Бас редактор Байжуманов М. К
жүктеу/скачать 9,41 Mb. Pdf көрінісі
|
pub2 167
| В статье представлено, что загрязнение экосистем города Семипалатинска,
функционирование почв загрязнение экосистем – один из видов ее нарушения, загрязнение почв – один из самых опасных видов почв и нарушений экосистем в целом и зависит от расстояния от источников воздействия нарушений во всех случаях антропогенной деятельности в экосистеме. Нарушения во всех случаях антропогенного воздействия на экосистему также зависят от расстояния от источника воздействия. В большинстве случаев при проведении разведочных (рекогносцирных) исследований также определяются зоны интенсивного разрушения почв и зоны распространения частично разрушенных почв. Оба из этих зон должны быть включены в перечень объектов контроля. В большинстве случаев площади почв буферной зоны значительно больше районов интенсивных нарушенных земель, и при мониторинге необходимо оценить их состояние. Ключевые слова: среда, экосистема, почва, загрязнение. THE STATE OF SOILS IN THE ECOSYSTEM OF THE CITY OF SEMEY K. Kabysheva, L. Bakirova, R. Asakeeva, B. Imamova The article describes that pollution of ecosystems of Semipalatinsk, functioning of soils pollution of ecosystems – one of the types of its violations, soil pollution-one of the most dangerous types of violations of soils and ecosystems in General, and violations in all cases of anthropogenic activities in the ecosystem depend on the distance from the source of impact. Disturbances in the ecosystem in all cases of anthropogenic activity also depend on the distance from the source of impact. In most cases, even during reconnaissance (reconnaissance) studies, areas of intensive soil destruction and areas of distribution of partially disturbed soils are determined. Both of these zones should be added to the list of control objects. In the vast majority of cases, the soil areas of the buffer zone are significantly larger than the areas of intensively disturbed land, and during monitoring it is necessary to assess their condition. Key words: Russia and Ukraine, economy. ҒТАХР: 87.21.15 Ж.К. Кабышева 1 , А.Ю. Жанадилов 1 , Л.С. Бакирова 1 , О.Ж. Сарсембенова 2 1 Cемей қаласының Шәкәрім атындағы университеті 2 Еуразиялық технологиялық университеті, Алматы қ. СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ТОПЫРАҒЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ МОНИТОРИНГІ Аңдатпа: Мақалада зерттеудің нәтижелері келтірілгендей Қоршаған табиғи ортаның сапасын бақылаудың кешенді жүйесінің маңызды құрамды бөлімі – топырақтың экологиялық монитронигісі. Миграциялы (ауыспалы) орта болып табылатын су мен атмосфералық ауаға қарағанда, топырақ экожүйенің техногенді ластануының әлдеқайда шынайы және тұрақты индикаторы бола алады. Сонымен қоса қоршаған табиғи ортаның сапасын бақылаудың кешенді жүйесінің маңызды құрамды бөлігі – топырақтың экологиялық монитронигісі. Миграциялы (ауыспалы) орта болып табылатын су мен атмосфералық ауаға қарағанда, топырақ экожүйенің техногенді ластануының әлдеқайда шынайы және тұрақты индикаторы бола алады. Топырақ ластаушы заттардың ISSN 1607-2774 Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 4(92)2020 210 эмиссиясы мен жер бедерінің құрамды бөліктеріндегі олардың таралуын тура, әрі нақты бейнелейді. Көпшілік жағдайда топырақтардың химиялық ластануларына жиі жүргізілетін бақылаулар топырақ жағдайларының мониторингісін шектейді. Түйін сөздер: қоршаған орта, биолог, табиғат, миграция,ластану, мониторинг. Зерттеу мақсаты: Бекітілген нысандар бойынша топырақ монитоингіне зерттеу жүргізілді. Зерттеу нысаны: Шығыс және Силикат кенті алынды Зерттеу нысаны ретінде алынған Шығыс кентінен топырақ сынамалары алынды. Ең алдымен аталмыш нысандардың топырақ жамылғысының қолайлы тұсы таңдалып алынды Экологиялық мониторинг жүйесі туралы ақпаратты жинақтауға, жүйелеуге және талдауға тиісті төмендегідей болуы керек: − қоршаған ортаның жай-күйі; − жай-күйдің байқалатын және ықтимал өзгерістерінің себептері (яғни, әсер ету көздері мен факторлары туралы); − жалпы ортаға өзгерістер мен жүктемелерге жол беру; − биосфераның бар резервтері. Осылайша, экологиялық мониторинг жүйесіне БиоСфера элементтерінің жай-күйін бақылау және антропогендік әсер ету көздері мен факторларын бақылау кіреді.Экологиялық мониторинг түсінігінің анықтамасы ЮНЕСКО МАБ (Man and Biosphere) «Адам және Биосфера» (1968 ж.) Бағдарламасында берілген: «Мониторинг, адам үшін маңызды мәнге ие болатын қоршаған ортакөрсеткіштерінің өзгерістерінің өткен кездегі, қазіргі уақыттағыжағдайын бағалау және келешектегісін болжау мақсатымен қоршаған орта жағдайы туралы мәліметтер беретін, кеңістіктегі және уақыт аралығындағы жиі жүргізілетін ұзақ мерзімді бақылаулар жүйесі ретінде қарастырылады». Қоршаған орта жағдайын бағалауға адамдар ХХ ғасырдың ортасынан бастап көңіл бөле бастады. Адам, оны қоршаған табиғи ортаның жағдайына назар аударғанына және табиғатты сақтау,оның өз тіршілігінің жалғасуының кепілі болып табылатынын түсінгеніне дейін адамның табиғатқа деген тұтынушылық қарымқатынасы оның шарасыз бұзылуына әкеліп соқтыратынын тамаша дәлелдеп берген ұлы В.И. Вернадскийдің еңбектерінің жарыққа шыққанына жарты ғасырдан астам уақыт өтті. Қоршаған орта жағдайын жиі бақылап отыру мәселесі ХХ ғасырдың 70-ші жылдары мелекетаралық және жалпы планетарлық мәселе деп қарастырылды. 1968 жылы Парижде МАБ Бағдарламасының негізгі сауалдары мен мәселелері талқыланған ЮНЕСКО конференциясы өтті. МАБ Бағдарламасы Қоршаған орта мониторингісінің ғаламдық жүйесін (ҚОМҒЖ) ұйымдастыру бойынша ұсыныстарды өңдеуді қарастырған. Қоршаған табиғи ортаның сапасын бақылаудың кешенді жүйесінің маңызды құрамды бөлімі – топырақтың экологиялық монитронигісі. Миграциялы (ауыспалы) орта болып табылатын су мен атмосфералық ауаға қарағанда, топырақ экожүйенің техногенді ластануының әлдеқайда шынайы және тұрақты индикаторы бола алады. Топырақ ластаушы заттардың эмиссиясы мен жер бедерінің құрамды бөліктеріндегі олардың таралуын тура, әрі нақты бейнелейді. Көпшілік жағдайда топырақтардың химиялық ластануларына жиі жүргізілетін бақылаулар топырақ жағдайларының мониторингісін шектейді. Экологиялық мониторинг жетістігінің кепілі – барлық табиғи орталардың жағдайларын бақылауы ғана емес, сонымен қатар олардың арасында өзара байланыстарды орнатумен қамтамасыз етілетін оның кешенді болуы. Экологиялық мониторингке деген ыңғай тек қана экожүйелік болуы керек. Бүгінгі экологиялық мониторинг бағдарламасы суды, ауаны, топырақты бақылаудықарастырады. Экологиялық мониторинг жүйесінде топырақ мониторингісіне ерекше орын бөлінеді. Топырақтар ластануының экологиялық мониторингiнiң түрлерiн бақылаудағы ортаның ерекшелігі, ластаушы заттардың таралу қашықтығы және механизмдері бойынша айырады. Табиғи орталардың ерекшелiктеріне байланысты биотикалық және абиотикалық мониторингке ажыратылады (Израэль, 1984). Ластаушы заттардың таралу заңдылықтарымен сәйкес мониторинг деңгейлерін ажыратып бөледі: жергiлiктi, аймақтық, ғаламдық (Герасимов, 1975). Топырақтың экологиялық қызметінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты болады. Жалпы Топыраққа экологиялық мониторинг жүргізу өте қиын және оның негізгі тапсырмалары төмендегідей: ISSN 1607-2774 Вестник Государственного университета имени Шакарима города Семей № 4(92) 2020 211 1. Топырақты зерттеу күрделі, өйткені ол тірі табиғат және минералды патшалықтың заңдары бойынша өмір сүретін биокосты дене болып табылады. 2. Топырақ-көпфазалы гетерогенді полидисперсті термодинамикалық ашық жүйе, онда химиялық өзара әрекеттесулер қатты фазалардың, топырақ ерітіндісінің, топырақ ауасының, өсімдіктер тамырларының, тірі организмдердің қатысуымен болады. 3. HG, Cd, Pb, As, F, Se қауіпті ластаушы химиялық элементтер тау жыныстары мен топырақтың табиғи құрамдас бөлігі болып табылады. Топырақта олар табиғи және антропогендік көздерден түседі, ал мониторингтің міндеттері антропогендік құрамдастың ғана әсер ету үлесін бағалауды талап етеді. 4. Топыраққа антропогендік әртүрлі химиялық заттар үнемі түсіп отырады. 5. Топырақтағы химиялық заттар құрамының табиғи кеңістіктік және уақытша түрленуі үлкен, бұл топырақтағы химиялық заттар құрамының бастапқы деңгейінің асып кету дәрежесін анықтау қиындығын жиі анықтайды (Мотузова Г.В., 1994 ж.). Топырақтың экологиялық мониторингі – кеңiстiк пен уақытта шектелмеген топырақтарды ұдайы бақылау жүйесі, өткен уақыттағы, қазіргі кездегі және болашақтағы өзгерістерін болжау мақсатымен олардың жалпы жағдайы туралы ақпараттар береді. Бұл анықтама тікелей экологиялық мониторинг түсінігінің жалпы анықтамасынан туындайды. Топырақ мониторингісі дегеніміз – жалпы экологиялық мониторингтің ең маңызды құрамды бөліктерінің бірі, ол адамның денсаулығына зиян тигізетін топырақтардың антропогенді өзгерістерін анықтауға бағытталған. Топырақ мониторингісі топырақтардың құрамы мен қасиеттерінің барлық өзгерістерінің экологиялық қызметтерін атқаруына, демек биосфераның жағдайында көрініс табуына негізделген. Топырақты бақылау нысаны бірінші кезекте адамның іс-әрекетімен туындаған олардың өзгерiстерi болып табылады. Бірақ топырақтың қасиеттерiнiң көптеген қолайсыз өзгерiстерi топырақтың түзілуінiң табиғи факторларының, табиғаттағы апаттық құбылыстардың әсерінен табиғи жолымен қалыптасуы мүмкін. Семей қаласының топырағының экологиялық жағдайыі және бағыттары төмедегі 1-ші кестеде көрсетілген. Планетада урбанизацияның өсуімен байланысты қала топырақтарына назар аудару артуда. Қала топырақтарының қасиеттері антропогенді факторлардың әсерімен қалыптасады, сондықтан олардың табиғи ландшафт топырақтарынан айыр машылығы осында. Бірақ табиғи топырақтар да, қала топырақтары да шектесіп жатқан орталармен өзара байланыста болатын, қатты, сұйық және газ тәрізді компоненттерден құралған бионегізді көпкезеңді гетерогенді жүйе болып табылады. Қалалық ортада топырақ табиғи экожүйедегідей барлық қызметтерді атқарады Топырақтардың қатысуымен қаланың антропоэкожүйелерінде әртүрлі химиялық заттардың шығу тектері табиғи және техногенді, биогеохимиялық айналымдары өтеді, онда мәдени үйілген топырақ қабатының қайта құрылып жаңаруы, беткі сулардың жер асты суларына айналып өзгеруі жүреді, олар қолдан өсірілетін өсімдіктер үшін қоректік төсемік болып табылады. Осы топырақтардың құнарлылығы, олардың жасыл желек-тердің өсуі үшін жарамдылығы пайдалылық мәнгеие, топырақтар газ алмасудың реттеушісі, тұқымдар үшін негізгіқойма, банк болып табылады. Кесте 1 − Семей қаласының топырағының экологиялық жағдайыі және бағыттары Семей қаласының топырақтарының экожүйеге әсер етуі Ауаға Суыға Топыраққа Биотаға 1. Автокөліктерден, ЖЭО-нан, зауииардан, фабрикалардан шығарылатын антропогенді газ қоспаларынан қорғайтын газсіңіруші бөгет. 1 Беткі ағынды суларды жер асты суларына айналдыру және оларды тазалау 1.Химиялық және биологиялық ластаушы зааттардың тікелей бағытта енуінен қорғайтын бөгеттер 1. Макро-,микро-, мезобиоталардың тіршілік ортасы 2. Атмосфераның газ құрамын реттеу және оны тазарту 2. Өзен сулармен су қоймаларын ластанудан қорғайтын сорбциялық бөгет 2. Жер асты сулары, қалдықтармен үйінділердің биогеохимиялық түр өзгерістері 2. Саниталық бөгеттер ISSN 1607-2774 Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 4(92)2020 212 Қорта келе айтарымыз топырақтың-экологиялық мониторингтің мына негізгі қағидалары төмендегідей: 1) топырақтың беткі қабатының дегредациялануы, өсімдік өнімдерінің сапасының төмендеуі және олардан алатын өнім мөлшерінің азайуына байланысты топырақтың ең осал қасиеттерін бақылау әдістерін әзірлеу; 2) топырақтың құнарлығының маңызды көрсеткіштерін тұрақты бақылау жаспа отыру; 3) топырақтың құрамының өзгеруін ертерек диагностика жасау; 4) ауыл шаруашылығы дақылдарының дамуын және олардан түстін өнімдерді болжап, реттеп, топырақтың құрамының және қасиеттерінің өзгеруі мақсатында ұзақ антропогендік ластану кезінде топырақтың процестерінің маусымдық серпінін бақылау әдіс тәсілдерін дайындау және ұсыну. Топырақ мониторингі табиғи ресурстардың жай-күйі туралы және қоршаған ортаның біріңғай мемлекеттік ақпараттық жүйе және бүкіл әлемдік мониторингтің ажырамас бөлігі болып табылады. Әдебиеттер 1. МЕМСТ 11.4.3.01-83. «Табиғатты қорғау. Топырақ. Сынама алудағы жалпы талаптар». 2. МЕМСТ 11.4.4.02-84. «Табиғатты қорғау. Топырақ. Химия-лық, бактериологиялық және гельминтологиялық сараптама үшін сынам дайындау мен алу әдістері». 3. РД 52.18.166-89. Әдістемелік нұсқау «Табиғатты қорғау. Топырақ. Топырақтың сынамалары, өсімдік өсуін реттеу және пестицид алу әдістерінің талаптары». 4. РД 52. 18.286-91. Әдістемелік нұсқау «Топырақ сынамаларын атомдық-абсорбциялық сараптама арқылы су еритін металл формалары (мыс, қорғасын, цинк, никель, кадми, кобальт, хром, марганец) массалық бөлігін өлшеу әдісі». 5 Қабышева Ж.К. Топырақтану / Алматы, ЖШС РПБК «Дәуір», 2013. − 160 бет. 6 Экологический паспорт города Семей, 2006 год. 7. ttp://www.popumed.net/page-175.html ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ УСЛУГИ И МОНИТОРИНГ ПОЧВ ГОРОДА СЕМЕЙ Ж.К. Кабышева, А.Ю. Жанадилов, Л.С. Бакирова, О.Ж. Сарсембенова жүктеу/скачать 9,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|