Бас редактор Байжуманов М. К

ISSN 1607-2774 
Вестник Государственного университета имени Шакарима города Семей № 4(92) 2020 
13 
основу 
систему 
взяты 
гдеfmp 
следующие 
учетом 
начальные 
нормального 
исходные 
потоке 
данные: 
digestion 
Q
ж
=1 
кавитационного 
м
3
/с; 
установлено 
Q
г
=1 
сельскохозяйственные 
м
3
/с; А=0,6; 
методов 
P
с
=0,7; 
диспергаторе 
P
min
=0,2 
араластырғыштың 
МПа ;
г
=0,008; 
кон
=0,15; 
диф
=0,25; 
соп
=0,10; Q=1л/с
; 
P=
сопла 
абсолютное 
вычислительные 
давление 
жидкости 
до 0,7 
таких 
МПа; Т = 10...12
0
кавитационного 
диапазон 
таразский 
температур 
расчетам 
жидкости. 
ла 
Блок-
поиск 
схема 1 – 
обозначают 
Алгоритм 
следующие 
работы 
стенки 
роторно-
трения 
пульсоционного 
технологии 
устройства 
production 
обработки 
анализа 
сырья 
табылады 
Таблица 1 – 
среде 
Результаты 
thus 
расчета числа 
формулы 
кавитации 
сырья 
Давление 
давление 
на 
устройства 
устройстве, Р 
0,2 
0,3 
0,4 
0,5 
0,6 
0,7 
рабочей 
Число 
биогаза 
кавитации, σ 
0 
0,32 
0,64 
0,96 
1,29 
1,61 
алудың
Таблица 2 – 
зерттеу 
Результаты 
дулати 
расчетаотносительного 
информатика 
падения 
профессор 
давленияна 
описывающими 
смесителе 
дулати ООО
Относительная 
субстрата 
площадь 
субстрата 
сопла, Ω 
0,45 
0,5 
0,55 
0,6 
0,65 
0,77 
модельОоО
Относительный 
основе 
перепад 
потока 
давления 
device 
на 
устанавливает 
смесителе, (
пара 
Р
н
-
жидкости 
Р
к
)/(
давление 
Р
н
-
устройства 
Р
н.п.
) 
0,16 
0,151 
0,142 
0,135 
0,129 
0,127 
сведения 
Согласно 
относительному 
расчетам по 
гидродинамической 
математической 
периода 
модели 
например 
гидродинамического 
минимальный 
кавитационного 
табылады 
устройства с использованием 
сжатия
программы 
рост 
MatLab 
намного 
получены 
потеря 
графики 
методы 
определения 
хэммит 
числа 
системы 
кавитации (
энергия 
рис.1) и 
контрольного 
снижения 
манат 
относительного 
отходов 
давления в 
окорки 
смесителе (
количества 
рис. 2). 

ISSN 1607-2774 
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 4(92)2020 
14 
площади 
Согласно 
связан 
анализу 
взяты 
формулы (13), 
важнейшим 
минимальный 
статью 
диапазон 
ярмаркина 
относительной 
процессе 
относительной 
алгоритм 
площади 
таблица 
смесителя 
газа 
соответствует 
основе 
относительному 
натяжения 
снижению 
относительное 
относительного 
уравнение 
давления (
давление 
Р
н
-
соплом 
Р
к
)/(
расчете 
Р
н
-
трехступенчатом 
Р
н.п
), а 
субстрата 
минимальная 
сандық 
потеря в 
нормального 
диспергатора 
объемный 
составляют 
0,45



0,77
периода 
Литература 
1. 
жидкости 
Шестаков С.Д.
дулати 
Многопузырьковая 
source 
акустическая 
режиме 
кавитация: 
переработке 
математическаямодель и 
многоструйным 
физическое 
многопузырьковая 
подобие. 
смесителе 
Электронный 
area 
журнал «
математическая 
Техническая 
matlab 
акустика». 2010. 
2. 
плотность 
Иванов В.А., 
трехступенчатом 
Гаспарян Г.Р. 
можно 
Математическое 
ключевые 
моделирование 
рабочей 
кавитации в 
полученный 
процессе 
одним 
окорки 
found 
лесоматериалов в 
предварительной 
водной 
бағдарламасы 
среде. // 
кавитации 
Системы. 
основные 
Методы. 
системы 
Технологии. 
является 
Иванов В.А. и 
изделий 
др. 
электронной 
Математ. 
далее 
моделирование. – 
моделирование
Россия, – 
bubble
Братск, – 2013. – С.171-178. 
3. 
айтбаева 
Кущев Л.А., 
эффективность 
Суслов Д.Ю., 
уравнениями 
Алифонова А.И., 
братск 
Никулин Н.Ю. 
имеет 
Математическое 
потока 
моделирование 
получен 
процесса 
тлебаевманатбейшенович 
получения 
уравнением 
биогаза 
навоза 
при 
относительный 
переработке 
жалғыз 
органических 
процесса 
отходов. // 
кавитации 
Энерго и 
времени 
ресурсосбережение. 
гдерн 
Переработка 
многопузырьковая 
отходов. – 
energy 
Белгород, – 2011. 
4. 
присадки 
Ярмаркина Д.А. 
жидкой 
Разработка 
кавитациялық 
технологии 
mail 
посола 
расход 
деликатесных 
mail 
изделий с 
кавитаций 
использованием 
теоретические 
гидродинамической 
уравнения 
кавитации. – 
математическое 
Челябинск, – 2016. С.70-89. 
Педагогически 
БИОМАССАНЫ АНАЭРОБТЫ АШЫТУДЫҢ ҮШ САТЫЛЫ РЕЖИМІНДЕ ШИКІЗАТТЫ АЛДЫН-АЛА 
ДАЙЫНДАУ ПРОЦЕСІН МАТЕМАТИКАЛЫҚ МОДЕЛЬДЕУ 
З.К. Айтбаева, М.Б. Тлебаев
Зерттеу нысаны энергия алудың жаңа әдістерін іздеу болып табылады. Осындай энергия 
көздерінің бірі субстраттың алдын ала кавитациялық бұзылуынан кейін биореакторда анаэробты 
ашыту кезінде ірі қара малдың қиынан алынатын биогаз болып табылады.
Мақалада физикалық аспектілерді толық ескеретін теңдеулерді сандық компьютерлік 
талдау үшін жарамды жалғыз пульсирующего кавитациялық көпіршіктің математикалық 
сипаттамасына шолу ұсынылған. Математикалық өрнектер негізінде кавитациялық санды 
анықтау алгоритмі құрылған. Гидродинамикалық кавитациялық құрылғыны есептеу үшін MatLab 
бағдарламасы қолданылды. Гидродинамикалық кавитациялық құрылғының математикалық моделін 
есептеу нәтижелері бойынша қуыстың салыстырмалы ауданы қысылтаяң мағынаға ие, бұл кезде 
араластырғыштың қысымы азаяды, бұл ретте араластырғыштың ең аз шығындарына сәйкес 
келеді, шүмектің ауданына қатысты және оңтайлы болып табылады. Графиктерде ұсынылған 
кавитациясаны және араластырғыштағы салыстырмалы қысымның төмендеуі туралы деректер 
алынды. 
Түйін 
сөздер: 
ұсақтау, 
деструкция, 
кавитациялық 
көпіршік, 
біртекті 
масса, 
математикалық модель MatLab. 
 
MATHEMATICAL MODELING OF THE PROCESS OF PRELIMINARY PREPARATION OF RAW 
MATERIALS IN THE THREE-STAGE MODE OF ANAEROBIC DIGESTION OF BIOMASS 
Z. Aitbaeva, M. Tlebaev 
 
The object of the study is the search for new methods of energy production. One such energy source 
is biogas obtained from cattle manure during anaerobic digestion in a bioreactor after preliminary cavitation 
destruction of the substrate.
The article presents a review of the mathematical description of a single pulsating cavitation bubble, 
suitable for numerical computer analysis of the equations that most fully take into account the physical 
aspects. On the basis of mathematical expressions, the algorithm for determination of cavitation number is 
constructed. MatLab program was used to calculate the hydrodynamic cavitation device. According to the 
calculations of the mathematical model of the hydrodynamic cavitation device, it is found that the relative 
area of the cavity has extreme values, where the pressure of the mixer decreases, thus corresponds to the 
minimum losses of the mixer, relative to the nozzle area and are optimal. The number of cavitations and 
decrease of relative pressure in the mixer, presented on the graphs, are obtained. 
Key words: fragmentation, destruction, cavitation bubble, homogeneous mass, mathematical model 
MatLab. 
 
 

ISSN 1607-2774 
Вестник Государственного университета имени Шакарима города Семей № 4(92) 2020 
15 
ҒТАХР: 
20.15.05 
Г.А. Алханова
1
, С.С. Жүзбаев
2
 
 
1
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті, Семей қ.
2
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университет, Нұр-Сұлтан қ.
ОҚУ ҮРДІСІНДЕГІ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЖЕЛІ
Аңдатпа: Мақалада пәннің оқу-әдістемелік кешені – оқу-тәрбие үрдісінде қолданылатын 
және оқу бағдарламаларында көзделген білімді кеңейтуге, тереңдетуге және үздік меңгеруге 
арналған оқу құралдарының кешені. Пәннің оқу-әдістемелік кешені, олардың мазмұнын автоматты 
өңдеу кезінде қолмен өңдеудің типтік проблемаларын болдырмайтындай етіп жасалуы тиіс. 
Пәннің оқу оқу-әдістемелік кешенін машиналарға түсінікті жасау үшін пәннің оқу-әдістемелік 
кешенінде пайдаланылатын терминдерге негізделген құрылымды құру қажет болды. Пәннің оқу-
әдістемелік кешенінің құрылымын семантикалық желіге шығару үшін автоматты және қол 
әдістері біріктірілді. Семантикалық желі пәннің оқу-әдістемелік кешенін білім мазмұнын 
графикалық көріністе сипаттауға мүмкіндік берді. Семантикалық желілік көріністі қолдана 
отырып, желіні онтологиялық модельге айналдыруға, нәтижесінде автоматты үрдістерді 
орындауға болады. 
Түйін сөздер: семантикалық желі, пәннің оқу-әдістемелік кешені, онтология, автоматты 
үрдіс, RDF, OWL, SPARQL. 
Пәннің оқу-әдістемелік кешеннің (ОӘК) титул парағы және келесі міндетті құрылымдық 
элементтері болуы тиіс: дәрістік кешендер, іс-тәжірибелік (семинар) сабақтарының жоспары, 
студенттің оқытушымен жүргізілетін өзіндік жұмысы, білім алушының өз бетімен жұмыс 
істеуіне арналған материалдар, студенттердің оқу жетістігін бағалау және бақылау бойынша 
материалдар, оқыту сабақтарының пәннің мазмұнына сай бағдарламалық және 
мультимедиалық қолдаумен қоса берілуі. Пәннің ОӘК кафедра меңгерушісінің тапсырмасы 
бойынша жоғарыда көрсетілген құжаттардың негізінде оқытушы жасайды (немесе 
оқытушылар тобы). Пәннің ОӘК бекіту және келісудің типтік тәртібі: кафедра отырысында 
қарастырылады, пән оқытылатын факультеттің әдістемелік кеңесінде келісіледі, мамандық 
(бағыты) бойынша бітіретін кафедрамен келісіледі, факультет кеңесі төрағасымен, оқу ісі 
жөніндегі проректор бекітеді. Бекітілген өзгерістер мен толықтырулар жаңа оқу жылының 1 
қыркүйегінен бастап іске кіріседі. Жасау, келісу, бекіту және өзгертулер барысы, сонымен 
бірге көшірмені алу және тіркеу, өзгеріс енгізуді бақылау, алып тастау мен сақтау, алып 
тасталған пәннің ОӘК-і университеттің әрекет етуші құжат алмастыру ережесімен 
анықталады. 
Семантикалық желінің базалық ресурстары 
Семантикалық желі тілдері негізгі сөздер жиынтығын қамтиды, компоненттер мен 
бекітулерді сипаттауға мүмкіндік береді. Мұндай тілдер қолданылады онтологияларды, 
үрдістерді және деректерді (OWL, RDF, BPMN және т.б.) сипаттау үшін, сондай – ақ 
ресурстардың бірегей идентификаторларын-Uniform Resource Identifier (URI), Uniform 
Resource Locator (URL) және т.б. орындау үшін URL тілі жаһандық желінің барлық 
элементтері үшін бірегей атауларды көрсетеді. Оның көмегімен кеңейтілетін аттар кеңістігі 
орнатылады. URL мекен-жайлары бар әртүрлі жады деңгейлеріне қол жеткізу URN (Uniform 
Resource Name) ресурстарының бірегей аттарының көмегімен жүзеге асырылады. 
Онтология объектілердің түсінігін, қатынастары мен шектеулерін анықтайды, пәндік 
саланың тұжырымдамалық моделі. Көптеген онтология осы саланың ерекше қажеттіліктеріне 
бейімделу арқылы кез келген қосымшаға енгізілуі мүмкін.
Аспаптар төрт түрдің біріне қатысты болуы мүмкін: семантикалық желі 
қосымшаларын құрастыру және дамыту, желіні зерттеуге арналған анықтамалық құралдар, 
семантикалық желіні кеңейтуге арналған ережелерді шығару механизмдері мен 
машиналарды қосатын резонатор-аспаптар. 
Құрастыру құралдары даналардың онтологиясы үшін компоненттерді жасау немесе 
импорттау жолымен семантикалық желіні құрастыруға немесе біріктіруге мүмкіндік береді. 
Кейбір графикалық құралдар (GUI) семантикалық желінің пайдалы редакторы жасай отырып, 
желі деректерін қарау мен зерттеуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. 

ISSN 1607-2774 
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 4(92)2020 
16 
Анықтамалық құралдар пайдаланушының сұрағына жауап іздеуде семантикалық 
желі бойынша навигацияны қамтамасыз етеді. Түрлі анықтамалық әдістері бастап, 
қарапайым навигация баған бойынша іздеу кезінде және толық қолдану сұраныстар тілі. 
Резонер-механизмдер семантикалық желіге пайдаланушыларға қажетті жаңа 
ұғымдарды қосады. Компоненттер жіктеу арқылы логикалық толықтырулар жасайды. 
Сыныптама басқа сыныптармен түсініктерді және қарым-қатынастарды тиісті түрде 
сәйкестендіруге мүмкіндік бере отырып, сынып құрылымын толтырады. Әртүрлі деңгейлерді 
ойлауды ұсынатын бірнеше резонаторлар бар. Резонерлер басқа құралдар мен қаңқаларға 
енгізіледі. Олар логикалық дұрыс қосалқы тұжырымдарды жасау үшін рычагтар болып 
табылады. 
Желілік деректер деректердің мағыналық мәнін және интеграцияны көрсетеді қол 
жеткізу және бай деректерді алмасу арқылы ортақ пайдалану үшін ғаламдық ақпараттық 
желінің ақпараттық ресурстары, көптеген бар деректер көздерін пайдалануды қоса алғанда. 
Динамикалық деректер желілер ақпараттың құрылымы мен мазмұнын динамикалық 
(орындау кезінде) өзгертуге қол жеткізуге мүмкіндік береді. 
Семантикалық желі фреймворктері – бұл бағдарламалық құралдар жинағы, орта, 
кітапханалар құру үшін, айла-шарғы жасау және байыту семантикалық желілер. Олар 
өрнектерді, онтологияны, желілік қосымшаларды құруға және оларды жаһандық желіде 
жариялауға көмектеседі. Мұндай құралдар мен орталардың мысалдары Eclipse IDE 
бағдарламалау ортасы, Java бағдарламалау тілі,Apache Jena-мен жұмыс істеуге арналған 
кітапханалар жиынтығы және Protégé онтологиясын құру құралдары болып табылады. 
RDF тілі 2004 жылы W3C консорциумымен стандарт ретінде бекітілді. Ол 
компьютерге түсінікті желілік ресурстарды жүйелі түрде сипаттауға арналған. RDF форматы 
метадеректерді сақтауға, семантикалық ресурстарды сипаттауға арналған, яғни жаһандық 
семантикалық желінің жеке компоненттерін жасау үшін қаңқасы болып табылады. RDF 
құжаттары автоматты түрде компьютермен өңделеді. RDF схемасы, RDFS (ағылшын тілінен 
RDF Schema) – бұл объектілердің кластары мен қасиеттерін құруға мүмкіндік беретін RDF 
үстіндегі қондырма. 
OWL тілі (Web Ontology Language) 2004 жылдан бастап қолданылады, ол RDF және 
RDFS форматтарында салынған және желіде ақпаратты өңдеуге арналған. OWL тілі 3 
дәрежеге ие, қазіргі заманғы желілік стандарттармен оңай масштабталады және келісіледі. 
2008 жылы логиканың сипаттамасын қамтитын жаңа OWL 2 стандарты қабылданды.
SPARQL тілі (Protocol And RDF Query Language) – жаңа тіл RDF мәліметтеріне 
жылдам қатынау үшін сұраулар. Қарапайым протоколды және SPARQL тілін пайдалана 
отырып, бағдарламалар RDF-ресурстарды және желіден қажетті ақпаратты алу. 
Ереже алмасу пішімі ретінде басқа форматтармен қатар RIF (Rule Interchange Format) 
пішімін пайдалану ұсынылады. 
Онтология білімнің әлемдік жүйесін, оның ішінде тілдік, инженерлік, жүйелік қызметті 
стандарттаудың негізі болып табылады. Терминдер мен анықтамалардың халықаралық 
бейінді стандарттары және оларды жүргізуге жауапты бірқатар халықаралық органдар пайда 
болды (ISO, W3С және кейбір басқалар). 
Семантикалық жаһандық желіде Онтология құру аппаратын береді кейбір пәндік 
саланың тұжырымдамалық моделі оның элементтерінің түсінігі, қатынастары және 
шектеулері. Аталған семантикалық желі тілдерінің құралдарымен жинақталған білімдердің 
кез келген пәндік саласы қалыптасады. Тұжырымдамалық модель өзіне объектілердің 
релевантты кластарын, олардың байланыстарын және осы салада қабылданған ережелерді 
(теоремаларды, шектеулерді) қамтитын деректер құрылымын қамтиды. 
Семантикалық желі 
Семантикалық желі идеясы (Semantic Web) алғаш рет 2001 жылы Тим Бернерс-Ли 
(World Wide Web құрушысы) жариялаған. Алайда, ол автор үшін де, web-қауымдастық үшін 
де жаңа емес. Оның мәні желіде бар қандай да бір ресурстардың мәнін (семантикалық 
мағынада) өңдеудің «интеллектуалды» есептерін автоматтандырудан тұрады. Ақпаратты 
өңдеумен және алмасумен адамдар емес, арнайы интеллектуалды агенттер (желіде 
орналастырылған бағдарламалар) айналысуы тиіс. Бірақ өзара іс-қимыл жасау үшін 
агенттердің кез келген ресурс үшін ортақ (барлығымен бөлінетін) формальды мәні болуы 
тиіс. Semantic Web мәнінің жалпы, айқын және формальды спецификациясын ұсыну мақсаты 
үшін онтология қолданылады [1].

ISSN 1607-2774 
Вестник Государственного университета имени Шакарима города Семей № 4(92) 2020 
17 
Semantic Web туралы алғашқы жарияланған сәттен бастап бес жыл ішінде бірқатар 
стандарттар мен ұсынымдар әзірленді,көптеген жобалар іске асырылды. Бірақ, жеке 
жетістіктерге қарамастан, әлі күнге дейін (және бұл Т. Бернерс-Лидің өзі мойындайды) 
Semantic Web идеясы практикада іске асырылған деп айтуға болмайды. Бұл бөлімде 
Semantic Web құруға алғышарттар, зерттеушілер 2001-2006 жылдар аралығында жасаған 
жол және осы жолда пайда болған кедергілер баяндалады. 
Семантикалық желілер когнитивтік психология саласында ұзақ уақыт бойы жадты 
зерттеу нәтижесінде пайда болады. Семантикалық жады адамның шындықты құрастыру 
қабілетін ескереді. Адамдық интерпретация білімнің жаңа комбинацияларын қалыптастыра 
отырып, өткен уайымдарды, болжамдарды және себеп-салдар байланыстарын декодтауға 
мүмкіндік береді.
Семантикалық желі – бұл тораптар мен өзара байланысқан қабырғалар түріндегі 
білімді көрсететін графикалық нотация. Байланыс – тораптар арасындағы қатынастар 
Тораптардың графикалық көрінісі шеңберлердің немесе тікбұрыштардың көмегімен, ал 
сілтемелер-көрсеткілердің немесе белгіленген қабырғалардың көмегімен қалыптасады. 
Сонымен қатар, бұл жүйенің негізгі артықшылығы, ол адам жадында сақталған ақпаратты 
дәл ұсынуға мүмкіндік береді, оны компьютерлер үшін де түсінікті етеді. Бұл дегеніміз 
автоматтандырылған жүйелердің көмегімен семантикалық желіге кіретін деректер мен 
ақпаратты талдауға және автоматтандырылған тәсілмен жаңа білімді алуға болады [2]. 
Семантикалық желі моделі төрт компоненттен тұрады: 

нақты әлемнің объектілерін білдіретін тораптар жиынтығы; 

объектілер арасындағы семантикалық қатынастарды білдіретін қабырғалар 
жиынтығы; 

семантикалық қатынастардың әртүрлі түрлерін білдіретін белгілер жиынтығы; 

семантикалық қатынастар мен объектілерді шектейтін шектеулер жиынтығы. 
Семантикалық желілерде ұғымдар арасындағы әртүрлі семантикалық қатынастар 
көрсетілген. Қатынастар симметриялы және асимметриялы. Симметриялық семантикалық 
қатынастардың мысалдары-синонимдер және антономия. Лингвистикадағы синонимдердің 
қарым-қатынасы маңызды рөлге қарамастан, оны анықтауға әртүрлі тәсілдер бар [3] 
Қорытынды 
Пәннің оқу-әдістемелік кешенінің құрылымын семантикалық желіге шығару үшін 
автоматты және қол әдістері біріктірілді. Семантикалық желі пәннің оқу-әдістемелік кешенін 
білім мазмұнын графикалық көріністе сипаттауға мүмкіндік берді. Семантикалық желілік 
көріністі қолдана отырып, желіні онтологиялық модельге айналдыруға, нәтижесінде 
автоматты үрдістерді орындауға болады. 
Әдебиеттер 
1. Berners – LeeT., Hendler J., Lassila O. The Semantic Web//Scientific American. 2001. – Vol.284,no.5.p. 
– 28–37 
2. A. Fajar Santoso, I. Supriana, and K. Surendro, “Designing Knowledge of The PPC with Semantic 
Network,” Journal of Physics: Conference Series, vol. 801, no. 1, Jan. 2017. – p. 12015. 
3. Zeng 
X.-M. 
Semantic 
Relationships 
between 
Contextual 
Synonyms 
// 
US-China 
EducationReview.2007.Vol.4,no.9. – P.33–37. 
СЕМАНТИЧЕСКАЯ СЕТЬ В УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ
Г.А. Алханова, С.С.Жузбаев 

жүктеу/скачать 9,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: