориялары да кіреді. О. Бем-Баверктің айтуынша «заттың құндылығы осы заттың шекті пайдалылығының шамасымен өлшенеді. Шекті пайдалық деп Маржиналистер қосымша пайданың шамасын түсінген.

Фридрих фон Визер өзінің алдындағылары сияқты макроэкономикалық талдау, экономикалық мәселелерді математикалық емес әдістермен шешу, құндылықты, бағаның өндіріс шығындарын пайдануда субъективті қабылдауға артықшылық берді. Ол жалпылай тиімділікті анықтаудың мультипликативті әдісін ұсынады. Бұл әдістін мәні игіліктің шекті пайдасын бірыңғай игіліктерге көбейткенде көрінеді.

1. 
   Игіліктердің құндылығын зерттеу негізі тұтыну сұранысының талдауы қойылады. Мәні шығындарға емес, нәтижелерге ие.
   
2. 
   Негізгі тұтыну сұранысын зерттеу.
   
3. 
   Шекті пайданы талдау адамдардың уәжін (мотивін) зерттеуімен байланысты.
   
4. 
   Өндіріс құралдырының құндылығы еңбек шығындарымен емес, тұтыну тауарлардың шекті тиімділігі мен анықталады.
   
5. 
   Игіліктер айырбасы саудаға қатысушыларының субъективті бағалуларының «тепе-теңдік» принципі негізінде бағаның туымен бітеді.
   

У.Джевонс психологиялық категорияларды кейінен қолданып, игіліктерді тұтынуымен байланысты оң тиімділік түсінігін және игіліктерді құру бойынша еңбек күшінің нәтижесінде туындайтын теріс тиімділік түсініктерін енгізеді. Ғалымның ойынша, еңбек -ләззаттануға тікелей қайшы, бұл минус белгісі бар тиімділік, ал тұтынуды қамтамасыз етудегі еңбек шығындары - еңбек ауыртпашылықтары.

Оның ойынша, құн, осы еңбекпен игілікке оң әсер беретін еңбектің соңғы бірлігінің теріс әсерін өлшеуден тұрады. Өнімнің қосымша саны қосымша күштердің шығындарын қайтармайтындығын әрі жалғастыруға тиімсіз екендігін дәлелдеді.

Кембридж мектебінің көрнекті өкілдерінің бірі Альфред Маршалл (1842-1924 жж.). Ол өзінің «Экономика принциптері» еңбегінде «Саяси экономия немесе экономикалық ғылым адамзат қоғамының тіршілігін зерттеумен айналысады, ол игі жағдайдың материалдық негіздерін құрумен байланысты болып, қоғамдық іс-әрекеттерінің жеке салаларын тексереді», деген ойын айтты.

А.Маршалл нарықтық баға теориясын әзірлейді, сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеттерінің проблемаларын зерттеп, «сұраныс икемділігі» деген ұғымды енгізді.

Оның зерттеулерінде маңызды орынды нарықта еркін баға белгілеу мәселелері алды. Ғалымның ойынша , баға екі фактормен анықталады: шекті пайдалылықпен және өндіріс шығындарымен.

Осылармен қатар А.Маршалл «сұраныс икемділігі» туралы тұжырымдаманы ұсынды. А.Маршалл сұраныс пен ұсыныс әрекеттеріне үлкен әсерді уақытша факторлар беретіндігін көрсетті. Экономикалық талдауды А.Маршалл графиктер,формулалар көмегімен іске асырды. Осымен қатар А.Маршалл «өндірістің шекті шығындары»мен «репрезентативті фирма» тұжырымдамаларын жасады.

Кларктың зерттеу негізі үш принципке негізделген.

1. 
   Пайдалылықтың кему принципі: қордағы әрбір қосымша зат аз тиімділікке ие.
   
2. 
   Шекті өнімділік принципі : өндірістің әр факторы ерекше өнімділікке ие. Бірақ факторладың әр түрі әр түрлі өнімділікке ие.
   
3. 
   Еркін бәсекелестік принципі : егерде баға үкіметпен реттелмесе, монополиямен кемітілмесе, онда баға әділ, ол баға шындыққа жақын.
   

• 
  Іс жүзінде нарықтық тепе-теңдікке жету мүмкін бе?
  
• 
  бұл тепе-теңдік тұрақты болып табылама?
  
• 
  тепе-теңдік тұрақтылығының жағдайлары қандай?
  

Барлық экономикалық өмірді Вальрас ең үлкен екі топқа бөлді: фирмалар мен үй шаруашылығына. Тауар өндірушілерінің барлық шығындары үй шаруашылығының табыстарына айналады, ал үй шаруашылығының барлық шығындары – өндірушілер табыстарына. Факторлар бағасы өндіріс көлемі, сұраныс, өндіру ігілігі тауарлар бағаларына тәуелді. Негізінде, тауарларға деген бағалар факторлары бағаларға тәуелді.

Тепе-теңдік жағдайы үш шартты қарастырады:

• 
  өндіріс факторларының сұранысы мен ұсынысы тең; оларға тұрақты және орнықты баға белгіленеді.
  
• 
  тауар және ұсыныс қызметті сұранысқа тең және олар тұрақты баға негізінде жүзеге сатылады.
  
• 
  тауарлар бағасы өндіріс шығындарына сәйкес қатысты.
  

Вальрас моделінен келесі қортындылар шығады:

• 
  тек қана тауарлар нарығында ғана емес, басқа да нарықтарда бағалар реттеу инструменттері ретінде өзара байланысы және өзара шарттары бар.
  
• 
  барлық нарықтарда тепе-тең бағалардың болу мүмкіндігі математикалы дәлелденген. Бұл тепе-теңдікке нарықтық экономика «талпынады». Бірақ бұл «идеал» тек қана теорияда бар. Толық тепе-теңдік - бұл теориялық абстракция.
  
• 
  теориялық жетілген экономикалық «теңдіктен» нарықтық қатынастар жүйесінің шартты тұрақтылығы туралы қортынды шығады.