Бағдарламасы «Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиясы»

1. 
   Аталмыш спорт түрлерімен шұғылданатын бірнеше адамдардың көрсеткіштерін салыстырыңыздар.
   

Қимыл дағдысының сезгіш (сенсорлық) және орындаушы (оперантты) бөлімдері.Жаттықтырылу дәрежесінің физиологиялық механизмі шартты рефлекторлық жолдар арқылы пайда болған байланыс болып табылады. Шартты рефлекстің физиологиялық негізі уақытша байланыстың тұйықталу қасиеті болып табылады. Шартты рефлекстің пайда болуының негізі – ми қыртысындағы жүйке орталықтарының арасындағы уақытша жүйкелік байланыс дегеніміз шартты және шартсыз тітіркендірулерді ұштастырғанда пайда болатын, әр түрлі ми құрылымдары арасындағы белгілі қарым–қатынасын қалыптастыратын мидың нейрофизиологиялық, биохимиялық және құрылымдық өзгерістерінің жиынтығы. Ерікті қозғалыстардың рефлекторлық табиғатын И.М.Сеченов ашып көрсеткен болатын. Кейін И.П.Павлов шәкірттерімен шартты рефлекторлық байланыс механизмдері бойынша қозғалыс әрекеттерінің жаңа түрлерінің түзілуінің негізгі заңдылықтарын ұсынған. Ғалымның пікіріне сүйенсек, уақытша жүйкелік байланыс ми қыртысының шартты және шартсыз тітіркендірілуін қабылдайтын орталықтарының арасында тапталым жолдары пайда болуы салдарынан қалыптасады.

Сезгіш шартты рефлекстерде афферентті сигналдарға жауап беру (мысалы, сілекей бөліну, тітіркендіргіштер әсер етуінен қолды тартып алу) шартсыз рефлекторлық немесе ертерек жүре пайда болған шартты реакция болып табылады. Олардағы жауап организмдегі бұрынғы болған реакция ретінде қолданылса, тек сигнал, яғни сезгіш бөлім жаңа шартты рефлекторлы қасиетке ие.

Бірақ қимыл дағдылары туралы сөз болғанда оперантты немесе мануалды, уақытша байланыстың түзілуі қатар айтылады. Бұл байланыстар қозғалыстың жаңа түрімен немесе сол организмде осы уақытқа дейін болмаған жаңа күрделі қозғалыс актысының белгілі элементтерінен комбинация түзілуімен сипатталады. Демек, бұл жағдайда уақытша байланыстар тек афферентті (сезгіш) ғана емес, сонымен қатар эфферентті, яғни қозғалыс рекцияларының орындаушы буындарына да қатысты.

Қимыл дағдысының моторлық және вегетативтік бөлімдерінің бір мезгілде қалыптаспауының өзіндік маңызы бар. Салыстырмалы қарапайым қозғалыс дағдыларында (мысалы, жүгіруде, шаңғы тебуде) моторлық (қимыл) бөлімдері, ал күрделі қозғалысты дағдыларда (мысалы, гимнастикада, күресте, спорт ойындарында) вегетативтік бөлім ертерек қалыптасады.

2.Бейімделу (адаптация) – қоршаған ортаның құбылмалы әр түрлі жағдайларында организмнің икемделуі. Ол жасушалық, мүшелік, жүйелік және организмдік деңгейлерде өтеді, сөйтіп туа болған немесе жүре болатын икемделу әрекетінің барлық түрін көрсетеді. Ортаның көптеген жағдайлары организмнің мұндай қасиеттеріне адекватты (барабар) немесе адекватты емес (барабар емес) келеді. Организмнің барабар тітіркендіргіштерге бейімделу қабілеті ұзақ мерзімді эволюциялық даму сатысында қалыптасқан. Ал барабар емес тітіркендіргіштер көбінесе организм мен ортаның теңестірілу қасиетін жояды.

Табиғи және өндірістік жаңаша жағдайларда, организмге жағымсыз әсер ететін қоршаған ортаның қолайсыз факторлары жиі кездеседі. Бұларға физикалық-химиялық, орасан, ақпараттық, семантикалық және биологиялық экстремалдық факторлар жатады.

Организм барлық жағдайларға бар мүмкіндігінше өзінің құрылымдық және функционалдық жүйелері арқылы бейімделіп отырады. Оның табиғи ортадағы әр түрлі маусымдық жағдайларына икемделу құбылысын акклиматизация деп атайды.

3.Дене жаттығуларын жалпы физиологиялық жіктеу

Дене жаттығуларын жалпы физиологиялық жіктеу сәйкесінше жаттығуларды жүзеге асыратын бұлшық ет белсенділігінің үш негізгі сипаттамасына негізделе жүргізіледі:

4. 
   Қызметтегі белсенді (активті) бұлшық ет салмағы көлемі;
   
5. 
   Бұлшық ет жиырылуы типтері;
   
6. 
   Жиырылудың күші немесе қуаттылығы;
   

Жергілікті жаттығуларға дененің барлық бұлшық ет салмағының үштен бір бөлігінің (1/3) қатысуымен жүзеге асырылатын жаттығулар жатады. Мысалы, садақ, пистолет ату, белгілі бір гимнастикалық жаттығулар.

Аймақтық жаттығуларға дененің барлық бұлшық ет салмағының 1/3-ден 1/2-ге дейін қатысуымен орындалатын жаттығулар жатады. Мысалы, тек иық белдеуі мен қол бұлшық еттерімен, кеуде бұлшық еттерімен орындалатын гимнастикалық жаттығулар.

Ауқымды жаттығуларға барлық бұлшық ет салмағының жартысынан аса бөлігінің белсенді қатысуымен орындалатын жаттығулар жатады. Мысалы, жүгіру, ескек есу, велосипед тебу. Көптеген спорттық жаттығулар осы ауқымды жаттығулар тобына кіреді.

Бұлшық ет жиырылуы типтеріне байланысты дене жаттығуларының жіктелуі. Жаттығуды орындауға қатысатын негізгі бұлшық еттердің жиырылу түрлеріне байланысты барлық дене жаттығулары статикалық және динамикалық болып бөлінеді.

Статикалық (қозғалмайтын) жаттығуларға мысалы, гимнасттардағы буынға тұрғанда, атқыштарда ату сәтіндегі басып жату кезіндегі белгілі қалыпты сақтау жатады.

Динамикалық (жылжымалы) жаттығуларға көптеген дене жаттығулары жатады. Мысалы, жүру, жүгіру, жүзу және т.б. қозғалыстардың барлық түрлері.

Бақылау сұрақтары:

1.Қимыл дағдылары дамуының физиологиялық механизмдеріне сипаттама беріңіз

2.Бейімделу (адаптация) дегеніміз не?

3. Дене жаттығуларының жалпы физиологиялық жіктелуі.

Төзімділікті анықтау. Төзімділіктің, шаршаудың және жұмыс қабілеттіліктің өзара байланыстары. Төзімділіктің ерекшелігі. Төзімділіктің түрлері: статикалық күшті, жылдамдықты, ұзак динамикалық жұмысқа төзімділік. Анаэробтық және аэробтык өнімділік. Жергілікті, жалпы және аймақты жұмыс кездеріндегі төзімділік. Жалпы және арнайы төзімділік. Төзімділіктің көрсеткіштері және белгілері. Әртүрлі төзімділікті дамытудағы генетикалық және қоршаған орта факторларының маңызы. Максималді анаэробтық сыйымдылық және максималді анаробтық қуат — анаэробтық төзімділіктің негізі.

1. Күш сапаларын (морфологиялық, биохимиялык, физиологиялық) дамытуды анықтайтын факторларды атаңыз?

1. Спорттық шынығудың физиологиялық негіздеріне сипаттама беріңіз.

3.Дене шынықтыру физиологиясының жастық негіздері қандай?

Семинар сабақтарындағы жұмыс 5 балдық жүйе бойынша бағаланады.

- егер студент, қаралатын мәселені толық түсінетіндігін көрсетсе, түсініктер аппаратын толық көлемде меңгерсе,қосымша әдебиеттерді білетіндігін көрсетсе, онда оған «өте жақсы» деген баға қойылады.

- студент қаралатын мәселенің саналы түрде айтылып тұрғандығын көрсетсе, қойылған сұрақтардың басым бөлігіне жауап берсе, өзінше қорытынды жасау қабілетін танытса, негізгі әдебиеттерді білетіндігін көрсетсе, онда оған «жақсы» деген баға қойылады.

- егер студент, негізгі материалды меңгергендігін тек айтып қана көрсетсе, шығармашалық сипаттағы, өз бетінше қойылған сұрақтарға жауап беруде қиналса, онда оған «қанағаттанарлық» деген баға қойылады.

- студент негізгі материалды оқуда ақтаңдақтардың бар екенін байқаса, тақырыпты баяндауда түбегейлі қателіктер жасаса, онда «қанағаттанарлықсыз» деген баға қойылады.

«Бумеранг» әдісі.

Топты екі немесе бірнеше топтарға бөліп бір –бірлеріне кезекпе-кезек алмаса сұрақтар қояды. Топқа қойған сұрақтары «бумеранг» қағидасына сай қарсы топ жауап бергеннен кейін кіші топтың өзіне қайтып келеді. Оған өздерінің сұрақтарын берілген жауапқа сай толықтырады. Осылайша топтар өз сұрақтарына қарсы топтан кейін жауап қайырады. Қай топтың сұрақтары мазмұнды және жауаптары нақтылығына қарай бағалау жүреді.

1. Адамдардын кейбір рефлекстерін зерттеу .

2. Адам бұлшық еті күші, күш салуының мөлшерін анықтау:

динамометрия және динамография.

1. 
   Қыдырмолдина А.Ш. Дене тәрбиесі мен спорт түрлерінің физиологиялық негіздері: оқулық / А.Ш. Қыдырмолдина.- Алматы: Дәуір, 2014.- 527с.
   
2. 
   Қыдырмолдина А. Ш. Спорт физиологиясы: оқу құралы / А. Қыдырмолдина.- Астана: Фолиант, 2013.- 246б.- (Жоғары білім).
   
3. 
   Прокофьева В.Н. Практикум по физиологии физического воспитания и спорта: учеб. пособие / В.Н. Прокофьева.- Ростов на/Д: Феникс, 2008.- 191с.- (Высш. образование).
   
4. 
   Хлущевская О.А. Физиологические основы физического воспитания и видов спорта: учеб. пособие / О.А. Хлущевская; Инновационный Евразийский ун-т.- Павлодар, 2007.- 171с
   
5. 
   Практикум по общей физиологии и физиологии спорта: учеб. пособие / под редакц А.Б. Гандельсмана.- 2-е перераб. изд.- М: Физкультура и спорт, 1973.- 151с.
   
6. 
   Спортивная физиология. Под редакцией поф. Я. М. Коц
   
7. 
   Жұмабаев. Е. Жасеркшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А., 1991.
   
8. 
   Н.Н.Леонтева, К.Б.Маринова. Анатомия и физиология детского организма. М.,1986.
   
9. 
   Ю.А.Ермолаева. Возрастная физиология. М.,1985.
   

1. 
   Н.В.Зимкин. Физиология человека.М., 1975
   
2. 
   Я.М.Коциский. Физиология человека. М.,1982
   
3. 
   Воронин. Физиология высшей нервной деятельности.М.,1979.