Бағдарламасы «Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиясы»

Еңбектің барлық түрі адамның қозғалыс іс-әрекеті арқылы атқарылады. Сондықтан адам организмі қоршаған ортаға бейімделеді және оны жете меңгереді.

Дене еңбектерінде ең әуелі бұлшық ет жүйесі белсендірілді, оны вгетативтік (қан айналымы, тыныс) жабдықтау қамтамасыз етеді. Негізінен жұмыс әрекетіне тікелей үш әрекеттік жүйе: талдағыш ақыл-ой қатынасады. Өйткені сыртқы мәліметтер сезім жүйесі арқылы қабылданады да, мида өңделеді, сөйтіп жауапты қимыл әсерленісі ұйымдастырылады.

Жұмыстың барлық түрі қозғалыс аппаратымен атқарылады. Физиологияда қозғалыс аппараты деп кеңістікте тұлға орнын қамтамасыз ететін мүшелер мен тканьдер жиынтығын айтады. Қозғалыс аппаратына бұлшық еттер, оларды жиырылтатын мотонейрондар және қаңқа кіреді. Сондықтан өндірістік еңбекті жоғары деңгейде өткізу үшін, еттің маңызды физиологиялық қасиеттерін, оның күші мен жылдамдығын ескеру қажет. Еттердің жиырылуына орташа жүктеме мүшелері тиімді келеді.

Бұлшық еттің ұзақ уақыт жиырылу күшін жүзеге асыратын және сақтайтын қабілетін оның шыдамдылығы деп атайды. Оны статикалық жұмысты орындағанда, жүкті мығым жағдайда ұстап тұратын немесе тұрақты қысым күшін сақтайтын мерзімі арқылы анықтайды. Ол үшін уақытты күш көрсеткішіне көбейтеді. Егер жұмсалған күш масимальдіы күштің 20%-не тең болса, тұрақты қалыпты жұмыс ұзақ уақытқа созылады.

Динамикалық (жылжымалы) жұмыстарда шыдамдылық ең ақырғы уақыт және шегіне жеткен қажетті қуатпен бағаланды. Жылжымалы шыдамдылық орындалған қимылдың ең жоғары мөлшерімен сипактталады. Жылжымалы жұмысты орындау кезіндегі шыдамдылық велоэргометрдің көмегімен өлшенеді.

Еңбек физиологиясында жұмысқа қабілеттілік өте маңызды орын алады. Жұмыскерлік деп адамның нақтылы жұмысты белгіленген мерзімде жеткілікті нәтижемен орындай алатын пәрменді мүмкіндіктерін айтады. Өндіріс жағдайында жұмыскерлік әртүрлі түрткілердің ықпалынан смена кезінде жиі өзгереді. Сондықтан жұмыскерлікті бірнеше кезеңге бөледі. Бірінші кезең- іске қосылу. Бұл кезеңде шартты тітіркендіргіштердің әсерінен ОЖЖ-нің белсенділігі артады, зат алмасу деңгейі көбейеді, қан айналысы күшейеді. Сөйтіп жұмыскерлік көтеріледі. Бұл әртүрлі психофизиологиялық әрекеттердің біртіндеп қосылуынан, организмнің, көптеген жүйелердің осы реттеуші әрекетінен пайда болады.

Екінші кезең тиянақты жұмыскерлікті көрсетеді. Бұл кезеңде ОЖЖ қолайлы қызмет атқарады. Ал еңбек нәтижесі өте жоғары болады.

Үшінші- қажу кезеңі-мұнда жұмыскерлік төмендейді. Төртінші кезеңде жұмыскерік қайта көтеріледі. Оның негізін жұмыс аяқталуы мен кезекті демалысқа байланысты шартты рефлекстер жасайды. Жұмыскерлікке жұмыс істейтін ортаның жағдайлары әсер етеді.

2. Адамның еңбек кызметінін физиологиялық ерекшеліктері

Жұмыскерлікті көтеру және қозғалыс дағдыларын қалыптастыру үшін, үнемі машықтанудың (тренировка) мәні өте зор. Өйткені жаттығулар адам организмі қызметін тереңірек қайта құрады. Машықтану кезінде организм жұмыскерлігінің дамуы және оның жоғары сатыға көтерілуі әртүрлі болады. Бұлшықеттер жұмысы энергия шығынын көбейтеді. Мәселен, бұлшықеттің 70-90%-і қатысатын ауыр жұмыстарда энергия шығыны 12-20кДж/м, ал 30-60%-і қатысатын жеңіл және орташа жұмыстарда 8-12кДж/м-ге тең келеді. Энергия шығыны «отырып» істейтін жұмыстарда (бұлшықеттің 5-15%-де шамамен 1-4 кДж/м) аз болады. Энергия шығынының мөлшері интегралды көрсеткіш болатындықтан оны еңбек физиологиясы жиі қолданады.

Дененің энергия шығыны еттер қызметінен ғана тумайды, оған адамның эмоциялық күйі де әсер етеді. Ол организмнің негізгі зат алмасу деңгейін қалыптағыдан 10% көтереді. Еңбектену кезіндегі энергия шығынына адамның жұмыс істеу қалпы үлес қосады. Отырып жұмыс істеу негізгі алмасуды 5-10%-ке, тұрып істейтін жұмыс-10-25%-ке өсіреді. Ал жұмыс кезінде дене қалпы ыңғайсыз болса, энегия шығыны 40-50%-ке жетеді.

Жұмыс істеуші бұлшық еттерге оттегі, глюкоза және т.б. қажетті заттар дер кезінде жетіп, организмнен ыдырау өнімдері жедел шығарылады. Сондықтан тыныс және жүрек-тамыр жүйесінің қызметі күшейеді.

Қызу жұмыс кезінде сүт қышқылы толық тотығып үлгермейді. Сондықтан ол жұмыс аяқталғанда да оттегін пайдаланып тотыға береді. Мұны «оттегілік қарыз» деп атайды, ол ауыр жұмыс істегенде 15-20 литрге жетеді.

Организм ағзалары қимыл рефлекстер алқылы әрбір әсерленіске қатысады. Мұнда кері байланыстар қозғалыс жүйесінің вегетативтік әсерленістеріне ерекше ықпалын айқындайды. Жұмыс туралы алдын ала ойлаудың өзі вегетативтік өзгерістер тудырады. Ол еңбек әрекетінің ми қыртысы арқылы ұйымдастырылатынын көрсетеді.

Тынығудың мәні орындалатын жұмыстың сипатына байланысты. Жалпы алғанда, жайбарақат тынығу тиімсіз келеді, өйткені одан кейін іске қосылу баяулайды және қиындайды. Сонымен қатар селқос тынығудан кейін ол баяу қалпына келеді.

Сондықтан селқос тынығу ауыр және қолайсыз өндіріс жағдайларында істелетін жұмыстан кейін орынды. Тынығудың мағнасы жүктемені қажыған жүйке орталықтары мен ағзалардан жұмыс кезінде іске кіріспеген мүшелерге иаударақосу. Тынығу кезінде, шаршаған бұлшықеттерге демалыс беру үшін, дене қалпын өзгертіп отыру керек. Ал ой еңбегінен кейінгі тынығу кезінде, керісінше,физикалық жүктемелер қосылуға тиіс. Мұндай жағдайда жұмысқа кіріскен бұлшықеттердің рецепторлары жүйке орталығына серпіністер жіберіп, оларды қоздырады. Ал қозу толқыны жайылған ми қыртысының аймақтары индукция заңына сәйкес тежелу процестерін жаңғыртады, сөйтіп қайта қалыптасу жақсарады, олардың қозғыштық қасиеті артады.

Тынығуды белсендіру іс-әрекет түрлерін өзгерту мен өндірістік гинастика арқылы қамтамасыз етіледі. Жұмыскерлікті жоғары деңгейде сақтау және еңбекшілердің денсаулығын нығайту үшін үнемі дұрыс қолданылатын өндірістік гимнастика көп пайдалы ьолады. Ол әсіресе аз қимылдайтын жұмыстарда, ақыл-ой еңбектерінде өте тиімді.

Ал жүйкеге тиетін және зор зейінді талап ететін жұмыстарда, саусақтың жоғары ырғақты, дәлме-дәл, майда қимылдарында, бірсарынды істерде жиі және қысқа (5-10мин) үзілістер енгізілу керек. Өе қатты қажытатын жұмыстарда үзілістер жиі және ұзаққа созылуы тиіс. Жұмыстың қозғалмайтын (статикалық) түрлерін жылжымалы (динамикалық) түрлеріне, қол еңбегін ой еңбегіне алмастырып отыру қажет. Срнымен қатар еңбек пен шынығудың тәуліктік және апталық режимдері сақталуға тиіс. Жұмыскерлікті көтеру үшін қолайлы гигиеналық, эргономикалық және психологиялық жағдайлар толық жасалуы керек. Бұл шаралар организмнің апталық немесе тәуліктік физиологиялық ырғақтарына сәйкес ұйымдастырылуға тиіс.

Еңбек пен тынығу режимінің нәтижесін бағалау үшін жұмыскерлердің әртүрлі көрсеткіштері анықталады.

Физиологиялық белгілер организмнің еңбектену кезіндегі әрекеттік күйін , жұмыскерлігі мен қажу жағдайларын көрсетеді. Мәселен, қалыпты жағдайда жұмыскерліктің тұрақты жоғары деңгейі жұмыс мерзімінің алғашқы жартысының 75%-і, ал екінші жартысының 65%-і нде сақталады. Ал іске қосылу кезеңі жұмыс бастал5анда 40 минутқа созылады. Әрекеттік көрсеткіштердің қайта қалыптасуы 10-15 минут ішінде орнына келсе, қажу шамалы деп есептеледі. қалжыраған кезде қайта қалыптасу келесі күнге дейін созылады.

Медициналық көрсеткіштер уақытша еңбекке жарамсыздық, ауырып қалу және өндірістік мертігудер арқылы анықталады. Бұлар да еңбек пен тынығу режимдерініңтиімділігін көрсетеді.

Сонымен бірге еңбек пен тынығу режимдерін экономикалық (өндірістік өнім сапасы, еңбек өнімділігі) және әлеуметтік көрсеткіштер сипаттай алады.

Еңбек пен тынығу режимдерінің нәтижесін бірнеше физиологиялық және психофизиологиялық әдістер арқылы анықтайды. Ол үшін жұмыскердің динамикасын өндірілген өнімдердің мөлшері мен сапасын есептеп тексереді. Психофизиологиялық әдістерде жұмыс кезінде адамның көру, есту, қозғалыс талдағыштарының қызметін тексеру, қан тамырының соғу жиілігі, қанның атериялық қысымы, жүректің систолалық және минуттық көлемдері анықталады. Әртүрлі кестелер, тестілер арқылы зейін, зерде және ақыл-ой тексеріледі.

Қазігі кезде еңбек және спорт физиологиясында адамның әртүрлі жағдайын және ауруға шалдығуын болжау өте маңызды орын алады. Әсіресе бұл организм мен қоршаған ортаның арақатынасы өзгергенде, төтенше түрткілер әсер еткенде, еңбек және машықтану жүктемелерінен кейінгі қажу пайда болғанда қолданылады.

Организмнің әртүрлі әрекеттік күйі вегетативтік (энергиялық) соматикалық немесе бұлшықет (орындаушы) және психофизиологиялық (меңгеруші) жүйелер арқылы анықталады (П.К. Анохин, В.И. Медведев).

Әрекеттенудің энергиялық деңгейін ішкі ағзалардың (жүрек-тамы, тыныс, эндокриндік, қан жүйесі т.б.) қызметі арқылы бағалайды. Оның орындаушы деңгейін рефлексометрия әдісімен бұлшықет пен орталық жүйке жүесінің психомоторлық көрсеткіштері арқылы бағалайды.

Ал әрекеттенудің (психофизиологиялық) деңгейін ойлау, зейін, зерде ерекшеліктерінің көрсеткіштері арқылы тексереді. Осы комплексті әдістерді қолданып, адамның іс-әрекетне, спортпен айналысуға мүмкіндігін және қабілетін болжауға болад. Сонымен бірге адамның ұжымға сиымдылығы, эмоциялық күйі, мінез-құлығы, еркі, санасы, мотивациясы, еңбек сүйгіш қасиеттеріне ұзақ мерзімге болжам жасалады.

Жұмыс кезінде жүректің соғу жиілігіне организмнің сезім күйі мен тұлға қалпы әсер етеді. Тұып жұмыс істегенде, отырғанмен салыстырғанда, шамамен 10-15 рет жиі жиырылады. Еркектермен бірдей жұмыс атқарған кезде, әйелдердің жүрек соғу жиілігі орта шамамен минутына 10-15 рет артық. Жұмыс кезінде жүректің соғу жиілігіне қорщаған ортаның темперартурасы да әсерін тигізеді. Температура 25-30 ºС, не одан жоғары болса, ол минутына 10-15-ке өседі. Жүректің соғу жиілігін анықтау, тіркеу жұмыстың әрбір сәтінде немесе бүкіл смена кезінде организмнің физиологиялық күйін бақылауға мүмкіндік туғызады.

Еңбектену кезінде организмнің газ алмасуын қамтамасыз ететін тыныс жүйесі де өзгереді. Жұмысқа жәйкес өкпенің желдетілуі және оттегін пайдалану арта түседі. Қалыпты жағай өкпенің 5-8л/мин желдетілу көлемінен 3-4% оттегі пайдаланылады. Ал жұмыс кезінде өкпенің желдетілуі минутына ондаған литрге көбейеді, оттегін пайдалану 4-8%-ке тең болады. Өкпенің желдетілуі тыныстың тереңдеуі мен жиіленуі арқылы көбейеді. Жұмыс істегенде тыныс тереңдігі адамға тән өкпенің тіршілік сыйымдылығының 30-40%-інен тұрады. Тыныс жиілігі жұмыс кезінде тыныштық кезімен салыстырғанда 2-3 есе өседі.

Қарқынды жұмыс кезінде алғашқыда бейімделу кезеңі байқалады, онда тыныс тарылып, өкпенің желдетілуі үлгермегендіктен тыныс жолдарында жағымсыз күй пайда болады. Содан кейін бұл құбылыстар жойылады, алайда 20-30 минуттан кейін «нәтижесіз нүкте» туадыбұнда аталған жағымсыз жайлар күшейіп, адам жұмысты жалғастырудан бас тартуы мүмкін. Егер оны жеңіп жұмыс жалғастырылса, бұл сезім тыйылады. Сөйтіп, «екінші тыныс» ашылады. Мұның физиологиялық мәні вегативтік әрекеттің қайта құрылуында.

Еңбектену кезінде жұмыскерлікті қамтамсыз ету үшін энегия қорын іске тартатын эндокриндікжүйенің белсенділігі артады. әртүрлі еңбек процестерін орындағанда гипофиз-бүйрекүсті бездерінің (симпато-ададреналдық жүйенің) белсенділігі күшейеді. Көптеген жағдайда ол қол жұмысының ауыртпалық дәрежесіне сәйкес келеді. Өйткені бұл сөлініс бездерінің гормрндары адамның бейімделу әрекетін жүзеге асырады.

Жұмыс кезінде қанда тироксиннің мөлшері көбейеді. Ұзақ жұмыс істеудің салдарынан қанда инсулинніңи мөлшері азаяды және оның ыдырауы күшейеді. Сонымен эндокриндік жүйенің аталған өзгерістері жоғарыда көрсетілген бейімделу әсерленістерін көрсетеді. Егер жұмыс істеген жерде температура жоғары болса (ыстық цехта, тігін мекемесінде т.б.) дене температурасы онан сайын өседі. Ауыр дене жұмысында температура 1,0-1,5ºС-қа жоғарылайды. Мәселен, орта жылдамдықпен жаяу жүргенде дене температурасы 0,5-0,6ºС, ал ұзақ жүргенде не жүгіргенде ол 39-40ºС дейін көтеріледі.

Салқын микроклиматта жұмыс істегенде дене температурасы төмендейді, тіпті дене тоңазып, жұмысты жалғастыруға мүмкіндік болмайды.

Адам температурасын тыныштық және жұмыс кезінде өлшеу арқылы, көптеген өндіріс саласында жұмыс ауртпалығын жеңілдету үшін ұсыныстар енгізіледі.

Жұмыс салдарынан қан жүйесінде көптеген өзгерістер байқалады. Қанның тыныс әрекеті (эритроциттер, гемоглабин мөлшері) артады, оның клеткаларының жаңғыру қарқыны үдейді, қанның марфологиялық құрамын реттейтін жүйке орталықтарының тонусы күшейеді. Сонымен қатар эритроциттің осмостық төзімділігі артып, қанның тұтқырлығы көбейеді, оның оттегіне сыйымдылығы кеңейеді. Сөйтіп қан жүйесі жұмысқа сәйкес бейімделеді.

Сонымнен адам организмі өзінің табиғаты арқылы барлық қарқынды бұлшықет іс-әрекетіне бейімделеді. Жылжымалы қарқынды физикалық жүктеме организмнің жүйке, жүрек-тамыр, тыныс жүйелеріне қолайлы әсер етіп, қоршаған ортаның жағымсыз түрткілеріне төзімділікті кеңейтеді.

1. Еңбек қызметі кезіндегі кимыл жаттығуларының әсерінен қан айналым, қан, тыныс алу, биоэнергетика, зәр шығару, эндокринді жүйелердің өзгеру ерекшеліктері қандай?

Негізгі сұрақтар:

Барлық спорттық жаттығуларды екі үлкен топқа бөлуге болады. Бірінші топ жаттығуларына жетекші физиологиялық жүйелер қызметінің белсенуі мен күш, жылдамдық немесе төзімділік сияқты қозғалыс сапаларының көрінуін талап ететін өте үлкен дене жүктемелері тән. Мұндай жаттығуларға жеңіл атлетиканың барлық түрлері, жүзу, шаңғы мен коньки тебу спорты, ескек есу, спорттық ойындар, жекпе-жек және т.б. жатады. Ал екінші топқа автомотоспорт, желкен, шана, желкерме, ат, авиапланер және дельтапланер ісі сияқты техникалық жаттығулар жатады. Бірінші топтағы жаттығулардың көпшілігін орындау кезінде кеңістікте спортшының орын ауыстыруы негізінен ішкі (бұлшық еттік) күштердің есебінен іске асырылады. Ал техникалық жаттығуларды орындау кезінде спортшының орын ауыстыруына сыртқы (бұлшық еттік емес) күштер ең басты ықпал жасайды. Мысалы, автоспортта – машина двигателі, шана, желкерме спортында – тартылыс күштері, желкен, авиапланер және дельтапланер ісі спортында – ауа ағымы күштері әсер етеді. Техникалық жаттығуларда үлкен табыстарға жету техникалық құралдарға (ат спортында – аттың жаратылуына, сапасына) және оны меңгеру дәрежесіне өте көп байланысты. Бұл спорттық жаттығулар спортшыларда арнайы психофизиологиялық зейін, реакция жылдамдығы, қозғалыстың нақты координациясы т.б. сияқты қызметтердің жоғары дамуын талап етеді. Сонымен бірге техникалық спорт түрлері жаттығулары ережеге сәйкес энергетикалық және бұлшық ет жүйесіне, вегетативтік қамтамасыз етілу жүйесіне және де күш, қуат және төзімділік сияқты дене сапаларына шекті талаптар қоймайды.

Локомоторлық (орын ауыстыру) сипатты циклдік жаттығуларға жүгіру, жүру, конькимен, шаңғымен жүгіру, жүзу, ескек есу, велосипед тебу жатады. Бұл жаттығуларға қозғалыстың стереотипті циклдерінің көп рет қайталануы тән. Мұнда қозғалыстың тек жалпы бейнесі ғана емес, сонымен бірге жүктеменің орташа қуаттылығы немесе арақашықтық бойынша спортшының (велосипед, қайық) орын ауыстыру жылдамдығы да салыстырмалы тұрақты болады. Бұған өте қысқа циклдік жаттығулар және кез келген арақашықтықтың бастапқы кезі, яғни орын ауыстыру жылдамдығы айтарлықтай өзгеретін қарқын кезеңі қатысты емес. Басқаша айтқанда, циклдік жаттығулар – құрылымы және қуаттылығы салыстырмалы тұрақты жаттығулар.

Ациклдік жаттығуларға орындау барысында қозғалыс белсенділігі сипаты тез өзгеретін жаттығулар жатады. Жаттығулардың бұл түріне барлық спорттық ойындар, спорттық жекпе-жектер, лақтыру мен секіру, гимнастикалық және акробатикалық жаттығулар, су мен тау шаңғысы, конькимен мәнерлеп сырғанау кіреді. Сонымен қатар ациклдік жаттығуларға олардың орындалу барысында қуаттылығының шұғыл өзгерістері тән. Бұған тек жарыс ғана емес, онымен бірге жаттықтыру жаттығулары да жатады. Мысалы, түрлі жылдамдықпен біртұтамдап орындалатын қайталама жүгіріс.

Техникалық жаттығулардан басқа жаттығулардың маңызды жіктемелік сипаттамасы олардың қуаттылығы болып саналады. Олардың циклдік жаттығуларда салыстырмалы тұрақты екендігін ескере отырып, оларды жаттығудың орындалуының кез келген уақыт біртұтамында орташа қуаттылығы бойынша жіктеуге болады.

Ациклдік жаттығулар орындалу барысында неғұрлым белсенділігі (қуаттылығы) жоғары – жұмыс кезеңдерінен және толық демалысқа (нөлдік қуаттылыққа) дейін белсенділігі салыстырмалы болып келетін аралық кезеңдермен кезектесетін кезеңдерден тұрады. Ациклдік жаттығуларды жіктеу кезінде негізгі жұмыс кезеңдері қуаттылығы («шың» қуаттылығы) немесе жұмыс кезеңдері мен салыстырмалы немесе толық демалыс аралық кезеңдерін қоса отырып жаттығудың барлық уақытындағы «орташа» қуаттылығы бойынша бағалау жүргізіле ме түсініксіз болып қалуда. Мұндай көрсеткіштерді әрқайсын қолдану кезінде ациклдік жаттығулардың физиологиялық сипаттамасы түрліше болады.

Орындалатын жаттығудың механикалық немесе физикалық қуаттылығы – ватт, кгм/мин сияқты физикалық шамалармен өлшенеді. Ол дене жүктемесін анықтайды. Көп жағдайларда спорттық жаттығулардың физикалық қуаттылығын нақты өлшеу өте қиын. Циклдік жаттығуларда қуат (дене жүктемесі) және орын ауыстыру жылдамдығы (қозғалысты орындаудың өзгеріссіз техникасы кезінде) сызықтық тәуелділікте байланысты, яғни жылдамдық артқан сайын соғұрлым дене жүктемесі жоғары болады.

Организмнің сол дене жүктемесіне физиологиялық (және психофизиологиялық) реакцияларының жиынтығы жүктеменің физиологиялық қуаттылығын немесе жұмыс атқарушы адам организміне физиологиялық жүктемені дәл анықтауға мүмкіндік береді. «Физиологиялық жүктеме» немесе «физиологиялық қуат» түсініктері «жұмыс ауырлығы» терминіне таяу.Әр адамда сыртқы ортаның бірдей жағдайларында сол бір сипаттағы жаттығуды орындау кезінде жүктеменің физиологиялық қуаттылығы дене жүктемесіне тура тәуелділікте болады. Мысалы, жүгіріс жылдамдығы жоғары болған сайын соғұрлым физиологиялық жүктеме де үлкен болады.

Дегенмен бірдей дене жүктемесі жасы және жынысы әр түрлі адамдарда, функционалдық дайындық дәрежесі (жаттықтыру дәрежесі) бірдей емес адамдарда, сонымен бірге сол бір адамның түрлі орта жағдайларында (мысалы, жоғары немесе төмен ауа температурасы мен қысымы кездерінде) әр түрлі физиологиялық реакцияларын тудырады. Осылармен қатар сол бір адамның түрліше физиологиялық реакциялары түрлі бұлшық ет топтарымен (аяқпен немесе қолмен) немесе дененің әр түрлі қалыптарында (жатқанда немесе тұрғанда) орындалған қуаттылығы бойынша бірдей дене жүктемесінің әсер етуі кезінде де байқалады. Физиологиялық қуаттылығы бірдей жұмыстарды атқаратын (оттегі пайдалану жылдамдығы бірдей) каноэ ескекшілері, жүзгіш пен желаяқтардың өздерінде дене жүктемелері (реакциялары) көп ерекшеленеді.

Сәйкесінше, жасы, жынысы, функционалдық дайындықтары (жаттықтырылу дәрежесі) әр түрлі адамдар мен түрлі жағдайлардағы орындаған жаттығудың физикалық қуаттылығы көрсеткіштері түрлі спорттық жаттығуларды бірыңғай физиологиялық жүйелеуде критерий ретінде қолданылмайды. Сондықтан жіктеу белгісі ретінде көбіне физиологиялық қуаттылық немесе физиологиялық жүктеме пайдаланылады.

Осындай көрсеткіштердің біріне сол жаттығуды орындаудың шекті уақыты жатады. Неғұрлым физиологиялық қуаттылық («жұмыс ауырлығы») жоғары болған сайын жұмыстың орындалуының шекті уақыты қысқарақ болады. Түрлі арақашықтыққа жету жылдамдығы мен шекті (рекордтық) уақыт арасындағы тәуелділікті әлемдік рекордтар мәліметтері бойынша В.С.Фарфель талдай отыра «рекордтар қисық сызығын» салыстырмалы қуаттылықтың 4 зонасына бөлді: максималды қуаттылық зонасы жаттығудың шекті ұзақтығы 20 секундқа дейін, субмаксималды қуаттылық зонасы 20 секундтан 3-5 минутқа дейін, үлкен қуаттылық зонасы 3-5 минуттан 30-40 минут және бірқалыпты қуаттылық зонасы 40 минуттан жоғары. Спорттық циклдік жаттығуларды осылайша жіктеу кең тараған.

Физиологиялық қуаттылыққа сипаттама беруді тағы бір қырынан алып қарағанда салыстырмалы физиологиялық өзгерістерді анықтауға келіп саяды. Бірдей сол дене жүктемесіне жауап беруші физиологиялық реакциялардың сипаты мен мөлшері ең алдымен жетекші физиологиялық жүйелердің шекті функционалдық мүмкіншіліктеріне байланысты. Неғұрлым функционалдық мүмкіндіктері жоғары адамдарда функционалдық мүмкіндіктері төмен адамдарға қарағанда бірдей дене жүктемесін орындау кезінде жетекші жүйелерде реакция мөлшері (физиологиялық ығысу) азырақ болса, сәйкесінше жетекші (және басқа да) жүйелерге және тұтас организмге физиологиялық жүктеменің әсері салыстырмалы төмен болады. Бірдей дене жүктемесі біріншілерге қарағанда екіншілерге салыстырмалы қиынырақ («салмақтырақ»), сәйкесінше оны орындаудың шекті уақыты қысқарақ. Біріншілер екіншілер орындай алмайтын үлкен дене жүктемелерін орындауға қабілетті.

Сайып келгенде, спорттық жаттығуларды физиологиялық жіктеуде салыстырмалы физиологиялық қуаттылық көрсеткіштері: физиологиялық жүктеме, физиологиялық ширығу, жұмыс ауырлығы қолданады. Мұндай көрсеткіштерге жетекші функционалдық жүйелерде белгілі бір сыртқы орта жағдайларында орындалатын аталмыш дене жүктемесіне жауап кезінде туындайтын салыстырмалы физиологиялық ығысулар жатады. Бұл ығысулар жетекші физиологиялық жүйелер әрекетінің ағымды жұмыс көрсеткіштерін шекті (максималды) көрсеткіштермен салыстыру жолымен айқындалады.
2. Көпжылдық дайьндықтың және оның жеке кезеңдерінің ұзак уакытты бейімделу қалыптасуының процесі ретінде физиологиялық негіздеу. Циклдік жаттығулардың жіктелуі

Циклдік қозғалыстар тұтас қозғалыстың жеке фазаларының немесе циклдердің өздерінің бірізділікпен кезектесуімен және өзара байланысымен сипатталады. Әр циклдің алдыңғы және кейінгі циклмен өзара байланысы осы циклдік жаттығулардың негізгі ерекшелігі болып саналады. Циклдік қозғалыстардың физиологиялық негізі ырғақтық қимыл рефлексі болып табылады.

Организмнің (жұмыс атқарушы бұлшық еттердің) энергетикалық сұранысы екі негізгі анаэробтық және аэробтық жолдар арқылы қанағаттандырылатыны баршамызға белгілі. Энергия өнімділіктіңбұл екі жолының қатынасы түрлі циклдік жаттығуларда бірдей емес (7-сурет).

Кез келген жаттығуды орындау кезінде барлық үш энергетикалық жүйелер іске қосылады:

1. Анаэробтық фосфагендік (алактаттық);

2. Лактацидтік (гликолитикалық);

3. Аэробтық (оттектік, тотығу).

Олардың «аймақтары» бір-бірімен біраз астасып жатады

Анаэробтық жаттығуларды үш топқа бөледі:

1. Максималды анаэробтық қуаттылықты (анаэробтық қуаттылықты);

2. Максималдыға жуық анаэробтық қуаттылықты (аралас анаэробтық қуаттылықты);

3. Субмаксималды анаэробтық қуаттылықты (анаэробтық-аэробтық қуаттылықты).

Анаэробтық жаттығулардың энергетикалық және эргометрикалық сипаттамасы 3-кестеде көрсетілген.

Мұндай жаттығулардың ұзақтылық шегі бірнеше секунд болады. Мысалы, 100 м дейін арақашықтыққа жаяу жарыс, 50 м дейін жүзу, сүңгу және тректе қысқа арақашықтықта (спринтерлік) веложарыс.

Вегетативтік жүйелер қызметінің күшеюі жұмыс процесінде біртіндеп жүреді. Анаэробтық жаттығулардың қысқа уақытта орындалуынан оларды орындау кезінде қан айналу және тыныс алу қызметтері мүмкін болатын максимумға жетіп үлгермейді. Максималды анаэробтық жаттығу барысында спортшы мүлдем тыныстамайды, әлбе, тек бірнеше тыныс циклдерін орындауға ғана үлгереді. Сәйкесінше «орташа» өкпелік вентиляция (желдену) максималды мөлшерден 20-30%-дан аспайды. Жүректің жиырылу жиілігі сөреге дейін де жоғарылайды (140-150 рет/мин) және жаттығу кезінде өсуін жалғастырады. Мәреден кейін дереу максималды мөлшердің 80-90%-на (160-180 рет/мин) жетеді. Бұл жаттығулардың энергетикалық негізі анаэробтық процестер болғандықтан кардиореспираторлық (оттегі тасымалдау) жүйелер қызметі күшеюінің сол жаттығудың энергетикалық қамтамасыз етілуі үшін аса маңызы жоқ. Жұмыс уақыты барысында қандағы лактат концентрациясы айтарлықтай өзгермейді.

Дегенмен ол жұмысшы бұлшық еттерде жұмыс соңында 10 ммоль/кг жетуі және тіпті одан да асуы мүмкін. Қандағы лактат концентрациясы жұмысты тоқтатқан соң бірнеше минут барысында арта отырып максималды 5-8 ммоль/л болады.

Анаэробтық жаттығуларды орындау алдында қандағы глюкоза концентрациясы біршама жоғарылайды. Жаттығудың басталуына дейін және оның орындалу нәтижесінде қанда катехоламиндер (адреналин мен норадреналин) және өсу гормондары концентрациясы аса айтарлықтай жоғарылайды, бірақ инсулин концентрациясы біраз төмендейді, ал глюкагон мен кортизол концентрациялары айтарлықтай елеулі өзгермейді.

Бұл жаттығулардың спорттық нәтижесін анықтайтын жетекші физиологиялық жүйелер мен механизмдерге бұлшық ет қызметінің орталық-жүйкелік реттелуі, жүйке бұлшық еттік аппараттың функционалдық қасиеті (жылдамдықты-күштік) және жұмысшы бұлшық еттің фосфагендік энергетикалық жүйелер сыйымдылығы мен қуаттылығы жатады.

Бұл жаттығулардың энергетикалық қамтамасыз етілуі үшін оттегі тасымалдау жүйесі қызметінің айтарлықтай күшеюі белгілі энергетикалық рөл атқарады. Мұнда жаттығу ұзағырақ болған сайын соғұрлым бұл жүйелердің энергетикалық рөлі көбірек болады. Сөре алдыңғы күйде жүректің жиырылу жиілігінің аса айтарлықтай (150-160 рет/мин дейін) жоғарылауы орын алады. Ол неғұрлым жоғары мәнге (максималдыдан 80-90%) 200 м мәреден және 400 м мәреден кейін дереу жетеді. Жаттығуды орындау процесінде өкпе вентиляциясы тез өседі, сондықтан ұзақтығы 1 мин жуық жаттығу соңына таман сол спортшы үшін максималды жұмыс вентиляциясының 50-60% жетуі (60-80 л/мин) мүмкін. Арақашықтықтарда оттегіні пайдалану жылдамдығы да тез өседі және 400 м мәреде жеке ОМП-дың 70-80% құрауы мүмкін.

Қандағы лактат концентрациясы жаттығудан кейін (білікті спортшыларда 15 ммоль/л дейін) жоғары болады. Арақашықтық үлкен және спортшы біліктілігі жоғары болған сайын ол көп болады. Қандағы лактаттың жинақталуы оның жұмысшы бұлшық еттерде түзілу жылдамдығының өте жоғары болуымен (қарқынды анаэробтық гликолиз нәтижесі ретінде) байланысты.

Қандағы глюкоза концентрациясы тыныштық жағдаймен салыстырғанда (100-120 мг% дейін) жоғарылайды. Қандағы гормоналдық ығысулар максималды анаэробтық қуаттылықты жаттығуларды орындау кезіндегі өзгерістермен ұқсас болады.

Максималдыға жуық анаэробтық қуаттылықты жаттығулардың спорттық нәтижесін анықтайтын жетекші физиологиялық жүйелер мен механизмдері алдыңғы топ жаттығуларындағыдай болады. Және одан басқа жұмысшы бұлшық еттің лактацидті (гликолитикалық) энергетикалық жүйелер қуаттылығы жатады.

Субмаксималды анаэробтық қуаттылықты (анаэробтық-аэробтық қуаттылықты) жаттығулар – бұл жұмыс атқаратын бұлшық еттердің энергиялық қамтамасыз етілуінің анаэробтық компоненті басым келетін жаттығулар. Ол организмнің жалпы энергия өнімділігінің 60-70% жетеді және лактацидті (гликолитикалық) энергетикалық жүйе есебінен қамтамасыз етіледі. Бұл жаттығулардың энергиялық қамтамасыз етілуінде оттектік (тотығу, аэробтық) энергетикалық жүйенің айтарлықтай үлесі бар. Жүгіру жаттығуларында рекордтық қуаттылық шамамен 40 ккал/мин құрайды (3-кестені қараңыз). Жарыс жаттығуларындағы ұзақтық шегі айтулы спортшыларда 1-ден 2 мин дейін болуы мүмкін. Жарыс жаттығуларына: 800 м жүгіру, 200 м жүзу, 1000 м және 1500 м конькимен жүгіру, 1 км велоспортта жүріп өту (трек) жатады (4-кестені қараңыз).

Бұл жаттығулардың қуаттылығы және шекті ұзақтылығы сондай оларды орындау прцесінде оттегі тасымалдау жүйесі (ЖЖЖ, МҚК, ӨВ, О₂ пайдалану жылдамдығы) қызметінің көрсеткіштері сол спортшының максималды мәндеріне жуық болуы немесе тіпті оған жетуі де мүмкін. Жаттығу ұзағырақ болған сайын мәредегі бұл көрсеткіштер мәні жоғарырақ және жаттығуды орындау кезіндегі аэробтық энергия өнімділіктің үлесі де неғұрлым көбірек болады. Бұл жаттығулардан кейін жұмыс атқарушы бұлшық ет пен қанда 20-25 ммоль/л дейін болатын өте жоғары лактат концентрацясы тіркеледі. Сәйкесінше қанның рН 7,0 дейін төмендейді. Көбіне қанда глюкозаның 150 мг % дейін концентрациясының жоғарылауы, қан плазмасындағы катехоламиндер мен өсу гормондары мөлшерінің көптігі байқалады.

Жетекші физиологиялық жүйелер мен механизмдерге жұмыс атқарушы бұлшық еттің лактацидті (гликолитикалық) энергетикалық жүйесінің сыйымдылығы мен қуаттылығы, жүйке-бұлшық ет аппаратының функционалдық қасиеті, сонымен қатар организмнің оттегі тасымалдау (әсіресе, жүрек-тамыр жүйесінің) мүмкіндіктері және жұмысшы бұлшық еттердің аэробтық (тотығу) мүмкіндіктері жатады. Сайып келгенде, бұл топ жаттығулары спортшылардың анаэробтық сияқты аэробтық мүмкіндіктеріне де аса жоғары талаптар қояды.

3. Машықтанғандықтың физиологиялық сипаттамасы. Тыныштық күйдегі машықтанғандықтың сипаттамасы. Аэробтық жаттығулар.

Бұл жаттығулардағы жүктеме қуаттылығы сондай жұмысшы бұлшық еттердің энергиямен қамтамасыз етілуі оттегінің организмнің үздіксіз пайдаланылуымен және жұмысшы бұлшық еттермен шығындалуына байланысты тотығу (аэробтық) процестері есебінен жүруі мүмкін. Сондықтан бұл жаттығулардың қуаттылығын оттегіні арақашықтық пайдалану (жылдамдығы) деңгейі бойынша бағалауға болады.

Егер оттегіні арақашықтық пайдалануды сол адамның аэробтық қуаттылық шегімен (яғни оның жеке ОМП-мен немесе «оттегілік төбемен») арақатынасын белгілесе, онда оның орындаған жаттығуының салыстырмалы аэробтық физиологиялық қуаттылығы туралы мәліметтер алуға болады. Осы көрсеткіш бойынша аэробтық циклдік жаттығуларды 5 топқа бөледі (68-беттегі сызбанұсқаны қараңыз):

1. 
   Максималды аэробтық қуаттылықты жаттығулар (ОМП 95-100%).
   
2. 
   Максималдыға жуық аэробтық қуаттылықты жаттығулар (ОМП 85-90%).
   
3. 
   Субмаксималды аэробтық қуаттылықты жаттығулар (ОМП 70-80%).
   
4. 
   Орташа аэробтық қуаттылықты жаттығулар (ОМП 55-65%).
   
5. 
   Аз аэробтық қуаттылықты жаттығулар (ОМП 50%және одан төмен).
   

Аэробтық циклдік жаттығулардың орындалуының табыстылығын анықтайтын жетекші физиологиялық жүйелер мен механизмдерге оттегі тасымалдау жүйесінің функционалдық мүмкіндіктері және жұмыс атқарушы бұлшық еттердің аэробтық мүмкіндіктері жатады.

Бұл жаттығулардың қуаттылығының төмендеуі (ұзақтылық шегінің артуы) барысында энергия өнімділіктің анаэробтық (гликолитикалық) компоненті үлесі кемиді. Сәйкесінше қандағы лактат концентрациясы және қандағы глюкоза концентрациясының өсуі (гипергликемия дәрежесі) төмендейді. Ұзақтығы бірнеше ондаған минуттық жаттығулар кезінде гипергликемия мүлдем байқалмайды. Бұл жаттығулардың соңына таман қандағы глюкоза концентрациясының төмендеуі (гипогликемия) көрінеді.

Аэробтық жаттығулардың қуаттылығы артқан сайын қандағы катехоламиндер концентрациясы және өсу гормондары жоғары болады. Керісінше жүктеме қуаттылығының төмендеуі кезінде қандағы глюкагон мен кортизол сияқты гормондардың мөлшері артып, ал инсулин мөлшері азаяды.

Аэробтық жаттығулардың ұзақтығының артуымен жылу реттелу жүйесіне жоғары талап қоятын дене температурасының жоғарылауы қатар жүреді.

Максималды аэробтық қуаттылықты жаттығуларға (жеке ОМП 95-100% оттегіні арақашықтық пайдаланумен жүретін жаттығулар) – энергия өнімділіктің аэробтық компоненті 60-70% дейін басым болатын жаттығулар жатады. Алайда анаэробтық (әсіресе гликолитикалық) процестердің энергетикалық үлесі әлі де өте айтарлықтай болады. Бұл жаттығуларды орындау кезінде негізгі энергетикалық субстрат бұлшық ет гликогені болып табылады. Ол аэробтық жол арқылы сияқты анаэробтық жолмен (бұл жағдайда сүт қышқылының көп мөлшерде түзілуімен) де ыдырайды.

Мұндай жаттығулардың шекті ұзақтығы 3-10 мин. Бұл топтың жарыс жаттығуларына 1500 және 3000 м жүгіру, 3000-5000 м конькимен жүгіру, 400-800 м жүзу, академиялық есу (классикалық арақашықтықтарда) және велотректе 4 км жүріп өту жатады.

Жаттығу басталғаннан 1,5-2 мин соң сол адам үшін жүректің жиырылу жиілігі, систолалық қан көлемі, минуттық қан көлемі, ӨВ, оттегіні пайдалану жылдамдығы (ОМП) көрсеткіштері максималды дәрежеге жетеді. Жаттығу жалғасуы барысында ӨВ, қандағы лактат пен катехоламиндер концентрациясы арта береді.

Жүрек жұмысы көрсеткіштері мен оттегі пайдалану жылдамдығы не максималды деңгейде қалады (жоғары жаттықтырылған күй кезінде), не біраз төмендей бастайды.

Жаттығуды аяқтаған соң қандағы лактат концентрациясы жаттығудың шекті ұзақтығымен кері және спортшының біліктілігімен (спорттық нәтижемен) тура тәуелділікте 15-25 ммоль/л-ға жетеді.

Жетекші физиологиялық жүйелер мен механизмдер барлық аэробтық жаттығулар үшін бірдей. Одан басқа жұмыс атқарушы бұлшық еттердің лактацидтік (гликолитикалық) энергетикалық жүйесі маңызды рөл атқарады.

Жұмысшы бұлшық еттерде гликоген басты, ал аз дәрежеде – қандағы глюкоза (арақашықтықтың екінші жартысында) рөл атқарады. Жаттығулардың рекордтық ұзақтығы 30 мин дейін. Бұл топ жаттығуларына 5000-10 000 м арақашықтыққа жүгіру, 1500 м арақашықтыққа жүзу, 15 км дейін шаңғымен және 10 000 м конькимен жүгіру жатады. Жаттығуларды орындау барысында жеке максималды мәндерден ЖЖЖ 90-95%, ӨВ 85-90% деңгейінде болады. Жоғары білікті спортшыларда қандағы лактат концентрациясы жаттығудан соң 10 ммоль/л жуық болады. Жаттығуды орындау процесінде дене температурасының 39º С дейін айтарлықтай жоғарылауы орын алады.

Жаттығуды орындау барысында сол спортшы үшін максималды мәннен ЖЖЖ 80-90%, ал ӨВ 70-80% деңгейінде болады. Қандағы лактат концентрациясы көбіне 4 ммоль/л-дан аспайды. Ол тек жүгірудің бас кезінде немесе ұзақ өрлеулер нәтижесінде айтарлықтай артады. Бұл жаттығуларды орындау кезінде дене температурасы 39-40 ºС жетуі мүмкін.

Жетекші физиологиялық жүйелер мен механизмдер барлық аэробтық жаттығулар үшін ортақ және одан басқа көп мөлшерде жұмыс атқарушы бұлшық еттер мен бауырдағы гликоген қоры мен бұлшық еттердің майларды жоғары ұзақ уақыттық утилдеу (тотығу) қабілетіне тәуелді оттектік (тотығу) жүйенің сыйымдылығы жатады.

Орташа аэробтық қуаттылықты жаттығуларға (жеке ОМП 55-65% оттегіні арақашықтық пайдаланумен жүретін жаттығулар) орындау кезінде жұмыс атқарушы бұлшық еттер энергиясының барлығына дерлігі аэробтық жолдармен қамтамасыз етілетін жаттығулар жатады. Негізгі энергетикалық субстрат жұмысшы бұлшық ет пен қан майлары болып табылады, ал көмірсулар (тыныс коэффиценті 0,8 жуық) салыстырмалы аз рөл атқарады. Жаттығу шекті ұзақтығы бірнеше сағатқа дейін созылады. Бұл топ жаттығуларына 50 км спорттық жүру, 50 км-ден жоғары ұзақ арақашықтықтағы шаңғы жарыс жатады.

Аз аэробтық қуатылықты жаттығуларға (жеке ОМП 50% және одан төмен оттегіні арақашықтық пайдаланумен жүретін жаттығулар) орындалу кезінде жұмыс атқарушы бұлшық еттердің барлық энергиясы бастысы майлар мен аз дәрежеде көмірсулардың (тыныс алу коэффиценті 0,8 төмен) шығындалуымен жүретін тотығу процестері есебінен қамтамасыз етілетін жаттығулар жатады. Мұндай салыстырмалы физиологиялық қуаттылықты жаттығулар көптеген сағаттар бойы орындалуы мүмкін. Бұл адамның тұрмыс әрекетімен (жүру) және жаппай немесе емдік дене шынықтыру сабақтары жүйесіндегі жаттығуларға сәйкес келеді.
Бақылау сұрақтары:

1. Спорттық машықтанудың және жаттығуды дамытудың физиологиялық приициптері қандай?

Негізгі сұрақтар:

1. Максималды анаэробтық қуаттылық;

2. Максималды анаэробтық сыйымдылық (қабілеттілік).

Максималды анаэробтық қуаттылық. Сол адам үшін жұмыстың максималды қуаттылығы бірнеше секундқа ғана созылуы мүмкін. Мұндай қуаттылықты жұмыстар бұлшық ет фосфагендерінің (АТФ және КрФ) анаэробтық ыдырауы есебінен орындалады. Сондықтан бұл заттардың қоры және әсіресе олардың энергетикалық утилдену жылдамдығы максималды анаэробтық қуаттылықты анықтайды. Қысқа қашықтыққа жүгіру (спринт) және секіру нәтижелері максималды анаэробтық қуаттылыққа тәуелді жаттығулар болып табылады. Максималды анаэробтық қуаттылықты бағалауда Маргарий тесті қолданады.