«Қазіргі заманғы түркологияның Ғылыми даму миссиясы және ғҰбайдолла айдаров феномені»
жүктеу/скачать 2,21 Mb. Pdf көрінісі
|
Ғұбайдулла Айдаров. Конференция
| aymak/аймақ.
Мысалы: Bu yigirmi törtdin tuġġanlarġa aymaḳ tidiler. Aṣlı omaḳ turur. Omaḳnıng maՙnāsı uruġ timek bolur (Жиырма төртінен туғандарға аймак деп ат қойды. Аймак, омак дегеннің мағынасы – ру, тайпа [2: 158] . Моңғол тілінде аймақ сөзі аймаг формасында қолданылады. Аймаг сөзінің мынадай заттық мағыналары бар: 1. тайпа; монгол, түрэг ≈ ууд монғол, түркі тайпалары; нүүдэлчин ≈ ууд көшпелі тайпалар; 2. аймақ (әкімшілік бөлісі); Баян-Өлгий, Увс, Ховд ≈ ууд Баян-Өлгий, Увс, Ховда аймақтары; 3. (табиғатта, өмірде) түр, дүние, тарау; амьтны ≈ айуанаттар 49 дүниесі; ургамлын ≈ өсімдіктер дүниесі; ац туурайтны ≈ аша тұяқтылар түрі; үет хөлтний ≈ буын аяқтылар дүниесі; 4. (тіл) жүйе, тап, түлік; үгсийн ≈ сөз табы. Моңғол тілінде аймақ сөзі аймаглал, аймагла-х, аймаглуула-х формалары да қолданылады. Сонымен бірге, монғол тілінде қимыл атауы –х арқылы жасалады. Мысалы, аймаглал сөзі монғол тілінде: 1. «тайпалану, тайпаға бөлу»; 2. «аймаққа бөлу»; 3. «(табиғатта) түрге бөлу, дүниеге жіктеу, тарау ету»; 4. «(тілде) сөз таптастыру» деген семантикалық мағыналарды білдіреді. Аймагла- х сөзі: 1. аймақ ету, аймаққа бөлу; 2. (табиғат құбылысын) түрлеу, түрге бөлу, дүниеге бөлу, тарауға бөлу. Аймаглуула-х : 1. аймаққа бөлдіру (әкімшілік); 2. (табиғат дүниесін) түрге бөлдіру, дүниеге бөлдіру, тарауға бөлдіру [3: 27]. Г. Дёрфер «Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen» [4: 182] зерттеуінде аймақ сөзін монғол тілінен енгендігін және aymaḳ, oymak формасында қолданылғандығын көрсетеді [2: 332]. Ғалым Л. Будагов өзінің «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий» еңбегінде аталған сөзге қатысты бірнеше мағыналарын көрсетеді: «Cлово аймак , монг. аймаг , ՙсобрание, соединение близких видов чего-либо’ встречается в двух значениях: 1) а) средневековых монголов под этим термином понимался союз, объединение родственных семей, ՙподплемя или, вернее, фратрия՚[5: 136-137]; б) у тюркских народов это слово чаще в форме уймак ⁓ оймак встречается в несколько ином значении: «По турецкому словарю Вефик-паши ... улус делится на или, иль – на уймаки, уймак – на бойи, бой – на уруки (роды)» 2) Термином аймак обозначаются также кочевые племена смешанного происхождения. В тюркских языках это слово встречается в формах: омақ, омак, умак, обак, оба ; в монгольском языке: умук, обог, обох ‛род’, ‛своеобразный союз кровных родственников՚. По мнению Л. Будагова [6: 162], слово ﻖﻣﻮﺍ, ﻖﺎﻤﻴﻮﺍ, ﻕﺎﻤﻴﺍ ̔сборище̕, ̔небольшое племя )ﻪﺎﻴﺒﻗ)̕, ̔колено̕, ̔род̕ происходят от корня ﻖﻤﻮﻴﻮﺍ ՙсообразоваться̕, ̔подражать̕, ̔походить̕, ̔последовать (примеру)̕, ̔пристать̕, ̔присоединиться̕ [7: 94]. Қазіргі қазақ тілінде аймақ сөзі актив қолданыстағы сөздердің бірі болып табылады: аймақ – 1. геогр. Физикалық-географиялық аудандастырудың жоғарғы өлшемдерінің бірі; 2. Әкімшілік-аумақтық бөлініс, өлке, өңір, атырап; 3. Айнала, маңай, төңірек. Қазақ тілінде аймақ сөзі сөзжасамдық процестегі өнімді бірліктердің бірі болып табылады. Оған аймақаралық, аймақкөл, аймақтану т.б. біріккен сөздер мысал бола алады. Қазақ тілінде аймақ сөзіне – ты жұрнағы жалғану арқылы сын есім мағынасындағы аймақты сөзі жасалады. Аймақты «көлемді, аумақты, көп» деген мағынаны білдіреді [8: 158-159]. Қазақ тілінде аймақ сөзі атырап, атырау, алап, өлке, өңір, дуан, уәлаят сөздерімен синонимдік қатар құрайды. Сонымен қатар, қазақ говорларында аймақы сөзі «көлемді, үлкен» деген мағыналарда қолданылады [9: 20]. Қазіргі түркі тілдерінде аймаг сөзі бастапқы «ру, тайпа, ел» деген семантикасына қарағанда «әкімшілік бөлініс, белгілі бір территориялық аймақ» мағынасында жиі қолданылады. «Шежіре-и теракиме» еңбегінде кездесетін тілдік бірліктердің бірі – жүктеу/скачать 2,21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|