Банктердің ұйымдық-құқықтық негіздері

Әр елде банктерді ұйымдастыруда ақша эмиссиясы қызметін орындайтын, елдегі ақша-несие саясатын жүзеге асыратын, екінші деңгейдегі банктерді қадағалайтын, үкімет үшін операцияларды орындайтын, елдің алтын-валюта қорын сақтайтын ақша-несие институты – орталық банкіне айрықша мәртебе беріледі. Орталық банктердің ұйымдық құрылымы мен қызметінің сипаты және оны басқару жүйесі елдің заңдылықтары мен Орталық банкі туралы ережелермен айқындалады.

Көптеген елдердегі банктерді ұйымдастыру ак­ци­о­нер­­лік компаниялар (корпорациялар) түрінде жүзеге асы­ры­лады. Банктің заңды тұлға ретінде танылуы, сатып алын­ған акциялар шегіндегі акционерлердің жауапкершілігі, акция пакеттерінің болуы және директорлар Кеңесін құру акционерлік компаниялар үшін міндетті талаптар болып саналады.

Банк ашу (жаңа заңды тұлғаның мекемесі) – бұл көптеген ресми процедураларды орындауды және рұқсат алуды талап ететін күрделі процесс.

Тұтастай алғанда банк құру үшін, әр елдің әртүрлі ерешеліктері бола тұра мынадай жағдайлар мен іс-әрекет­тер­ді орындауы қажет болады: банк ашуға құрылтайшы­лар­дың рұқсат алу өтініші; банк ашу мүмкіндгіне өкілетті органдардың арнайы рұқсаты; орталық банктің рұқсаты; құрылтайшылық құжаттарды тіркеуден өткізу және банк­тің операциялар жүргізуіне орталық банктің лицен­зия­сы. Операциялар туралы міндетті жағдайлар, капиталдың мөл­ше­рі, тұрғын халықтың саны, өзіндік орны бар тұлға­лар­дың мақұлдаған қарарлары, экономикалық негіздеулер, іс­керлік жоспар, банк жарғысы, банк құрылымы, капитал­дың жеткіліктілігі және пайда алудың болашағы, басшы­лық құрамның құзыры мен олардың кәсіптік жарамдылық­тары туралы мәліметтер құжаттамалар түрінде тапсырыла­ды.

Мемлекеттік тіркеу Кітабында тіркеуден өткеннен кейін банк операцияларын жүргізуге лицензия алуы екінші деңгейдегі банк қызметін бастау үшін негіз болып сана­лады. Заңды тұлға мәртебесін алған жаңа банк лицензия шеңберіндегі өзінің операциялары туралы мәлімдейді.

Банктің ұйымдық құрылымы екі әдіспен анықталады:

1. 
   Басқару органдары, олардың өкілеттіктері мен жауапкершіліктері кіретін банктің басқару құрылымы.
   
2. 
   Қызмет (функционалдық) бөлімдерінің құры­лы­мы; бөлімдердің қызметін жүзеге асыру және қызмет буы­ны­ның міндеттері. Мысалы, несие беру бөлімі, инвес­ти­ци­я­лық операциялар, сенім операциялары, банк клиенттеріне қызмет көрсету және т.б. бөлімдер.
   

• 
  қызмет құрылымы;
  
• 
  банк мақсаттарына сәйкестігі;
  
• 
  билік өкілеттіктері иерархиясы және ұйымдардың деңгейлері;
  
• 
  бірлескен және үйлестіру іс-әрекеті;
  
• 
  басқаруды рационалдандыру және бақылауды қам­та­масыз ету;
  
• 
  персонал қызметінің жұмыс тәртібін белгілеу;
  
• 
  толық ақпараттармен қамтамасыз ету.
  

• 
  банктің көлемі, операциялардың саны;
  
• 
  қызметкерлердің саны;
  
• 
  кәсіби кадрлардың болуы;
  
• 
  басаспаптық пен мамандану деңгейі,
  
• 
  пайда алу мүддесі үшін шығындарды үнемдеу міндеттері.
  

Акционерлердің жалпы жиналысы акционерлік – коммерциялық банктің жоғары органы болып табылады, оның өкілеттігіне Жарғыны, капиталды бекіту, Бас­қар­ма­ны, банк Кеңесін сайлау, жылдық есепті бекіту, банктің та­быс­тарын бөлу сияқты міндеттер кіреді.

Банк Басқармасы (Кеңесі) жылдық есепті бекітеді, құ­рыл­тайшылардың жыл сайынғы жиналысын ұйым­дас­ты­ра­ды, банктің стратегиялық міндеттерін шешеді.

Кеңес Төрағасы банкті жедел басқаруды жүзеге асырады. Ол сондай-ақ банк Президенті болуы мүмкін.

Одан әрі қарай: вице-президент, басқарма, депар­та­мент­тер, бөлімдер болып жалғасады.

Орындайтын операцияларға, олардың қызметін ұйым­дас­тырудың құқықтық формаларына қарамастан әрбір банк өзіне тән өнімдер шығарады және барлық банктер үшін міндетті болып саналатын мынадай белгілі басқару блоктарының жиынынан тұрады: банк Кеңесі, басқарма; басқарудың жалпы мәселелері, коммерциялық қызмет, қаржылар; автоматтандыру; әкімшілік.

Орындайтын операцияларының көлеміне, көрсе­тілетін қызметтерінің дамығандығына қатысты банктердің ірі, орта, шағын (жеке), жергілікті филиалдары болуы мүм­кін. Мысал үшін, орта коммерциялық банктің құры­лы­мын мынадай түрге бөлуге болады: