UNIT XVI WORD BUILDING – СӚЗ ЖАСАМ

UNIT XVI

WORD BUILDING – СӚЗ ЖАСАМ

Бҧлар екі тҥрлі жолмен жасалады:

а) басқа тілдерден енген сӛздермен толығуы арқылы

ә) сӛз тудыру арқылы

► Ағылшын тілінде сӛз жасам жҥйесі әр тҥрлі жолдармен жасалады:

1. 
   Сӛз мҥлдем ӛзгермейді
   
2. 
   Сӛз тудыру (қосымшалар, префикстер мен жҧрнақтар жалғану арқылы)
   
3. 
   Сӛздегі екпіннің орны ауысуы арқылы
   
4. 
   Тҥбір сӛздегі дауысты және дауыссыздардың ӛзгеруі арқылы
   
5. 
   Сӛздің бірігуі (екі немесе бірнеше тҥбірдің бірігуі арқылы)
   

Ағылшын тілінде кейбір сӛздер айтылу мен жазылуы ӛзгермей зат есім, етістік, сын есім немесe етістік бола алады.

• 
  answer (жауап) - to answer (жауап беру)
  
• 
  clean (таза) – to clean (тазалау)
  
• 
  change (ӛзгеріс) – to change (ӛзгеру)
  
• 
  dirty (лас) – to dirty (ластану)
  

• 
  íncrease - to incréase
  
• 
  éxport - to expórt
  
• 
  ímport – to impórt
  
• 
  tránsport – to transport
  

• 
  woman - women
  
• 
  use - use
  
• 
  advice - advise
  
• 
  proof – prove
  

► Префикстер мен жұрнақтардың жалғануы арқылы

Префикстер сӛздің басында келеді де, жҧрнақтар сӛз соңында келеді. Префикстер сӛздің мағынасын ӛзгертеді, бірақ сӛз сол сӛз табында қала береді. Жҧрнақтар әдетте бір сӛз табын, екінші сӛз табына ӛзгертеді.

Жиі қолданылатын префикстер:

• 
  anti: cyclone – anticyclone; social – antisocial
  
• 
  counter: action – counteraction; claim-counter-claim
  

• 
  dis: honest – dishonest (арам), appear – disappear (жоғалу); like – dislike (жақсы кӛрмеу)
  
• 
  in: мына әріптердің алдында ӛзгереді: l, r, m, p: in + l + ill; in + r = irr; in + m – imm; in + p = imp): capable – incapable (қабілеті жоқ); legal – illegal (заңсыз); responsible – irresponsible (жауапсыз)
  
• 
  non: content – non-content ( риза болмау), essential – nonessential (мардымсыз)
  
• 
  un: pleasant – unpleasant (жайсыз), to lock – to unlock
  

Зат есімдер кейде сӛздердің бірігуі арқылы жасалады. (Бҧл жағдайда екінші қосынды зат есімнен болады)

• 
  black + board = blackboard (сынып тақтасы)
  
• 
  time + table = timetable (сабақ кестесі)
  
• 
  text + book = textbook (оқулық)
  

► Қарама-қарсы мағына беретін префикстер:

• 
  de: merit-demerit
  

• 
  en: large – enlarge, circle – encircle; rich – enrich
  

• 
  ex – champion – ex-champion, ex-president, ex-minister
  

• 
  inter: action (іс-қимыл) – interaction (бірдесіп), town – intertown (қалааралық)
  

• 
  mis: to understand – to misunderstand (дұрыс түсінбеу), to hear – to mishear (дұрыс естімеу)
  

• 
  over: to feed (тамақтандыру) – to overfeed (асыра тамақтандыру) , to estimate (бағалау) – to overestimate (асыра бағалау)
  

• 
  post: war (соғыс) – post war (соғыстан кейін)
  

• 
  pre: historic (тарихи) – prehistoric (тарихтан бұрын)
  

• 
  re: to open – to reopen (қайта ашу), to read – to reread
  

• 
  sub: marine – submarine (су асты)
  

• 
  super: natural – supernatural
  

• 
  trans: to plant – to transplant
  

• 
  ultra: violet – ultra-violet (ультракүлгін), ultrashort
  

• 
  under: to value – to undervalue (бағаламау), to pay – to underpay (тӛмен жалақы тӛлеу)
  

► Жиі қолданылатын жұрнақтар: Зат есімнің жұрнақтары:

• 
  - ability, -ibility: probability, possibility.
  
• 
  - age: leakage, marriage, passage.
  
• 
  - al: arrival, approval.
  
• 
  - ance, ence: importance, difference.
  
• 
  - dom: freedom, boredom, kingdom, wisdom
  
• 
  - ee: employee, interviewee, addressee
  
• 
  - er, -or: buyer, teacher, worker, writer, director, inventor, translator, visitor.
  
• 
  - hood: brotherhood, childhood, neighborhood
  
• 
  -ian: historian, Russian, Hungarian
  
• 
  -ion (-ation, -tion, -sion, -ssion): collection, production, connection, submission, production
  
• 
  - ism: tourism
  
• 
  - ist: terrorist, physicist, extremist, artist
  
• 
  - ment: agreement, development, government, payment
  
• 
  - ness: kindness, oldness, darkness, weakness
  
• 
  - our: colour
  
• 
  - ship: friendship, leadership
  
• 
  - th: depth, growth
  
• 
  - ty: safety
  
• 
  - ure (-ture): creature, mixture, pressure, departure, pleasure
  

► Сын есімнің жұрнақтары:

• 
  - able, -ible: eatable, changeable, convertible
  
• 
  - al: central, cultural, formal, postal
  
• 
  - ant, - ent: different, resistant
  
• 
  - ary, - ory: secondary
  
• 
  - en: wooden
  
• 
  - ful: beautiful, careful, fruitful, useful
  
• 
  - ic: heroic
  
• 
  - ish: Scotish, reddish, Polish
  
• 
  - ive: active, comparative, effective, talkative
  
• 
  - less: hopeless, useless, homeless, helpless
  
• 
  - ous: dangerous, famous, glorious
  
• 
  - y: cloudly, dirty, sunny, rainy, frosty, windy, thirsty
  

► Етістіктің жұрнақтары:

• 
  -ate, - ute: to indicate, to execute
  
• 
  -en: to sharpen, to blacken, to shorten
  
• 
  - ify: to purify, to simplify, to classify
  
• 
  - ise, -ize: to characterize, to crystallize, to sympathize
  

► Үстеудің жұрнақтары:

• 
  - ly: easily, firstly, daily, weekly
  
• 
  - wards: homewards, northwards, backwards, upwards
  

► Екі немесе одан да кӛп сӛздердің бірігуінен жасалған сӛз жасам:

• 
  Rain (жаңбыр) + bow (доға) = rainbow (кемпірқосақ)
  
• 
  Snow (қар) + man (адам) = snowman (қар адамы)
  
• 
  After (кейін) + noon (түс) = afternoon (түстен кейін)
  
• 
  Fire (от) + place (орын) = fireplace (камин)
  
• 
  Though (ой) + less аздау) = thoughtless (қамсыз)
  
• 
  White (ақ) + wash (жуу) = whitewash (әктеу)
  

► Кейбір сӛздер дефис арқылы жасалады:

• 
  Empty-headed (топас)
  
• 
  Counting-out-rhyme (санамақ)
  
• 
  Chimney-sweeper (мұрша тазалағыш)
  
• 
  Merry-go-round (карусель)
  
• 
  First-class (бірінші класс)