Қажеттілік ұғымы. А. Маслоу бойынша қажеттіліктер классификациясы.
Мақсаты: Мотивация және оны диагностикалау туралы теориялық білім қалыптастыру. Адам мінез-құлқынан функционалды өзара байланысқан 2 жағын көрсетуге болады: реттеуші, оятушы. Реттеуші жағы әртүрлі жағдайда мінез- құлқының тұрақтылығы мен икемділігін қамтамасыз етеді .Мінез-құлықты реттеу әртүрлі психикалық көрілулердің арқасында қалыптасады, олар мысалы, сезім ,қабылдау, темперамент ,зейін ,ойлау,ес,сөз қабілет ,мінез,эмоция.
оятушы –мнез-құлқының бағытын және белсенділігін қамтамасыз етеді. Бұл бағыт мотивация түсінігімен байланысты.
Мотивация түсінігі 2 мағынада қолданылады:
Мотивация –адам мінез-құлқының бағытын анықтайтын және ағзаның белсенділік түдыратын факторлар жүйесі.
Мотивация – анықталған деңгейде мінез-құлық белсенділігін қамтамасыз ететін процесс мінездемесі.
Мотивациялық түсініктің ең маңыздысы болып «қажеттілік» түсінігі табылады.
Қажеттілік –бұл бір нәрсені қажетсіну күйі. Қажеттіліктің барлық түрі ағзада бар . Ол ағзаға керекті нәрселерді іздестіріп ағзаны белсендендіреді. Қажеттілік мінездеменің негізі болып табылады: а) қүш, б) пайда болу кезеңдері, в) қанағаттану тәсілдері, д) қажеттілік пәндік мазмұны.
Мотив (лат. Movere – қозғалысқа әкелу, итеру)- бұл қажетті қанағаттандіру тәсілі ретінде көрінеді. Мақсат –мінез-құлық бағытын саналы қорытынды.
Бұл күтпейтін нәтиже адам іс-әрекеті.
Қызығушылық-бұл танымдық мінездің ногнетивті мотивациялық жағдайы ,олар қажеттілік орталығын байланыстыру болады. Қалау және ниет –бұл жағдайдағы байланысты туатын және бір –бірін тез ауыстыратын субъективтік жағдайлар.Әрекет орындау шарттарың өзгершелігіне жауап береді. Тапсырма –бұл жеке жағдайлық мотивациялық фактор, әрекетті орындау кезінде туатын анықталған мақсатқа бағытталған болып табылады.
Мотивтеу –бұл жеке немесе барлық ұйымнын жетуге деген қарым-қатынас, іс-әрекетке итермелеу процесі.
Абрахам Харальд Маслоу Нью-Йорктің Бруклин деген жерінде 1908 жылы дүниеге елген. Оның ата-аналары Ресейден көшіп келген еврейлер болған. Ол отбасының үлкен ұлы болғандықтан, оның ата-анасы Маслоудың жоғарғы білім алуын қалады. Ол балалық шағын жалғыз және бақытсыз болғанын айтады.
1930 жылы Висконсин Университетінде психология бойынша арнайы академикалық курсты тәмәмдап бакалавр деңгейін, 1931 жылы гумманитарлық ғылым магистрі және 1934 жылы доктор атағын алады.
Маслоу докторлық деңгейді алғанан кейін Висконсин қаласынан Нью-Йорк қаласына қайтіп келіп, белгілі теоретик Э.Л. Торндайк пен Колумбиялық Университете жұмыс істейді. Ол осы жерде көптеген европалық ғалымдармен: Эрик Фромм, Альфред Адлер, Карен Херни, Рут Бенедикт, Макс Вертгейлер жәнет тағы басқаларыменде танысады.
Ол өзінің өмірінің соңғы 10 жылында көптеген еңбектерін жазады. Бұл: "Дневник Эупсихея" (1965); "Жеке тұлға және мотивация" (1967); "Адам табиғатының жаңа өлшемдері" (1971) т.б.
Маслоудың еңбектері 1960-1970 ж. ж/ғы психологтың арасында қолдау тапты. Оның қуанышты, махабатты, шығармашылықты, таңдау мен өзін-өзі жүзеге асыруды зерттейтін бағытты адамның іс-әрекетін механикалық және дегуманизациялық модел деп қарастырушылар үшін оптимистік альтернатив болды. Сонымен гумманисттік психология денісау адамдыүйлесімді жеке тұлғаның дамуының шегіне жеткен адамды зерттейді. Сонымен қатар, Маслоу мотивацияны зерттеу арқылы «қажеттілік иерархиясын» жасады. Ол мына деңгейлерден тұрады:
Физиологиялық қажеттіліктер―бұл төменгі дене организмдерін басқаратын қажеттіліктер. Тыныс алу, тамақ қорғаныш қажеттіліктері және сексуальдық қажеттіліктері.
Әлуметтік қажеттіліктер―бір адамды бір ғана адамдамдар мен қарым-қатынас қанағаттандырады. Кейбіреуінде қарым-қатынас қажеттілік өте күшті көрінеді.
Сенімділік қажеттіліктер―материалдық жағдайға ұмтылу, денсаулық, қартайғандағы қамтамасыздық және т.б.
Сыйлау қажеттілікер―өз беделін түсіну, мұнда сыйласу, бедел, әлуметтік табыс маңызды.
Жеке адам дамуы қажеттіліктер―өзін-өзі дамыту, белсендіру, әлемдегі өз орынын түсіну.
Маслоу мынадай мативация принцптерін анықтады:
1. Мотивтер иерархиялық жүйеден тұрады.
2. Мотив деңгейі жоғары болса, өмірге-керек қажеттіліктер өседі.
3. Төменгі қажеттіліктер өтелмей тұрып жоғарғы қажеттіліктер
қаралмайды.
4. Қажеттіліктер көтерілсе, белсенділікте дамиды.
Жақсы жағдайдың болмауынан адамның (тамақ, демалу) физиологиялық қажеттіліктер маңызды қажеттілікке айналады. Егер базалық қажеттіліктер қанағаттандырылса адамда жоғарғы қажеттіліктер (даму, өзін-өзі түсіну, өмір маңыздылығын іздеу) көрінеді. Көптеген адамдарға «өмір невразы» тән. Сонда адам өзіне не үшін өз өмірінің мағынасын түсініп, өзінің қабілетін барынша дамытса ол біртіндеп жеке тұлға дамуының жоғарғы деңгейінде көрінеді.