Бас редактор Байжуманов М. К

ISSN 1607-2774 
Вестник Государственного университета имени Шакарима города Семей № 4(92) 2020 
127 
6) 
келесі 
төтенше 
жағдайларда 
газ 
бақылау 
қондырғысының 
жұмысының 
технологиялық параметрлерін есте сақтау және автоматтты түрде уақытымен жазып отыру: 
− функционалдық блокқа енгізілген, газ шығынын есептеу нәтижелеріне әсер ететін 
мәліметтерді өзгерту ; 
− қысымның төмендеуі, қысым және температура датчиктерін калибрлеу режиміне 
кезекпен ауыстыру; 
− қысымның төмендеуі, қысым және температура датчиктерін жұмыс режиміне 
ауыстыру; 
− дифференциалды манометрлердің жұмыс ауқымынан тыс қысымның төмендеу 
мәндерінің ауытқуы (тарылту құрылғысын пайдалану кезінде) және т.б. [5]; 
7) газды басқару қондырғысына арналған автоматтандыру жабдықтарының жиынтығы 
жүйенің жоғарғы деңгейінде есептердің келесі түрлерін құрастыру үшін қажетті ақпаратты 
есте сақтап, газды басқару объектілерінің әрбір өлшеу қондырғысы үшін орталық басқару 
орталығына беруі керек: айлық, тәуліктік, сағаттық, жедел (шақыру бойынша). 
ГТ ТҮ АБЖ-де газ тарату технологиялық процесінің параметрлері орталық диспетчерлік 
пункттен командалық сигналдармен газ тарату жүйесінің газ қондырғыларына орнатылған 
басқару және атқарушы құрылғыларға әсер ету арқылы бақыланады [6]. 
Газ негізгі өнеркәсіптік энергия тасымалдаушы болғандықтан, оны әр түрлі саланың 
кәсіпорындары үшін есепке алу маңызды және кезек күттірмейтін міндет болып табылады [7, 
8]. Сондықтан есептегіш құрылғыларды орнату, кәсіпорында газ шығынын бақылау мен 
есепке алудың автоматтандырылған жүйесін әзірлеу және енгізу бойынша қарқынды жұмыс 
жүргізілуде (ГЕБ АЖ). Мұндай жүйелер газ жүйесі үшін мәлімделген көрсеткіштерді дәлірек 
анықтауға, газдардың шамадан тыс шығындалу фактілерін тез анықтауға және жоюға, 
осындай жағдайлардың себептерін талдауға және технологиялық жабдыққа жеке бақылауды 
жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Осылайша, ГЕБ АЖ: өндірістік газдардың шығынын 
техникалық есепке алу; технологиялық газдардың қолданылуын жедел бақылау; 
кәсіпорынның бөлімшелері бойынша газ шығынын талдау; газдың мәлімделген және нақты 
тұтынылуы арасындағы сәйкессіздіктерді анықтау және артық шығындардың себептерін 
жедел жоюға арналған. 
Бұл жұмыстың мақсаты − газ тарату және өлшеу процестерін басқарудың негізгі 
жүйелерін талдау және сипаттау және оларды жетілдіру тәсілдерін ұсыну. 
2. Тапсырманы қою. Осы жұмыста осы мақсатқа жету үшін келесі негізгі міндеттер 
қойылып, шешіледі: 
− газ тарату процестерін басқару жүйелері туралы әдебиеттерді қарау және талдау, 
соның ішінде шетелдік ақпарат көздері; 
− газды есепке алу және баланстық жүйелер бойынша отандық және шетелдік көздерді 
қарау және талдау ; 
− газ тарату процесінің басқару және газды есепке алу мен баланстық жүйелерін 
талдау қортындылары бойынша оларды жетілдіру тәсілдерін ұсыну.
3. Тапсырмаларды шешу әдістері, алынған нәтижелер − газ тарату және есептеуді 
басқару жүйелері, интеллектуалды газды есептеу жүйелері
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін сараптамалық бағалау, жүйелік талдау және әр 
түрлі автоматтандырылған газ тарату және өлшеу жүйелерін салыстыру әдістері 
қолданылады 
[9,10,11]. 
Газ 
тасымалдау 
қондырғыларының 
қолданыстағы 
автоматтандырылған жүйелері халықаралық стандарттарға толығымен сәйкес келетін 
бағдарламалық-техникалық құралдардың ашық архитектурасы негізінде жасалған [6, 12-14].
Жүйенің төменгі деңгейінде қолданыстағы киповский және бақылаушы жабдықтар 
біріктірілген, және SCADA Trace Mode жүйесі негізінде орындалатын диспетчердің өндірістік 
басқарудың автоматтандырылған жұмыс орындарында (диспетчердің АЖО) газ құбыры 
объектілерінің маңызды технологиялық параметрлерін бақылау жүзеге асырылады [14]. 
Жүйенің жоғарғы деңгейінде төменгі деңгейден шығатын технологиялық параметрлерді 
визуализация жасау және архивтеу, сондай-ақ бейнебақылаудың ішкі жүйесін қолдана 
отырып, ағымдағы жағдайды жедел бақылау және талдау жүзеге асырылады. 
Талдау нәтижелері бойынша газды тасымалдау мен таратудың технологиялық 
процестерін басқарудың автоматтандырылған жүйелерінің келесі негізгі міндеттерін 
ажыратуға болады [15, 16]: 

ISSN 1607-2774 
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 4(92)2020 
128 
− Modbus деректерін жіберу протоколының көмегімен компрессорлық цехтың 
технологиялық параметрлерін бақылау; 
− барлық деректерді орталық диспетчерлік қызметке жіберу; 
- 
кәсіпорынның 
орталықтандырылған 
мәліметтер 
базасында 
технологиялық 
параметрлерді жинақтау және мұрағаттау; 
− магистральдық газ құбыры операторының АЖО деңгейінде және орталық 
диспетчерлік қызмет диспетчерінің АЖО деңгейінде магистральдық газ құбырының күйін 
визуалдау; 
− қажетті есептер мен қорытындыларды қалыптастыру; 
− 
автоматтандырылған 
жүйенің 
барлық 
компоненттерінің 
жұмысын 
үздіксіз 
диагностикалау; 
− газ тарату технологиялық процесін жедел басқару; 
− технологиялық жабдықтың жай-күйін жедел бақылау ОДП төтенше және төтенше 
жағдайлар туралы ақпаратты жіберу; 
− басқарылатын пункттердің технологиялық параметрлерін өлшеу және бақылау. 
Газ тұтынуды бақылау және есепке алудың автоматтандырылған жүйелерімен жүзеге 
асырылатын негізгі міндеттер [8, 17, 18]: 
− газдарды шамадан тыс тұтыну фактілерін жедел анықтау және жою; 
− газды шамадан тыс тұтыну себептерін талдау; 
− технологиялық жабдықтардың жұмысын бақылау; 
− газды тұтынудың техникалық есебін жүргізу; 
− технологиялық газдардың қолданылуын жедел бақылау; 
− кәсіпорын бөлімдері бойынша газ шығынын талдау
− газдың мәлімделген және нақты тұтынылуы арасындағы сәйкессіздіктерді анықтау. 
Газды тасымалдау және газ таратудың ГТ ТҮ АБЖ жасаған өндірістік тәжірибе жұмысы 
автоматтандыру жүйесі операторлардың мерзімді әрекеттерін барынша азайтып, газды 
тарату және өлшеу процестерін басқару бойынша тиімді шешімдер қабылдауға көп уақыт 
бөлуге мүмкіндік беретіндігін көрсетеді. Газды тасымалдау мен таратуға арналған ТҮБАЖ—
нің (технологиялық үрдістерді басқарудың автоматтандырылған жүйесі) бағдарламалық-
техникалық кешендері жұмыс кезінде сенімді және пайдалануда ыңғайлы [4, 8, 19, 20]. 
Газ тарату саласында өзінің дамуының қазіргі кезеңінде телеметрия және 
телемеханика белсенді түрде енгізілуде, бұл соңғы тұтынушыға газ тасымалдау процесінің 
қауіпсіздігін арттырады және техникалық қызмет көрсетуге байланысты шығындарды едәуір 
азайтады. Газ тарату желілері объектілерінде диспетчерлік басқару және деректерді жинау 
жүйелерінің құрылысы көп жағдайда өндірістік кәсіпорындағы технологиялық процестерді 
автоматтандыру мәселелерін шешуге ұқсас, бірақ соған қарамастан өзіндік ерекшеліктері 
бар. Мұндай жүйелерде өлшеуді ұйымдастыру және заманауи датчиктердің көмегімен газ 
шығынын есепке алу мәселелері шешіледі, сонымен қатар сымсыз байланыс каналы арқылы 
бақылау және өлшеу нүктелерінен басқару орталығына деректерді беру әдістері шешіледі. 
Қазіргі уақытта технологиялық үрдістерді басқарудың автоматтандырылған жүйесінің 
жобаланған байланыс архитектурасына интернет желісі енгізілуде. 
Автоматтандыру жүйесіне арналған басқару алгоритмдері мен бағдарламалық 
жасақтамасын құрудың негізгі қағидалары тасымалдау процестерін басқару, газды тарату 
және есепке алу сапасының жақсаруын қамтамасыз етеді, сонымен қатар технологиялық 
және өндірістік процестерді басқару бойынша жедел шешімдер қабылдау уақытын 
қысқартады. 
Газды есептеу жүйелері табиғи және сұйытылған газды сататын және беретін 
компаниялар үшін арнайы әзірленген [8,9,21]. Мұндай автоматтандырылған жүйелер газдың 
есебін жүргізуге, мәліметтерді өңдеуге және сақтауға қабілетті. Автоматтандырылған газды 
есептеу 
жүйелері 
газды 
тасымалдаумен 
және 
жеткізумен 
айналысатын 
ірі-кіші 
кәсіпорындардың қызметінде сәтті енгізілуде. Кәсіпорын қызметінің түріне байланысты 
жүйенің конфигурациясы өзгеруі мүмкін [22]. Бағдарламалық жасақтама әзірленуде, ол 
мәліметтер жинау мен өңдеудің көптеген функцияларын өзіне алып, топтың үйлесімді 
жұмысын ұйымдастырады. Автоматтандырылған жүйенің құрамына кіретін мұндай 
бағдарламалық өнімдер тапсырмалардың орындалу уақыты мен сапасын автоматты 
режимде бақылайды. Әдетте, бастау үшін қолда бар деректерді автоматтандырылған жүйеге 

ISSN 1607-2774 
Вестник Государственного университета имени Шакарима города Семей № 4(92) 2020 
129 
енгізу қажет. Одан әрі есептеулер, құжаттарды қалыптастыру және хабарламаларды тарату 
автоматты түрде жүреді. 
Әдетте, газды есептеудің автоматтандырылған жүйесі мекен-жайы, байланыс 
деректері, есеп айырысу және төлем тарихы сияқты барлық абоненттер туралы деректерді 
сақтайды. Мұндай жүйелерге енгізілген іздеу және сүзу функциялары барлық қажетті 
ақпаратты жылдам табуға мүмкіндік береді. Коммерциялық газды есепке алудың белгілі 
жүйелері жеткізушілермен коммерциялық есеп айырысуға мүмкіндік береді [21]. 
Коммерциялық газды есептеу жүйесі тұтынылған табиғи газды өлшеп, төлемдер үшін 
түбіртектер 
мен 
шот-фактураларды 
қалыптастырады. 
Деректер 
базасында 
газ 
қондырғыларының жұмыс істеуі үшін қолданылатын құрылғылар туралы ақпарат сақталуы 
мүмкін. Бұл әр түрлі есептегіштер, датчиктер, шығын өлшегіштер және т.б. Коммерциялық
газды есептеудің автоматтандырылған жүйесі табиғи газды есепке алу құралдарының дұрыс 
жұмыс істеуін бақылауға, тұтынылған табиғи газ мөлшері туралы ақпаратты өңдеуге және 
коммерциялық есептіліктің кез келген түрін жасауға мүмкіндік береді. 
Табиғи газды есепке алу жүйесі газ тұтынушыларына автоматтандырылған ай сайынғы 
төлемдер жүргізіп, ілеспе құжаттаманы қалыптастырады. Есептеу, әдетте, белгіленген 
тарифтерге сәйкес жүреді. Өзгерген жағдайда жүйе автоматты түрде қайта есептейді. 
Хабарламаларды тарату сонымен қатар автоматты түрде, белгілі бір уақытта және ыңғайлы 
форматта жүзеге асырылады (электрондық пошта арқылы жіберу немесе контроллерлер 
қағаз түрінде жеткізеді). Табиғи газды тұтынғаны үшін төлем жасалмаған жағдайда, жүйе 
айыппұлды есептейді, қажет болған жағдайда абонент табиғи газ қызметінен ажыратылуы 
мүмкін. 
Осылайша, газды есептеу және сатудың автоматтандырылған жүйелері кәсіпорынның 
тиімділігін талдауға, шығындарды оңтайландыруға және іске асыру процесінің әлсіз 
жақтарын 
анықтауға 
мүмкіндік 
береді. 
Сондай-ақ, 
автоматтандырылған 
жүйелер 
коммерциялық және бухгалтерлік есептілік пен құжаттаманың кез-келген түрін жасауға және 
сұраныс бойынша беруге қабілетті. Бұл шот-фактура, салыстыру ведомосі және есептеу 
журнал болуы мүмкін. 
Қолданыстағы 
автоматтандырылған 
газ 
тарату 
және 
өлшеу 
жүйелерінің 
функционалдығын талдау нәтижесінде, бұл жүйелер, әдетте, газ балансын тиісті деңгейде 
есептемейтіндігін атап өтуге болады. 
Бұл жұмыстың авторлары газды тарату және есепке алу кезінде газ балансының нақты 
жағдайын ескеретін автоматтандырылған жүйе құру арқылы газ балансын дұрыс есепке алу 
мәселесін шешуді жоспарлап отыр. 
Сондай-ақ, қолданыстағы газды тарату және есептеудің автоматтандырылған жүйелері 
газ тарату және есептеу объектілері мен процестерінің детерминирленген нұсқасына 
негізделгені анықталды. Бірақ шын мәнінде газды тарату және есепке алу процесінде сенімді 
сандық ақпараттың болмауына байланысты белгісіздікті сипаттайтын жағдайлар туындауы 
мүмкін. Бұл жағдайда белгісіздік өлшеу арқылы алынған ақпараттың кездейсоқ табиғаты 
себеп болуы мүмкін, яғни, бастапқы статистикалық ақпарат ықтимал сипатта болады. Бұл 
жағдайда белгісіздік мәселесін шешу үшін белгілі ықтималдық әдістерін қолдану ұсынылады 
[23, 24]. 
Белгісіздік сонымен қатар бастапқы ақпараттың дұрыс еместігінен туындауы мүмкін, 
яғни, көбінесе табиғи тілдегі сөздермен, сөйлемдермен айтылатын газ тарату 
кәсіпорындарының мамандарының білімі, тәжірибесі, пікірлері. Яғни, бұл жағдайда сандық, 
өлшенетін ақпарат жоқ немесе әртүрлі себептермен мұндай ақпаратты жинау және өңдеу 
орынсыз экономикалық көзқарас болып табылады. Мұндай жағдайларда ықтималдықтар 
теориясының аксиомалары орындалмайды және ықтималдық әдістерін қолдану ақталмайды. 
Кейбір түпнұсқа ақпарат тек айқын емес түрде болуы мүмкін. Бастапқы ақпараттың 
анықталмағандығы жағдайында біз газды тарату және есепке алу кезінде белгісіздік 
мәселесін айқын емес жиындар теориясының аппараты негізінде шешуді ұсынамыз [25, 27].
3. Нәтижелерді талқылау. Жалпыға қол жетімді газды тасымалдау және таратудың 
автоматтандырылған жүйелерінде жүргізілген талдаулардың нәтижелері бойынша олардың 
бағдарламалық және техникалық құралдардың ашық архитектурасы негізінде халықаралық 
стандарттарға сәйкес жасалғандығы анықталды. Мұндай жүйелер құрылымдық жағынан екі 
деңгейден тұрады: төменгі деңгей, онда бақылау-өлшеу құралдары және контроллер 
жабдықтар біріктірілген. Бұл деңгейде SCADA жүйелерінің негізінде жүзеге асырылатын 

ISSN 1607-2774 
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 4(92)2020 
130 
диспетчердің автоматтандырылған жұмыс орындарында газ құбыры мен газ тарату 
жүйелерінің негізгі технологиялық параметрлерін бақылау жүзеге асырылады. Мұндай 
жүйелердің жоғарғы деңгейінде төменгі деңгейден шығатын технологиялық параметрлерді 
визуалдау және архивтеу, сондай-ақ бейнебақылау ішкі жүйесін қолдана отырып, ағымдағы 
жағдайды жедел бақылау және талдау жүзеге асырылады.
Тасымалдау, тарату, сонымен қатар газды есепке алу процестерін басқарудың 
автоматтандырылған жүйелерінің көмегімен шешілетін негізгі міндеттер ерекшеленген. 
Газды тасымалдау мен таратуды басқарудың автоматтандырылған басқару жүйелерінің 
тәжірибелік-өндірістік 
жұмысының 
нәтижелерін 
талдау 
негізінде 
мұндай 
жүйелер 
технологиялық процестерді басқаратын адам операторының күнделікті әрекеттерін 
мейлінше азайтуға мүмкіндік беретіні анықталды. Нәтижесінде, олар газды тасымалдау, 
тарату және есепке алу процесін басқару бойынша тиімді шешімдер қабылдаумен және 
талдаумен байланысты негізгі міндеттерді шеше алады 
Газ тарату жүйелерінде және есепке алу жүйелерінде заманауи датчиктерді қолдана 
отырып, газды тұтынуды өлшеу және есептеуді ұйымдастыру мәселелері шешіледі, сондай-
ақ сымсыз байланыс каналы арқылы бақылау және өлшеу нүктелерінен басқару орталығына 
деректерді беру әдістері шешіледі. 
Қазіргі уақытта қашықтықтан бақылау мен басқарудың ыңғайлылығы үшін тарату мен 
есептеудің технологиялық процестерін автоматтандырылған басқару жүйесі жобаланған 
және құрылған коммуникациялық архитектурасына интернет желісі енгізілуде. 
Коммерцияллық газды есепке алудың автоматтандырылған жүйелері табиғи газды 
есептеу құралдарының дұрыс жұмыс істеуін бақылауға, тұтынылған табиғи газ мөлшері 
туралы ақпаратты өңдеуге мүмкіндік береді және коммерциялық есептіліктің кез келген түрін 
жүргізе алады. 
Табиғи 
газды 
есепке 
алу 
жүйесі 
сонымен 
қатар 
газ 
тұтынушыларына 
автоматтандырылған ай сайынғы төлемдер жасауға және ілеспе құжаттама жасауға 
мүмкіндік береді. 
Осылайша, газды есептеу және сатудың автоматтандырылған жүйелері кәсіпорынның 
жұмысының тиімділігін талдауға,шығындарды оңтайландыруға және сату процесінің әлсіз 
жақтарын анықтауға мүмкіндік береді. 
Талданып отырған газ тарату және есептеу жүйелеріндегі анықталған қолайсыздықтар 
ретінде мыналар атап өтілді: газ балансын анықтаудың жеткіліксіздігі. Бұл мәселені шешуге 
тәжірибелі мамандарды, олардың білімін, тәжірибесін және интуициясын тарту ұсынылады. 
Бұл тәсіл бастапқы ақпараттың айқын еместігіне байланысты белгісіздік туындаған кезде 
адекватты шешімдер алуға мүмкіндік береді. 
4. Қорытынды.
Газды 
тарату 
мен 
есепке 
алудың 
технологиялық 
процестерін 
басқарудың 
автоматтандырылған жүйелерінің құрылымына, негізгі элементтеріне және ақпараттық ішкі 
жүйелеріне сипаттама берілген. Газ тасымалдау және тарату қондырғыларының 
автоматтандырылған жүйелерінің төменгі және жоғарғы деңгейлерінің қызметіне талдау 
жүргізіліп, газ тарату мен есепке алудың автоматтандырылған жүйелерінің негізгі міндеттері 
көрсетілген. 
Газды 
тасымалдау 
мен 
таратуды 
басқарудың 
автоматтандырылған 
басқару 
жүйелерінің тәжірибелік-өндірістік жұмысының нәтижелерін талдау негізінде мұндай жүйелер 
технологиялық процестерді басқаратын адам операторының күнделікті әрекеттерін 
мейлінше азайтуға мүмкіндік беретіні анықталды. Бұл өз кезегінде операторларға газды 
тасымалдау, тарату және есепке алу процестерін басқару бойынша тиімді шешімдер 
қабылдауға көп уақыт бөлуге мүмкіндік береді. 
Газ тарату желілері объектілеріндегі диспетчерлік басқару және мәліметтер жинау 
жүйелері кәсіпорындардағы технологиялық процестерді автоматтандыру мәселесін шешуге 
ұқсас, бірақ олардың өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, мұндай жүйелерде өлшеу және газ 
шығынын есепке алуды ұйымдастырудағы мәселелерді заманауи датчиктерді қолдану 
арқылы шешіледі. Сонымен қатар оларда бақылау-өлшеу пункттерінен диспетчерге 
деректерді беру әдістері сымсыз байланыс каналы арқылы жүзеге асырылады және газды 
тарату мен есепке алудың технологиялық процесі үшін автоматтандырылған басқару 
жүйесінің коммуникациялық архитектурасына интернет енгізілген. 

ISSN 1607-2774 
Вестник Государственного университета имени Шакарима города Семей № 4(92) 2020 
131 
Автоматтандырылған газды есепке алу және сату жүйелері кәсіпорынның жұмысының 
тиімділігін талдайды, шығындарды оңтайландырады, сонымен қатар олар сұраныс бойынша 
кез-келген коммерциялық және бухгалтерлік есеп пен құжаттаманы шығаруға қабілетті. 
Белгісіздіктерді тудыратын негізгі себептер анықталып, белгісіздік түрлері қарастырылып, 
осы мәселелерді шешуде қолданылатын әдістер сипатталған. 
Әдебиеттер 
1. 
Автоматизированная система управления технологическим процессом распределения газа. 
Руководство по эксплуатации. ОАО «ЦС «Звездочка», г. Северодвинск, − 2014 г. − 44 с. 
2. 
Krymsky V.G., Zhalbekov I.М., Imilbaev R.R., Yunusov A.R. Automation of technological process 
control in gas distribution networks: challenges, trends and perspectives // Information complexes and 
systems Информационные комплексы и системы. 2015. − V.9. № 2. – P.22-38. 
3. 
Mokhatab S. Handbook of natural gas transmission and processing / S. Mokhatab, W.A. Poe, J.S. 
Speight. − Elsevier, 2006. − 636 p. 
4. 
Унифицированные технические решения для создания АСУ ТП объектов газораспределительных 
сетей: ОАО «Газпромрегион-газ». − СПб, 2011. − 39 с. 
5. 
Андреев Е.Б. Автоматизация технологических процессов добычи и подготовки нефти и газа: 
учебное пособие для вузов / Андреев Е.Б., Ключников, А.В. Кротов, В.Е. Попадько, И.Я. Шарова: − М.: 
ООО «Недра-Бизнесцентр», 2008. − 399 с. 
6. 
СНиП 42-01-2002. Газораспределительные системы. − М.: ФГУП ЦПП, 2005. − 33 с. 
7. 
СТО Газпром 5.32-2009. Обеспечение единства измерений. Организация измерений природного 
газа. − М.: ООО «Газпром экспо», 2010. − 90 с. 
8. 
Васютинский В. Системы коммерческого учета и сбора данных существующей газовой 
инфраструктуры: шаг к эффективному распоряжению ресурсами / В. Васютинский, А. Ткалич // Сфера 
нефтегаз. 2010. № 3. − С. 28-30.
9. 
Sabzi H.Z. Developing an intelligent expert system for streamflow prediction, integrated in a dynamic 
decision support system for managing multiple reservoirs: a case study // Expert systems with applications. 
2017. − V. 82. № 3. – P. 145. 
10. 10.Асланов М. Системный анализ и принятие решений в деятельности учреждений реального 
сектора экономики, связи и транспорта: учебное пособие /М. Асланов, А.Шатраков. – М.: Экономика, 
2010. − 406 с. 
11. Рыков А.С., Оразбаев Б.Б. Системный анализ и исследование операции: Экспертные оценки. 
Методы и применение: учеб. пособие / А.С. Рыков, Б.Б. Оразбаев. − М.: МИСиС, 1995. − 115с. 
12. Приборы и средства автоматизации. Т. 4. Системы коммерческого учета энергоресурсов: 
отраслевой промышленный каталог. – М., 2006. – 110 с. 
13. ГОСТ Р 50818-95. Счетчики газа объемные диафрагменные. Общие технические требования и 
методы испытаний. 
14. Knapp E.D. Industrial network security: securing critical infrastructure networks for Smart Grid, SCADA 
and other industrial control systems / E.D. Knapp. − Syngress, 2011. − 360 p. 
15. Юнусов А.Р. Автоматизация и телемеханизация ТП на базе Internet-программирования: опыт 
внедрения в ОАО «Газ-сервис» / А.Р. Юнусов // Автоматизация в промышленности. − 2011. − № 2. − 
С. 43-45. 
16. Юнусов А.Р. Автоматизация и телемеханизация процесса газораспределения без применения 
традиционных SCADA-пакетов (опыт ОАО «Газ-сервис») / А.Р. Юнусов // Автоматизация, 
телемеханизация и связь в нефтяной промышленности. 2010. № 12. − С. 8-12. 
17. Galloway B. Introduction to Industrial Control Networks / B. Galloway, G.P. Hancke // IEEE 
Communications Surveys and Tutorials. 2012. V. 99. − P. 1-21. 
18. Данилов А.А. Газораспределительные станции: учебное пособие // СПб: Недра, 1997. − 230 с. 
19. Stouffer K. Guide to industrial control systems security / K. Stouffer, J. Falco, K. Scarfone. −NIST 
special publication 800-82. − 2011. − 155 p. 
20. Киселев В.А Программное обеспечение многониточного измерительного комплекса «GiperFlo-
3ПМ» // Информационные комплексы и системы. 2018. − № 3. – С. 32-48. 
21. Ярцев А.В., Синютин Е.С. Обзор типов и параметров приборов учёта расхода газа, применяемых 
в автоматизированных системах учёта энергоресурсов // Инженерный вестник Дона. 2017. − № 4. – С. 
57-72. 
22. Даев Ж.А. Сравнительный анализ методов и средств измерения расхода газа. // Электронный 
научный журнал «Нефтегазовое дело». 2010. №1. URL: ogbus.ru/authors/Daev/Daev_2.pdf (дата 
обращения: 26.10.2019). 
23. Гмурман В.Е. Теория вероятностей и математическая статистика: учеб. для вузов / В.Е. Гмурман. 
-М.: Высшее образование. 2006, − 479 с. 

ISSN 1607-2774 
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 4(92)2020 
132 
24. Zhao Zhi-Wen, Wang De-Hui. Statistical inference for generalized random coefficient autoregressive 
model // Mathematical and Computer Modelling. 2012. V.56. 

Р.152

166. 
25. Dubois D. The role of fuzzy sets indecision sciences: Old techniques and new directions // Fuzzy Sets 
Systems, 2011, v.184, №5, p.3-28. 
26. Рыжов А.П. Теория нечетких множеств и ее приложений. М.: Изд-во МГУ, 2017. – 115 с. 
27. Оразбаев Б.Б. Теория и практика методов нечетких множеств. – Алматы: Изд-во «Бастау», 2014. 
– 455 с. 
АНАЛИЗ СИСТЕМ УПРАВЛЕНИЯ ПРОЦЕССАМИ РАСПРЕДЕЛЕНИЯ И УЧЕТА ГАЗА, ПОДХОДЫ
К ИХ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЮ 
Б.Б. Оразбаев, Д.Р. Зинағабденова, К.Н. Оразбаева, Е.А.Оспанов 

жүктеу/скачать 9,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: