Ахмедғали (Ахмет) Мәметов

1914-1915 жылдары «Айқап» журналында «Бір қазақ қызының әкесіне зары» өлеңі, «Тарих исламынан» әфсана өлеңі жарық көрді. 1915-1917 жылдары «Қазақ» газетінде «Тілегім», «Көңіліме», «Су жағасында», «Алашқа сәлем» өлеңдері жарияланды.

1915 жылы «Қазақ» газеті басқармасы тарапынан қаржылай көмек берілді. Ақыры қаржы қиындығына байланысты Орынбордағы «Хұсаиния» медресесіне ауысып, осы оқу орнын тамамдады. Бұл жылдары Шәңгерейдің мәдени ықпал аясында болды, ақынға еріп Тайпақ, Жымпиты өңірін аралады, Алаш қозғалысына үн қосты.

1916 жылы дүрбелең тұсында босқыншылыққа шығарған қырғыздарға көмек беру жөніндегі Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, Ж.Жәнібековтермен бірге 1917 жылы маусымда «Қазақ» газетінде қазақ еліне үндеу тастады. 1-інші Бүкілресейлік мұсылмандар съезіне қатысқан бір топ зиялының жалпықазақ съезін Ташкент қаласында өткізу, Алаш автономиясына Түркістан өңірін қосу туралы ойын қостады. Ақпан революциясынан соң Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты Ішкі (Бөкей) ордадан бөкейлік оқығандарымен бірге 1917 жыл Ташкентке келіп, «Алаш» газетіне автор болды. 1917-1918 жылдары «Бірлік туы» серіктестігіне кірді, Сұлтанбек Қожанов редактор, Мұстафа Шоқай шығарушы болған «Бірлік туы» газеті басқармасында жұмыс істеді. Педагогикалық тақырыпта мақалалар, азаматтық әуенді өлеңдері жариялады.

1917 жылы ағартушы-мұғалім Ахмет Балғымбаевтың қызы Гүләйім Байгуринаға арнаған «Г-ді жұбату» атты өлеңі шықты. Ақындық жолы Шәңгерей Бөкеев поэзиясының сыршылдық жағына еліктеуден және жәдидтық оқу-білім игеру, әйелдер теңдігі т.б. тақырыптардан, сондай-ақ әлеуметшіл, алашшыл сарындардан тұрады.

Ахмедғали Мәметов өлеңдері 1918 жылы «Абай» журналындағы «Екеу» (М.Әуезов, Ж.Аймауытов) мақаласында жоғары бағаланды. «Ғалия» медресесінде оқыған жылдары қаржы тапшылығын көрген. Жаз кезінде Сібір жаққа барып, мұғалім болған.

1918 жылдың күзінде Түркістан мұхтариаты (Қоқан автономиясы) большевиктер тарапынан қуып таратылғаннан кейін «Ойыл уәлаятына» келді. Ойыл облыстық земство басқармасында жұмыс істеді.

1918 жылдың жазында Орал қаласынан Жымпитыға, облыстық земство басқармасына баспахана жеткізу ісімен айналысты.

1919 жылдың қаңтарында Қаратөбеде өткен облыстық земство басқармасы жиналысының баспасөз органын шығару жөніндегі шешіміне сәйкес, «Еркін қазақ» газетінің уақытша шығарушысы болып тағайындалады.

1919 жылы 26 қыркүйектен бастап бұл газеттің бірнеше нөмірін шығарады. Осы шамада Жымпитыда тұратын судья Күсепқалиевтың қызы Әминаға (Әмина Мәметова) үйленеді. Батыс Алашорда үкіметі таратылғаннан кейін, оның қайраткерлерімен бірге Орал қаласына келеді.

1920 жылы РК (б)П қатарына қабылданады. Орал губревкомының үгіт-насихат бөлімінің қызметкері болып істейді. 1920 жылы ақпанда Доссордан Орал қаласына мұнай тасу кезінде Мәметовке қазақ ауылдарына түсінік жұмысын жүргізу, қаазқша үндеу, прокламациялар шығарып тарату міндеті жүктеледі. 1920 жылы көктемнен Жымпиты уездік ревкомының халық ағарту бөлімінің қызметкері. Сауатсыздықты жою ісімен айналысты, М.Жолдыбаев, Ш.Жантілеуовпен бірге халық ағарту бағдарламасын жүйелеу комиссиясының құрамына кірді. Уездік атқару комитетінің татар-қазақ бөлімі шығарған «Яна фикер» газеті тоқтағаннан кейін оның баспаханасы негізінде қазақша уездік «Ерік» газетін шығарды. Таралымы үш мың дана газеттің жеті нөмірі жарық көрді.

1920 жылдың жазы мен 1921 жылдың көктем аралығында Орал облыстық «Қызыл Ту» газетінің редакторы. 1921 жылдың көктемде М.Шомбаловтың Бөкей губерниясы комитетінің төрағасы болуына байланысты Ордаға қызметке ауысады. 1921 жылы 19 мамырда Бөкей губкомы төралқасы мен Бөкей губерниясы 6-ыншы съезі фракциялық бюросының біріккен мәжілісінде баламалы негізде ұсынылған алты кандидаттың ішінде басым дауыс алып, губаткомның төралқасына мүше болып сайланады. Сол жылы маусым айында баламалы негізде Бөкей губерниясы РК (б) II комитетінің үгіт-насихат бөліміне меңгеруші болып сайланады Сәл кейін бұл қызметтен босатылып, Н.Манаев, Ғ.Мұсағалиев, Л.Атаянцпен бірге губерниялық партия комитетінің жаңадан ұйымдасқан органы – апталық «Сәуле»-«Рассвет» газетінің редакция алқасының мүшесі болып сайланды. 1921 жылдың қыркүйектегі РК (б) П қатарын солшыл партиялар мен Алашордашылардан тазартуды ұрандатқан саяси науқан кезінде Бөкей губкомының арнаулы комиссиясының шешімімен «Алаш партиясында болғаны және патша тұсындағы Бөкей Уақытша кеңесінің құпия кеңесшісі М.Шомбалов тобына қатысқаны үшін» РК (б) ІІ қатарынан шығарылады.

1922 жылы Саратов қаласындағы жұмысшы факультетінің тыңдаушысы. 1923-1927 жылдары Саратов университетінің медицина факультетінің студенті. 1927-1928 жылдары Маңғыстау өңірінде дәрігерлік қызметте.

1929-1930 жылдары Семей округтік денсаулық сақтау бөлімінің кәсіподақ-сақтандыру жүйесінің инспекторы. 1927 жылы «Жаңа мектеп» журналында жарияланған Исатай-Махамбет көтерілісі жайындағы мақаласы әлі күнге осы тақырыптағы толымды да терең еңбектердің бірінен саналады.

1930 жылы Алматы қаласында Қазақ тері және жұқпалы аурулар ғылыми-зерттеу институтын ұйымдастыруға шақырылды, осы институттың алғашқы директоры болды. Гигиена, тері-жұқпалы аурулар, олардан сақтану жөнінде жазылған 20-ға тарта кітапшаның авторы. 1931 жылдан бастап Орал облыстық денсаулық сақтау бөлімі меңгерушісінің орынбасары. 30-жылдардың орта шенінде Алматы қалалық ауруханасында дәрігер. 1937 жылы ІІХК органдары тарапынан тұтқындалады. «Бұрынғы Алашорда қайраткері, Орал облатком төрағасы Хасен Қошанбаевтың антисоветтік тобының мүшесі» деген айыппен 1938 жылы 11 қарашада КСРО Жоғарғы соты әскери коллегиясы көшпелі сессиясының («үштік») қаулысымен атылды [238]. 1958 жылы 27 ақпанда КСРО Жоғарғы соты әскери коллегиясының қаулысымен ақталды [239].

Батыс Алашорда қайраткері, Бөкей өңірінде Алаш қозғалысына қатысушы, ағартушы, ақын, журналист, дәрігер.

Еліміз тәуелсіздігінің екінші онжылдығына қадам басты. Тарихымыздың ақтандақ беттерін толықтырып, жаңартудың дәуірі келді. Орынсыз жала жабылып, жазықсыз жапа шеккен ұлт зиялыларының ақталып, олардың еңбектерінің рухани мәдени айналымға қосылуы жаңаша пайымдауды қажет етеді.

«Алаш» немесе «Алашорда» қозғалысы – бірнеше құрамдас бөліктерден тұратын күрделі ұғым. Біріншіден, олар – саяси партия ретіндегі Алаш, екіншіден, мемлекеттік құрылым түріндегі Алаш автономиясы, үшіншіден, осы автономияны (Алаш атты қазақ мемлекеттілігін) басқаруға тиісті болған Алаштың ордасы (Алашорда үкіметі). Осы нақты үш мәселе жиынтығы Алаш немесе Алашорда қозғалысы деген ұғымды білдіреді.

Алашорданың Батыс бөлімінің басшылары Жаһанша, Халел Досмұхамедовтер ұлттық бірлік саясатын таңдап алды, олар қазақ жұртын ұлттық тұтастық пен бірлікке шақырды. Осы идеямен қаруланған Алаш азаматтары аз уақыт болса да, ұлан-байтақ қазақ топырағында Алашорданың Батыс бөлімін құрып, миллион жарым қазақты біріктіріп, ел басқарды, сөйтіп, халықты бүліншіліктен, құрып кету қаупінен сақтады.

«Азамат соғысы жылдарында (1918-1920ж.ж.) Алашорда Кеңес үкіметіне жау күштермен сыбайлас болды» деген ниеттегі большевиктер билік басына келгеннен кейін, Алаш пен Алашорданы тарих бетінен өшірудің барлық амалдарын қолдады.

Ұлт-азаттық қозғалыс ХХ ғасырдың басында қарқынды даму жолынан өтті. Жаңа өндірістік қатынастардың енуімен бірге отарлық езгінің күшейе түсуі елдің әлеуметтік- экономикалық, қоғамдық-саяси ахуалын ширықтыра түсті. Отаршылдыққа қарсы күрестің осындай ұлттық негіздері бірінші орыс төңкерісі, жас түріктер, жас парсылар, қозғалысы сияқты аймақтық қоғамдық-саяси сілкіністердің ықпалымен біртұтас шеп құрған ұлт-азаттық қозғалысқа айналды. Ұлт-азаттық күрес идеологиясы түркі халықтары зиялы қауымының ілгерішіл идеясын одан әрі дамытқан қазақ оқығандарының ағартушылық қозғалысы барысында қалыптасты. Ұлт-азаттық қозғалыстың мақсаттары мен міндеттері күрес үстінде нақтыланып, айқындала түсті. Мәдени-ұлттық автономия құқықтарды талап етуден басталған ұлттық саяси ой қысқа мерзімде мемлекеттік тәуелсіздіктің идеологиясын негіздеген кемел саяси күшке айналып үлгерді.

Жалпы ұлт-азаттық қозғалыс екі (XVIII ғ. соңы, XIXғ. түгел, XXғ. басы) ғасыр бойы үзбестен жалғасып жатты. Бұл ұлы күрес, қазақтың ұлттық бірлігін нығайту идеясын ту етіп ұстаған зиялы қауым ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз етті.

«Алаш» қозғалысы басшылары өздерінің басты мұраты – қазақ халқының ұлттық төлтумалығын сақтау, сонымен бірге оның тарихи мұрасын қалпына келтіріп, ұлттық санасын шыңдау деп санады. Алаш қайраткерлері халықты аман сақтауға, оны азамат соғысына байланысты елде етек алған апаттан қорғауға тырысты.

Ұлттық мүдде үшін күресте большевиктік үкіметпен бетпе-бет келген Алаш қозғалысы саяси ауқымының кеңдігімен, мәселені жалпыадамзаттық құндылықтарға сай барынша демократиялық тұрғыда қоюымен ерекшеленді. Гуманистік көзқарастағы Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов бастаған алаш қайраткерлерінің ұлттық шеңберде оқшауланып қалмай, бұрынғы Ресей империясындағы саяси күштердің арасында танымал болуы да ұлт-азаттық қозғалысқа жаңашылдық, ілгерішілдік сипат берді. Ал олардың ұлт саясатын жүргізудегі ортақ тіл табуға бейімділігі, айрықша икемділігі Қоқан қырғынындай әлеуметтік апатқа жол бермеді.

Қазіргі уақытта бұл құбылыстарды танып-білудің қажеттілігі арта түсуде. Ондай қажеттілік тудырып отырған себептер де аз емес. Ең бастысы – Кеңес Одағыынң ыдырауына байланысты түркі халықтарының дамуында жаңа кезеңінің басталуы еді. Түркі халықтарының тәуелсіздігін ендігі жерде нақты мазмұнмен толықтыратын уақыт жетті.

Қазақстанның тәуелсіз даму жолына түсуі ұлттық-демократиялық мемлекет қалыптастырудың бастауында тұрған тарихи құбылыстарға назар аударуға мүмкіндік береді. Оның алғашқы тәжірибесі ретінде отандық тарихта Алашорда үкіметіне ерекше маңыз береді.

Кезінде қазақ халқының зиялылары патша тағынан түскеннен кейінгі ахуал қандай бағыт алмақ деген мәселеге тірелді. Олардың ақыл-ойлары мен күш-жігерлері енді осы істің төңірегіне шоғырланды. Әрине, ұлт жақсыларының Ресейдегі осы аласапыранды пайдаланып, қазақ елінің тәуелсіздігін іске асыруды көздегені заңды құбылыс еді.

Адамзат тарихы әлденеше рет дәлелденгендей, ұлттың бірлігі, қоғамдық күші, халық рухы сын сағаттарда сыналып, шыңдалады. Батыс аймақ 1917 жылға дейін буырқанып атылғалы тұрған жанартау іспеттес күйде еді. Саяси күрестің нағыз қызған, халықтың отарлық езгіге өшпенділігінің шираған кезеңі болатын.

Қазақ елінің дербес шаңырақ көтергенін большевиктер де, Кольчак та, Деникин де қолдамайтындығын уақыт көрсетті. Сондықтан да теңдік ұранын көтерген большевиктерді ұлттық тәуелсіздікке жетудің соңғы үміті деп есептеп, қазақ зиялылары Кеңес үкіметі жағына шыға бастады.

Дейтұрғанмен, Кеңес өкіметі «Алаш» қозғалысының халық арасындағы беделін, үлкен әсерін түп-тамырымен құрту мақсатында Алаш партиясы мен қозғалысының жетекшілеріне, оның ішінде Батыс бөлімінің басшыларына да қарсы төрт толқынды соққы берді:

– 1920 жылы алаш қайраткерлері елден аластатылды (басқа жерге еріксіз көшірілді);

– 1928-1932 жылы Алаш көсемдеріне арналып, сот процестері өткізілді. 47 адам тергеу астында болып, оның отыз бесі әртүрлі жаза алады. А.Байтұрсынов бастаған 10 адам ату жазасына кесіліп, кейіннен ол он жыл қамаумен алмастырылды;

• 
  1932 жылы Жаһанша, Халел Досмұхамедовтер бес жылға еркінен айырылып, Ресейге жер аударылды;
  
• 
  1937-1938 ж.ж. «Алаштың» көсемдері түгелге дерлік «халық жауы» ретінде құртылды.
  

– бұқаралық сананың кемдігі;

– ішкі әлеуметтік негіздің жоққа тәндігі;

– зиялылардың-халықтық бастаушылардың арасында ауызбіршіліктің болмауы: алауыздық, бір-бірімен айтысып, өзара тіл табыса алмағандығы;

– тоталитарлық үстемдік орнатуға бағыт ұстанған күштердің халықты тапқа, жікке бөліп, қырғынға ұшырату әдісін қолдануы;

• 
  кейбір елді соңына ерткен адамдардың мансапқорлық дертіне ұшырауы, сайып келгенде, олардың қызыл империя әмірін орындаушы – қолшоқпарға айналуы.
  

ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан жеріндегі саяси қозғалыстар, елдегі ахуал сол кезеңде атқарылған істер отандық тарихта ерекше орын алады.

Өткен тарихымызға зер сала қарасақ, Алаш қозғалысының тарихы мен еліміздің бүгінгі тарихи шындығы арасында өзара байланыс пен сабақтастықтың болуы заңдылық. Бұл сабақтастықтың өзегі – ұлттық мемлекеттілік мәселесі.

Қазақстанның егемендік алғаннан кейінгі геосаяси жағдайы, көпұлтты құрамы, этникалық сананың және ұлттық идеялардың жаңғыруы мемлекеттіліктің даму тарихын терең, жан-жақты, еркін зерттеу мәселесін қажет етеді. Ғасырдың басында Алаш ұлттық либералды-демократиялық қозғалысының жетекшілері қазақ өлкесінің Ресей Федерациясының құрамында автономиялық басқару ретіндегі ұлттық-мемлекеттік құрылымының негізгі принциптері мен идеяларын ұсынды.

Алашорданың Батыс бөлімінің қайраткерлері мынандай ерекшеліктерімен көзге түсті:

– ұйымшылдыққа негізделген нақтылы саяси бағыт - платформа жасалды;

– ұлттық-территориялық автономия құру үлгісін іс жүзіне асырды;

– анархияны, бүліншілікті болдырмау, халықты зорлық-зомбылықтан қорғау мақсатында қатаң тәртіпке негізделген үкімет билігін орнатты;

– басты әрі қауіпті жау – Жайық казактарынан қорғанудың негізгі әдісі ретінде большевизмге қарсы позиция ұстанды;

– Автономияны сақтап қалу жолында көршілес әскери және саяси күштермен, мемлекеттік құрылымдармен дипломатиялық қарым-қатынастар жүргізді;

• 
  ұлттық әскери бөлімдерін жасақтау мен офицер мамандарын даярлаудың тәжірибесін жүзеге асырды.
  

ХХ ғасырдың бас кезіндегі ұлт-азаттық қозғалыста қалыптасқан халық бірлігі идеясы жаңа ғасырда жаңа міндеттерді алға тартып отыр. Ендігі міндет – суперэтностар мен ғаламдық мәдени өркениеттер кешені арасында терезесі тең саясат жүргізуі үшін түркілік негізде бірігу. Ал тәуелсіздік жағдайында өткен күннің тарихи сабақтарын зерделеу бүгінгі күннің нақты іс-әрекетінің мазмұнын байыта түсері сөзсіз.

Қорытындымызды Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың мына бір сөзімен түйіндегенді жөн санадық: «Кезінде «Алаш» партиясының жетекшілері ұсынған көптеген қағидалар күні бүгінге дейін өз маңызын сақтап отыр. Бұл ұлттық емес, патриоттық ұйым, алдына қойған мақсаты қазақ қоғамын бірте-бірте өзгертіп, оны осы заманғы шындыққа бейімдеу еді» [140].

Жаһанша Досмұхамедов – қазақ халқының өз заманындағы зиялы қауымының қатарында, қазақ халқының тәуелсіздігін, өз алдына тәуелсіз ел болуын армандаған және осы арман жолында бірталай тер төккен азаматтардың бірі. Оның Халел Досмұхамедовпен бірге Күнбатыс Алашордасы, қазақ халқы үшін істеген істері 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістерді ақтауы және тағы да басқа жасаған еңбектері Ә.Бөкейханов, Құрамысов, Жүргенов секілді танымал адамдардың істерімен бірге пара-пар десек қателеспейміз.

Бірақ кезінде Жаһанша Досмұхамедов тарихта халыққа теріс насихатталып, «ұлтшыл» деген атпен келген.

Оның Ресей Кеңес үкіметінің қол астына кіруі туралы деректі үш ай сарыла күткенін, одан еш нәтиже шықпаған соң Оралда билікті қолдарына ұстап отырған орыс-казактарымен Қазақ автономиясын тану туралы келісім жүргізуге мәжбүр болғандығы жайында айтылмаған. Және де Жаһанша Досмұхамедов өз заманының жоғары дәрежелі заңгері болған, оған оның Томск қаласында адвокаттық жұмыстан бастап, аз жылдың ішінде прокуратураның орынбасары қызметіне дейін өсуі себепші бола алады. Бір сөзбен айтқанда, Ж.Досмұхамедов өз халқының өз алдына тәуелсіз ел болуы, өз жеріне, суына, жер асты байлығына өз алдына қожа болуды армандаған және осы жолда көптеген істер істеген қазақ халқының ер ұлдарының, біртуар жандарының бірегейі.

Бүгінгі таңда Қазақстанның тәуелсіз ел болғанына 20 жыл уақыт жуықтады, бұл істелген, атқарылған жұмысқа қарасақ, бірталай жыл сияқты, ал алда тұрған атқаратын істерге қарасақ, өте аз уақыт.

Тарихта ештеңе ұмытылмақ емес, олай болса, 1921 жылы өлтірілген ақын, философ Ғұмар Қараштың мынандай жыр жолдарын ұсынамын:

Жарық жолға бастаушыға ереміз бе,

Ақ жүректі, шын ерлерге сенеміз бе?

Таза қанды, кірсіз жанды қазақ

Өз алдына ел болғанын көреміз бе?

Төңіректе не бар, не жоқ көзін салып,

Өз алдына жұрт болғанын көреміз бе?

Талас қойып, ынтымаққа кіргендігін,

Бір жолменен, бір бағытта жүргендігін

Тірлікте көзімізбен көреміз бе?

Өз жерінен шыққан кенді өзі алғанын,

Тірлікте көзімізбен көреміз бе?

«Алаш» атты орда құрып шалқығанын,

Бақ-дәулеті туып, өсіп, балқығанын

Тірлікте көзімізбен көреміз бе?

Бүгінде еліміз тәуелсіздігін алды, тарихтың беттері сараланып, мұрағат материалдары көтеріліп, тарихи деректі мәліметтер жарыққа шығуда. Батыс Қазақстан облысындағы Орал педагогикалық колледжіне Жаһанша есімі берілді (1999 жыл).

1893-1895ж.ж. Жымпиты уезіндегі Приходская школада оқыды.

1897-1898 ж.ж. Оралда дайындық класында оқыды.

1899-1905 ж.ж. Орал әскери-реалды училищесінде оқыды.

1905-1906ж.ж. Училище жанындағы жоғары оқу орнына түсуге даярлайтын курстан өтті.

1906-1910ж.ж. Мәскеу университеті заң факультетінің студенті.

1911ж. «Уральский листок» газетінің 3 номерінде «Несколько слов о киргизком обычном праве и народном суде» мақаласы басылды.

1911-1917 ж.ж. Оралда, Барнаулда сот жүйесінде, Томск жолдас-прокуроры.

1917ж. наурыз Орал облыстық Қазақ атқару комитетінің мүшесі.

1917 ж. Орал облысы қазақтарының Құрылтайында төрағалық етті.

19-22 сәуір Осында 20 адамнан тұратын қазақ комитеті сайланып, оның төрағасы болды.

1917 ж. 20 сәуір «Орал облысы далалық бөлігін басқарудың уақытша ережесі» (100 баптан тұрады) туралы Құрылтайда баяндама жасады. Аталмыш Құрылтай Жаһанша Досмұхамедовке Мәскеуде өтетін мұсылмандар Құрылтайына жолдама берді.

1917 ж. 1-2

мамыр Мәскеуде Бүкілресейлік мұсылман Құрылтайы Жаһанша Досмұхамедовті Бүкілресейлік мұсылмандық Кеңестің атқару комитетінің мүшесі етіп сайлады.

1917 ж.

21-26 шілде І Жалпықазақтық Орынбор съезі қазақ саяси партиясы «Алаш» құру туралы шешім алып, осы саяси ұйымның бағдарламасын жасауды Жаһанша Досмұхамедовке жүктейді.

1917 ж.

5-13желтоқсан Орынборда өткен 2-жалпықазақ съезінде ұлттық милиция, ұлт кеңесі т.б. проблемалық мәселелер туралы баяндама жасады. Жаһанша Досмұхамедов қазақ ұлттық автономиясы үкіметі – «Алашорданың» ұлттық кеңесінің құрамына мүше болып сайланды.

1918ж.ақпан Қаратөбеде өткен Орал облысы қазақтарының 3-ші съезінде Жаһанша Досмұхамедов қазақтың өзін-өзі басқаруы туралы баяндама жасады.

1918 ж. 21 наурыз «Алашорда» Ұлттық кеңесі (өкіметі) қазақ-қырғыз істері туралы Мәскеудегі Кеңес үкіметі жанындағы комитетінің қазақ жұртының өкіл-елшісі етіп Жаһанша Досмұхамедовті тағайындады.

1918ж.сәуір Жаһанша Досмұхамедов, Халел Досмұхамедов Мәскеуде Кеңес үкіметінің басшылары В.И.Ленин, И.В.Сталинмен Алашорда және Кеңес билігі арасындағы қарым-қатынастар туралы келіссөздер жүргізді.

1918 ж.

1918 ж 18-21

мамыр Жымпитыда 4-ші облыстық қазақ съезі Жаһанша Досмұхамедовтің төрағалық етуімен 20 мәселе қарап, оның ең бастысы «Ойыл уәлаятының» Уақытша үкіметін құрып, басшысы-төрағасы етіп Жаһанша Досмұхамедовті сайлады. Оның орталығы Жымпиты болды.

1918 ж.

1918 ж.

1919 ж.

1919 ж.

1920 ж.

1956ж. ҚСРО Жоғарғы сотының шешімімен Жаһанша Досмұхамедов ақталды, оған тағылған кінә негізсіз деп танылды.

1994 ж. Орал «Жаһанша» кітабы (авторы Ж. Ақбай) жарық көрді.

1997 ж. Орал қаласындағы педагогикалық колледжге Қазақстан Республикасы шешімімен Жаһанша Досмұхамедовтің есімі берілді.

2004 ж. Орал педагогикалық колледжі ғимаратының алдында Жаһанша Досмұхамедов ескерткіші бой көтерді.
2004 ж. Д.Д. Сүлейменова «Алашорда Батыс бөлімінің тарихы»,

2006ж. Р.Мажитов «Общественно-политическая деятельность Жанши Досмухамедова» тақырыптары бойынша диссертация қорғап, тарих ғылымдарының кандидаты атанды.

2.«Алаш қозғалысы: теория, тарих, тағылым» Алаш партиясы мен Алашорданың Батыс бөлімінің құрылуының 90 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы. Жымпиты, 2008, 1-2 қазан.

3.Ө.Озғанбай. Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан. (1905-1917жж.) – Алматы, 1997. – 69б.

4. А.Позднев. Киргиз-Кайсаки //Энциклопедический словарь. Ф.А.Брокгауза и И.А.Ефрона Т.29,СПб., 1895. – 99б.

5.Тер-Погос-Асетисов. // Жизнь национальностей,1921, № 20.

6. А.К.Бочагов. Алаш-Орда. – Кзыл-Орда, 1927. – 45 с.

7. Н. Мартыненко. Алаш-Орда (Сб. документов). – Алматы, 1992. – 77с.

8. Х.Дабаров туған жеріміздің тарихынан. // Қызыл ту, 1972, № 146.

9. А.Сармурзин., В.Григорьев. Бөкейханов және тарих шындығы. // Қазақ әдебиеті, 1989, 7 шілде.

10. А.Г.Сармурзин. Крушение Алаш-Орды. // О прошлом для будущего. – Алматы, 1990.

11. Ш.Құдайбердиев. Шығармалары. – Алматы, 1988.

А.Байтұрсынов. Шығармалары. – Алматы, 1989.

Х. Досмұхамедов. – Алматы, 1991.

М.Дулатов. Шығармалары. – Алматы, 1991.

12. М.Қозыбаев. Ақтаңдақтар ақиқаты. – Алматы, 1992.

М.Қозыбаев. История и современность. – Алматы, 1991.

13. Д.Аманжолова. Партия Алаш: История и Историография. Семипалатинск, 1993.

Д. Аманжолова. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш. – М., 1994.

14. К.Нұрпейсов. Алаш һәм Алашорда. – Алматы, 1995.

15. М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. – Алматы, 1995.

16.К.Нүрпейісов, М.Құлкенов, Б.Хабижанов, А.Мектепов. Халел Досмұхамедов және оның өмірі мен шығармашылығы. – Алматы, 1996.

17. Т.Омарбеков. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. – Алматы, 2000.

18. О.Озғанбай. Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан (1905-1917 ж.ж.). – Алматы, 1998.

О.Озғанбай. Жарығы өшпейтін жұлдыз. – Алматы, 2003.

19. Ж.Ақбай. Жаһанша. – Орал, 1994.

Ж.Ақбай. Жымпитыға 100 жыл. – Жымпиты, 1990.

20.Қ.Хасанов. Ақтаңдақта атылған азаматтар. – Чапаев селосы, 1996.

21. М.Тәжімұратов. Шәңгерей. – Алматы, 1998.

22. БҚОМ №27160к. 9-бет

23. Сурет Р.Мажитов канд. дисс. 2005.

24. РФММ 10035-қор, 1-тізбе, П-50151 іс бойынша, РФЮМ 5ПС-1811/57 іс негізіндегі құжаттар

25.Мәскеу мұрағаты, «Уральский листок» газетінің қаңтар айында №9, №14,№ 20 саны «Несколько слов о киргизском обычном праве и народном суде» мақаласы

26. Өз РММ р-25 қор,1 тізбе,1653-іс

27.ҚР Қызылорда облыстық мұрағаттары мен құжаттар бөлімі №3834-іс

28. Газет материалынан алынған 2 фотосурет

29. Сырым аудандық мұражайынан алынған сурет.

30. БҚОМ Жаһанша Досмұхамедовтің мұрағат құжаттарының көшірмесі № 27159к, 8-бет

31. БҚОМ № 27153к, 2-бет

32. БҚОМ № 27153к,1-бет

33. БҚОМ № 27158 к, 7-бет

34. БҚОМ, № 27155 к, 4-бет, БҚОМ № 27164 к 12-бет, БҚОМ № 27166 к, 14-бет

35. БҚОМ 418-қор, 320-тізбе, 529-іс, 6-бет

36. О. Константиновнаның соңғы тұрған үйі фотосы Р.Мажитов канд. дисс. 2005.

37.Д.Д.Сүлейменова. Батыс Алашорда тарихы – өлке тарихының құрамдас бөлігі. – Арыс баспасы, 2007.

38. Р.Мажитов Ж.Досмұхамедовтің қоғамдық-саяси өмірі мен қызметі. (кандидаттық диссертация)

39.Ж.Ақбаев. Жаһанша. – Орал, 1994.

40. БҚОМ мұрағаты қор 418, тізбе 320, іс 529.

41.В.Григорьев, Шапорев Ю. Фрагменты времени // О чем не говорили А.,1990. – 47-49-б

42. «Социалды Қазақстан»,1932, №133,10 маусым

43. Ә.Бөкейханов. Таңдамалы (избранное). – А.,1995. – 75б.

44. А.Бөкейханов Киргизы //Формы национального движения в современных государствах. СПб.,1910. 577-б

45.Ә.Бөкейханов. Таңдамалы. – А.,1995. – 76-б .

46.Сонда,75-б.

47.Н.Мартыненко. Алаш-Орда. Сборник документов. –А.,1992. – 17 б.

48. «Қазақ газеті». Би һәм билік» (1916,№184), Запрос(1916, №183), Петроград хаты (1916, №186), Тозған ресім-азап (1913, №44), Мұсылман съезі (1914, №69), Дума һәм қазақ (1913, №23).

49.«Қазақ» газеті. Жер аудару (1913, № 9), Сот ісі (1913, №31),Үшінші июнь законы һәм қазақ (1914, №51), Государственная Дума (1916,170).

50.«Қазақ газеті». Азып-тозып кетпеске не амал бар? (1913, №24).

51.«Қазақ» газеті. Би һәм билік туралы (1914,№ 65 ).

52.«Қазақ »газеті,1917, №255, 21сәуір.

53.«Сарыарқа»,1917, №2,19 маусым

54.Ә.Бөкейханов. Таңдамалы. – А., 1995, 414б

55.Ғ.Әнес, М.Тәж-Мұрат. Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002.

56. М.Тәж-Мұрат. Батыс Алаш –Орда. – Ақтөбе, 2003.

57.Алматы Қауіпсіздік Комитеті мұрағаты (28.08.2001ж.)

58. Мәскеу мұрағатынан алынған құжат (17.04.1997ж.)

59. БҚОМ, № 418 қор, 320 тізбе, 529 іс, 3 бет

60. БҚОМ, № 418 қор, 320 тізбе, 529 іс, 8 бет

61. 1930ж, 7 желтоқсан Алматы қаласы, тергеу ісі хаттамасы

62. Естелік (Қарашаш апаймен кездесу)

63. БҚОМ, № 418 қор, 320 тізбе, 529 іс, 3 бет

64. «Айқап», 1912ж, № 9

65. Б.Қойшыбаев, Бақытжан Қаратаев. – Алматы, 1993.178б.

66. Бұл да сонда.179б

67. Ө.Озғанбай. Жарығы өшпейтін жұлдыз. – Алматы, 2003. – 23-24-бб

68. БҚОМ № 23377-В қор

69. Ж.Ақбай. Жаһанша (страницы истории) // Приуралье, 1997,13 декабря

70. Ж.Ақбай. Жаһанша. – Орал, 2008

71. БҚОМ, № 418 қор, 320 тізбе, 529 іс, 8 парақ

72.Уральский листок //1911. 9, 14, 20 қаңтар.

73. Д.А.Аманжолова, В.В.Рыскулов. Председатель западного отделения Алаш Орды Д.Досмухамедов и судьбы казахской интеллигенции в период сталинских репрессий //Центрально- азиатский исторический сервер 2004, www. kyrgyz. ru.

74. Ш.Забих. Возвращение Ж.Досмухамедова // Заң мен заман, 2003, № 4 С.55-56

75. Р.Мажитов. Жаһанша Досмухамедов. – Алматы, 2007.

76. Уральские областные ведомости. 1917. 19 маусым.

77. К.Нүрпейіс. Алаш һәм Алашорда. – Алматы, 1995. – 101б

79. Н.Мартыненко. Алаш-Орда (сб. документов). – Алматы, 1992. – с.75

80. Бұл да сонда. 77-б

81. К.Нүрпейіс. Алаш һәм Алашорда. – Алматы, 1995. – 102б

82. Бұл да сонда. 78-б

83. С.Сейфуллин. Тар жол тайғақ кешу. –Алматы, 1988. – 61б

84. Бұл да сонда. 69-70-б.

85. ҚРПМ. 811 қор, 7-тізбе, 29-іс,139-парақ.

86. ҚРПМ. 811 қор, 7-тізбе, 6-іс, 6-парақ.

87. ҚРПМ. 811 қор, 7-тізбе, 29-іс,139- парақ.

88. Ж.Ақбай. Жаһанша. – Орал, 2008. – 79-80б.

89. К.Нүрпейіс. Алаш һәм Алашорда. – Алматы, 1995. – 156б

90. Бұл да сонда.

91. Ж.Ақбай. Жаһанша. – Орал, 1994. – 93б

92. Яицская воля. 1918. 27 мамыр.

93. Н.Мартыненко. Алашорда. – Алматы, 1992. – с.93.

94.Ғ.Әнес, М.Тәж-Мұрат. Батыс Қазақстан облысының энциклопедиясы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. – 419б.

95. С.Сүйінов. Бөкей Ордасы. – Алматы, 2000. – 168-169б.

96. «Айқын» газеті, 2007. 15 наурыз.

97. «Қазақ» газеті, 1918. 30 шілде.

98. Ж.Ақбай. Алшын-От-Ана. – Орал, 2000. – 113б.

99. Ғ.Әнес, М.Тәж-Мұрат. Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. – 419 б.

100. Народное дело. 1918. 31 шілде

101. Ә.Бөкейханов. Шығармалар жинағы. –Алматы, 1994. –64б.

102. Қазақстан мемлекеттік кезеңдері: Конституциялық актілер. – Алматы, 1997. – 7б.

103. Ә.Бөкейханов. Шығармалар жинағы. – Алматы,1994. –56 б .

104. К.Нүрпейіс. Алаш һәм Алашорда. – Алматы, 1995. – 71б.

105. А.Богачев. Алаш-Орда. – Кзыл-Орда, 1927. – с.17-18.

106. Бұл да сонда. 19-20б.

107. Н.Мартыненко. Алаш-Орда. (сб. док.). – Алматы, 1992. – с.32.

108. Бұл сонда, 38б.

109. Т.Рысбеков. Өскен өлке тарихы. – Орал, 1997. – 102 б.

110. Н.Мартыненко. Алашорда. –Алматы, 1992. – с.34.

111. Бұл да сонда. 38 б.

112. Н.К.Святицкий. К истории Всероссийский вестник Комитета уполномоченных// 1918. 4 қыркүйек.

113. РФ мемлекеттік мұрағаты 749- қор, 1- тізбе, 49- іс, 3- парақ;

114. Бұл да сонда. 749- қор, 1-тізбе, 31-іс, 9 - парақ; 32-іс, 14- парақ;

115. Д.Аманжолова. Казахский автономизм и Россия. – М.: Россия молодая, 1994. – с. 92.

116. РФ Мемлекеттік мұрағаты. 671- қор, 1-тізбе, 6-іс, 9-парақ; 2-іс, 3- парақ; 24-іс, 7, 74, 82 , 85, 116, 128-парақ;

117. Оренбургский казачиий вестник. 1918. 18 июль; РФ мемлекеттік мұрағаты 749-қор, 1-тізбе, 31-іс, 41-парақ; 667- қор, 1-тізбе, 3-іс, 1-п., 1701- қор, 1-тізбе, 6-іс, 98-парақ

118. И.Майский Демократическая контрреволюция. –М.: ПГ., 1923. – с.74.

119. РФ Мемлекеттік мұрағаты 667-қор, 1-тізбе, 3-іс, 1-парақ; 749-қор, 1-тізбе, 2-парақ.

120. Н.Мартыненко. Алаш-Орда (сб. документов). – Алматы, 1992. – с. 34.

121. РФ Мемлекеттік мұрағаты 667-қор, 1-тізбе, 3-іс, 4-6 парақ.

122. РФ Мемлекеттік мұрағаты 667-қор, 1-тізбе,16-іс, 71- парақ.

123. РФ Мемлекеттік мұрағаты 667-қор, 1-тізбе, 23-іс, 40- парақ.

124. РФ Мемлекеттік мұрағаты 72-қор, 1- тізбе, 5-іс, 1-2 парақ

125. Бұл да сонда.

126. Вестник Комитета членов Учредительного собрания. 1918. 24-26 тамыз.

127.И.Майский. Правительственный вестник (Омск). 1918. 6 желтоқсан.

128. Оренбургский вестник Комитета уполномоченных. 1918. 1 қазан. Алаш-Орда. с. 123-124.

129. Сибирская речь // 1918. 19 шілде.

130. Сибирская речь // 1918. 5 тамыз.

131. Н.Мартыненко. Алаш-Орда (сб. документов). – Алматы, 1992. – с.124.

132. Бұл да сонда.

133. Сибирская речь //1918. 1 тамыз.

134. Н.Мартыненко. Алаш-Орда (сб.документов). – Алматы, 1992. – с.128-131.

135. Б.Қойшыбаев. Б.Қаратаев. Алматы, 1993.

136. Д.Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. диссер. – Алматы, 2004. – 112б.

137. Б.Қойшыбаев. Б.Қаратаев. Алматы, 1993

138. Ғ.Әнес, М.Тәж-Мұрат. Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. – 234 б.

139. Қарашаш апай естелігінен (2001. 8 тамыз)

140. РФ Мемлекеттік мұрағаты 10035-қор, 1-тізбе, іс П-50151, 3-76 парақ.

141. Бұл да сонда.

142. РФ Әділет Министрлігінің анықтамасы. №5ПС-1811/57-іс

143. ҚР ҰҚК Алматы қаласы, Алматы облысы бойынша Департаментінен алынған құжат №1-01-359. 2001. 24.07.

144. БҚОМ № 26318-В

145. БҚОМ № 26320-В

146. БҚОМ № 26311-В; БҚОМ № 26319-В; БҚОМ № 26317-В

147. БҚОМ № 26298-В

148. БҚОМ № 26299-В

149. БҚОМ № 26330-В

150. БҚОМ № 26332-В

151. БҚОМ № 26325-В

152. БҚОМ № 26324-В

153. БҚОМ № 26323-В

154. БҚОМ № 26326-В; БҚОМ № 26331-В

155. БҚОМ № 26327-В; БҚОМ № 26328-В; БҚОМ № 26329-В

156.Ғ.Әнес, М.Тәж-Мұрат. Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. – 421б.

157. Ж.Ақбай. Жаһанша. – Орал, 2008. – 96б.

158. Қ.Қитаров. Сырым батыр ұрпағы. – Орал, 2007.

159. А.Боранқұлов. Жазықсыз жазаланған боздақтар. – Орал, 1998

160. Қ.Хасанов, Б.Жанқадамов. – Орал, 2008. – 27б.

161.Ғ.Әнес, М.Тәж-Мұрат. Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. – 141-142б.

162. Ғ.Әнес, М.Тәж-Мұрат. Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. – 422б.

163. «Қазақ» газеті. 191 б.

164. Б.Жанқадамов. Жолсыз әуре болмаңдар // «Қазақ» газеті, 1917. №224

165. БҚҚК 2018-іс

166. БҚҚК мұрағаты №2368- іс

167. БҚОМ № 27056 қоры

168. БҚОМ № 27051 қоры

169. БҚОМ № 27047 қоры

170. БҚОМ № 27048 қоры

171. БҚОМ № 27049 қоры

172. БҚОМ № 27045 қоры

173. БҚОМ № 27057 қоры

174. БҚОМ № 27058 қоры

175. БҚОМ қор-393, тізбе №1, іс- №2675

176. БҚОМ № 27066 қоры

177. БҚОМ № 27049 қоры

178. БҚОМ № 27071 қоры

179. БҚОМ № 27069 қоры

180. БҚОМ № 27068 қоры

181. БҚОМ № 27083 қоры

182. БҚОМ № 27073; БҚОМ № 27074 қоры

183. БҚОМ № 27085 қоры

184. БҚОМ № 27082; БҚОМ № 27084 қоры

185. БҚОМ № 27081 қоры

186.БҚОҚКМ №6 қор

187. Ғ.Әнес, М.Тәж-Мұрат. Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. – 183б

188. БҚОМ 393 қор, 1 тізбе, № 2594 іс

189. Роза Бисенованың естелігінен (сұхбат 2008ж. 11 қараша)

190. БҚОМ № 26629 –В

191. БҚОМ № 26622-В

192. БҚОМ № 26621-В

193. БҚОМ № 26627-В

194. БҚОМ № 26626-В

195. БҚОМ № 26620-В

196. Егемен Қазақстан // 2006. №36

197. БҚОМ № 26599-В

198. БҚОМ № 26600-В

199. БҚОМ № 26601-В

200. БҚОМ № 26602-В

201. БҚОМ № 26603-В

202. Бөкей облыстық қазақ съезі және Бақтыгерей Құлманов // Қазақ тарихы 2002. №4

203. И.Н.Кенжалиев. Батыс Қазақстанның қасіретті жылдары (1917-1920ж.ж.) – Алматы, 2000.

204. Бақтыгерей Құлманов – қоғамдық-саяси тұлға. // Қазақ тарихы 2003. №2.

205. В.И.Варламов. В огне революции. естелік

206.Х. Ирмуратов. Октябрь в ауле. – Алматы, 1967.

207. Ғ.Әнес, М.Тәж-Мұрат. Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002.

208. БҚОМ № 26610-В

209. Ғ.Әнес, М.Тәж-Мұрат. Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. – 358б.

210. БҚОМ № 26611-В; БҚОМ № 26612-В

211. БҚОМ № 26613-В; БҚОМ № 26614-В

212. БҚОМ № 26608-В

213. БҚОМ № 26609-В

214. БҚОМ № 26615-В; БҚОМ № 26616-В

215. БҚОМ № 26617-В

216. БҚОМ № 26618-В

217. БҚОМ № 26619-В

218. М.Тәж-Мұрат. Батыс Алаш-Орда. –Ақтөбе. 2003. – 167б.

219. Ғ.Әнес, М.Тәж-Мұрат. Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. – 55-56 б.

220. БҚОМ № 9073/24

221. ҚРҰҚКМ № 06610 құжат

222. БҚОМ № 27109-В

223. БҚОМ № 27088 қор

224. БҚОМ № 27086 қор

225. қор № 6, іс №1, - 236 мұрағат № П-2191 том №1

226. ҚРОММ қор 95, тізім 1, № 212

227. Ғ.Әнес, М.Тәж-Мұрат. Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясы. – Алматы «Арыс», 2002. –187 б.

228. М.Сералин. Біздің жастарымыз //Айқап, Троицк.1912. 11 қараша.

229. БҚОМ № 26644-В

230. Қ.Сыдықов. Осы жұрт Бекімовты біле ме екен? //«Орал өңірі», 1994. 23 сәуір.

231. Т.Отарұлы. Өз биігінде көрінген азамат. – Қаратөбе, 1997.

232. З.Тұрарбеков. Қазақ тіліндегі тұңғыш повесть // Батыс Қазақстан өлкелік газеті. 1963. 2 ақпан.

233. З.Тұрарбеков. Тұңғыш тәржімәші // Жұлдыз. 1992. 10 қазан.

234. Т.Қатауров, О.Құлниязов. Молданияз Бекімов – біздің жерлесіміз. //Еңбек ту. 1969. 19 наурыз.

235. БҚОМ 9073/15 іс

236. БҚОМ № 9073-19 құжат

237. Е.Қалиев. Уәлитхан Танашев және Танашевтер әулеті. – Алматы, 2009.

238. ҚРҰҚК 8 том, 465 б;

239. БҚОҚК № 11020 іс

Саяси күрес тарихының кезеңдері

Орал әскери-реалды училищесінің студенті

Жаһанша Мәскеу императорлық университетінің студенті
ІІІ ТАРАУ

Жаһанша Досмұхамедов және Алашорда
Жаһанша Досмұхамедовтің саяси көзқарасының шыңдалу кезеңдері (1911-1917 жылдар)

Алаш қозғалысының Алашорда үкіметіне дейін (1917-1918 жылдар)

Жаһанша Досмұхамедовтің қазақ мемлекеттігінің болашағы туралы идеялары (1918-1920 жылдар)

Батыс Алашорда жетекшісі – Жаһанша Досмұхамедовтің

(1920-1938 жылдары) Кеңестік дәуірде атқарған қызметі
ІҮ ТАРАУ

Батыс Алашорда үкіметі мүшелері

мен Алаш қайраткерлері
Халел Досмұхамедовтің өмірі мен қызметі

Дәулетше Күсепқалиевтың өмірі мен қызметі

Салық Омарұлы

Сабыр Сарығожин

Қалдыбай Асанов.

Ғабдол-Ғалым Қосдәулетов

Бижан Жанқадамов

Беркінғали Атшыбаев

Есенғұлов Ғұмар

Бақтығали Бисенов

Ахмет Ниязов

Бақтыгерей Құлманов

Есенғали Қасаболатов

Иса (Ғайса) Қашқынбаев

Кәрім Жәленов

Нұрғали Ипмағамбетов

Төлеген Иманғазиев

Молданияз Бекімов

Уәлитхан Танашев

Ахмедғали (Ахмет) Мәметов

1960-1970 жылдар аралығында В.И.Шубин атындағы жалпы білім беретін Правда орта мектебінде оқыған.

1971ж. Батыс Қазақстан А.С.Пушкин атындағы педагогикалық институтының тарих және педагогика факультетіне түсіп, 1976 жылы аяқтаған.

1976-1980 ж.ж. жалпы білім беретін Айдархан орта мектебінде, 1980-1984 ж.ж. Махамбет Өтемісұлы атындағы мектепте мұғалім болып істеген. 1984-2002 ж.ж. Жаһанша Досмұхамедов атындағы колледжде оқытушы және бірлестік меңгерушісі болып қызмет атқарған. 2001 ж. Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім министрлігінің Құрмет грамотасымен марапатталған.

«Жаһанша елі» (Алматы: «Арыс», 2004ж.) әдістемелік оқулығының, «Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы – өлке тарихының құрамдас бөлігі» тақырыбында монографиясының (Алматы: «Арыс», 2007ж.) «Қазақстан тарихы пәнін жаңа технология талабымен дамыта оқыту жолдары» атты әдістемелік оқу құралы (Орал: «Полиграфсервис», 2008 ж.) және 60-тан аса ғылыми мақаланың авторы. Сонымен қоса 2 кандидаттық диссертациялық жұмыстың, 2 Алаш тақырыбындағы магистрлік диссертацияның және 19 дипломдық жұмыстың ресми оппоненті. 2008 ж. «Қазақстан Республикасының Білім беру ісінің құрметті қызметкері» төсбелгісімен марапатталды.

Қазір Орал қаласында Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық университеті, Батыс Қазақстан гуманитарлық академиясында оқытушы.