Батыс Алашорда Тарихы орал 2011 Пікір жазғандар: М.Қ.Қойгелдиев

Кезінде өз қаржысы есебінен Орал әскери-реалды училищесінің оқушысы, кейіннен Мәскеу университетінің заң факультетінің студенті, өзінің туған жиені (Жаһаншаның анасы Рабиға Салықтың апасы) Жаһанша Досмұхамедовке оқып, білім алуға тікелей көмектеседі.

Салық Омаров «Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметінің құрметті мүшесі ретінде жер мәселесі, яғни ауылдың шаруашылық-әлеуметтік жағдайына жауапкершілікті өз мойнымен көтерді, сонымен қатар ол ақсақалдар кеңесіне жетекшілік етіп, Алашорда билігіне халық арасында ықпалы мол рубасшыларының көмегін ұйымдастырды. Ол «Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметінің құрметті мүшесі болған кезінде Салық Омаров биліктен өзгені білмеген. Кезінде байбақтыны жалғыз ауыз сөзімен тоқтатқан, бағыныштылар оның құдіретін сыйлаған.

Салық Омаров 40 жыл бойы Өлеңті болысының управителі болып сайланды. 1912 жылы сайлауда орнына орысша сауатты Әжігерей Есеналин сайланғаннан кейін, сауда-кәсіпкерлік қызметпен айналысты.

1917 жылы Ақпан революциясынан соң халықтың өзін-өзі басқару құрылымын түзу кезінде ел ішіндегі көзі ашықтарға және отағасылық билік түзіліміне, «азаматына Алаштың» арқа сүйеген. Жаһанша мен Халел Досмұхамедовтер кезінде өз бабалары – тана Малайсары би мен беріш Алдар билер тірек болған Сырымның ұрпағы Салық Омаровты 1917 жылы сәуірде өткен 1-інші Орал облыстық қазақ съезіне арнайы шақырды. Осы кезде Салық Омаров Жайық сырты қазақтарының облыстық комитетіне мүше болып сайланады. Съездегі Салық Омаровтың ықпал күші Сәкен Сейфуллиннің «Тар жол тайғақ кешу» тарихи- мемуарлық романында сол кезеңнің идеологиялық талабына орайластыра, шындыққа біршама жақын суреттелген.

1917 жылы жазда Жымпиты уездік атқару комитетінің жаңа аумақтық межелеу саясатына қарсы шығып, бұрынғы ауылдық-болыстық аумақтық бөліністі сақтап қалуды қызу жақтады. Мұны мемлекеттік сезімі төмендеу, аламандық мінезі күштілеу келетін көшпелі тұрмыс салты ыңғайында жүргізді. Кәрім Жәленов, Бақтыгерей Игіліков басқаратын уатком құрамын күшпен таратып жіберу ісінің басында тұрды. 1917 жылы жазда земстволық съезді шақыруға байланысты құрылған Жымпиты уездік ұйымдастыру комитеті құрамына кірді, уездік земство управасының төрағалығына Бижан Жанқадамовты сайлауға атсалысты.

1918 жылы ақпанда Қаратөбеде өткен 3-інші Орал облыстық қазақ съезінде Жайық сырты қазақтарының бөлек облыс болу ниетін қызу қолдап, осыған орай елге түсетін салық ауыртпалығын жұмыла көтеруді жақтады, жаңадан құрылмақшы Алаш әскеріне 200 ат берді. Дінге, ескіше неке қиюға және жекеменшікке қарсы большевиктік саясатты мойындамады.

1918 жылы сәуірде Орал облысы қазақ земство басқармасы мен казактардың әскери үкіметі арасында қол қойылған одақтық келісімшартты қолдап, оны сол жылы Жымпитыда өткен 4-інші Орал облыстық қазақ съезінде бекітуге белсене қатысты. Сол съезде Жайық сырты қазақтарының жоғары билік органы – «Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметіне мүше болып сайланды, жаңа үкімет құрамында жер пайдалану мәселесіне жауап береді. Уақытша үкіметтің 1917 жылдың 3 сәуірдегі үкімімен бекітілген уақытша жер пайдалану тәртібінің орындалу, яғни Құрылтай жиналысына дейін жергілікті халықтан қазына есебінен жаңадан жер алынбауын, жұт жылдары бұрынғы переселендерден қалған учаскілердің, сондай-ақ бос жатқан мал жайылымдарының күнкөрісі қиындаған ауылдарға бір жылға тегін берілуін қадағалады. Батыс Алашорда Уақытша үкіметі таратылғаннан соң, Орал губкомының Төтенше комиссариаты тарапынан ұсталып, концлагерьге қамалды. 1920 жылы 18 сәуірде 5 жыл мерзімге бас бостандығынан айыру жөнінде үкім шығарылды. Салық Омаровтың Қазәсревкомға жазған арызынан кейін Ә.Әйтиев, С.Арғыншиевтың араласуымен үкім күшін жойды. Салық Омаров кейіннен елде шаруашылықпен айналысты. 1928 жылы Орал округіндегі ірі байларды тәркілеп, жер аудару науқаны басталар қарсаңында Қызылордаға, Жаһанша Досмұхамедовке келіп, ақыл-кеңес алды. Оралда өзін тәркілеуге іліктірмеу туралы Орал округі бойынша Қазақ өлкелік партия комитетінің уәкілетті өкілі Қ.Сармолдаевқа Жаһанша Досмұхамедовтің жазған хатын әкеледі. Алайда күштеп тәркілеу құрығынан құтыла алмай «жартылай феодал» аталып, бай ретінде, Алаш қозғалысына белсенді қатысушы ретінде мал-мүлкі тартып алынып, Орал округі бойынша тәркіге түскен 113 адам қатарында үй ішімен Жетісу округіне жер аударылды [156].

Қазақ Автономиялы Халық Комиссарлар Кеңесіне Орал округі (бұрынғы Өлеңті болысы), қазіргі Жымпиты ауданы, № 1 қазақ ауылының тұрғыны Салық Омарұлынан

Менде 7 түйе, соның ішінде өткен жылғы 2 бота; 30 жылқы оның 11-і осы жылғы, 5-6-ы өткен жылғы; ірі қара 30 бас, қой мен өткен жылғы түлектері – 450 бас. Екі әйеліме арналған 2 киіз үй мен 1 қыстағым бар.

Тек қана мал шаруашылығымен айналысамын, ешқашан егін еккен емеспін. Жалпы менің малымның саны 140 бастан аспайды. Өзім жартылай көшпелі өмір сүремін. Мені тәркілеу мен жер аударылуы мүмкін тізіміне енгізген. Менің малымның саны декрет белгілеген мөлшерден аспайды, Сырым батырдың ұрпағымын, бұрын болыстық управитель болғаным мені тізімге енгізуге себеп болған сияқты.

Мен, шынымен де Сырым батырдың ұрпағымын, Сырым батырдың ел мен халықты бағынышты хандық жүйеге қарсы, қазақ халқының азаттығы үшін көтерілісті бастап шыққаны тарихтан белгілі.

Яғни, қазақ халқы мақтан тұтатын Сырым батырдың ұрпағы мені қылмыскер ретінде құқығым мен қолда барымнан айырып, отбасыммен айдауға жіберді .

Мен осы 60-қа келген шағымда екі рет (1893 және 1910ж.ж.) болыс управителі болып сайландым. Бірінші рет уез басшысының халыққа зиянын тигізетін бұйрықтарын орындамағаным үшін уақытымнан бұрын (3 жылға дейін) жұмыстан шығарса, екінші рет 1,5 жылдан кейін уақытымнан бұрын биліктің айтқанымен жүрмегенім үшін Орал вице-губернаторы Мордвинов жұмысымнан шығарып тастады. Мені 1916 жылы жігіттерді тыл жұмысына алуға қарсы үгіт- насихат жүргізіп жүрсін деп айыптап, өзіне шақырып алып вице-губернатор Мордвинов мойнымнан жұлқылап асып қоямын және түрмеге қамаймын деді.

Сонда 3 жарым жылдық үзіліспен болыс управителі болған қызметім осындай ауыр жаза жер аударылуыма негіз бола ала ма?

1918 жылы казак үкіметінің қарсылығына қарамастан Орал облыстық қырғыз бөлігінде Облыстық ұлттық үкімет «Ойыл уәлаяты» құрылған кезде, халық мені үкімет мүшелігіне емес, ақсақалдар кеңесінің мүшесі етіп сайлаған болатын, бұл кеңес «Ойыл уәлаяты» үкіметі шешімімен 3-4 айдан соң таратылған болатын. Содан кейін мен Алаш-Орда үкіметінің басқару органы қызметінде жасаған жоқпын.

Яғни, 3 ай ғана ақсақалдар кеңесінде мүше болуым осындай ауыр жазаға негізгі себеп бола ма?

Біздің өлкеде Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі 8 жыл ішінде мен ештеңеге мүше болмай, «Ақыл жастан, асыл тастан» деген қазақ мақалын басшылыққа алып, құдайға жалбарынып, тек шаруашылықпен айналысып, үйде отырмын.

Өзім асқынған ревматизммен ауырып, бүкірейіп, бір жаққа қисайып, таяққа сүйеніп жүремін. Өткен жылы қыста Жымпитыда емделгенмін, бірақ толық жазылған жоқпын. Мені 2 қойымды сатқаннан кейін және 4 айдан соң ауырып өлген қойлар үшін үшін түрмеге отырғызды, сырқатым осында 8 ай түрмеде отырған кезде асқынды.

Менің сырқатымның себебіне Жымпиты ауруханасының дәрігерлері мен түрмедегі дәрігерлік комиссиясы анықтамалары арқылы көз жеткізуге болады. Мені ұстап отырудың негізсіз екеніне көзі жеткен шығар, 10 қыркүйек күні Қазақ АКСР-ының мемлекеттік прокурорының телеграфтық бұйрығымен түрмеден босатылып шықтым.

Мені өте кішкентай, еңбекке қабілетсіз балаларыммен қысқы мезгілде өте алыс жол Жетісуға жер аудару отбасымды өлімге итермелеу болып саналады. Қалған 10-15 малым отбасымды жолда азықпен қамтамасыз етуге жетпейді.

Мені бар малымды ала отырып жер аударудан және тәркілеу тізімінен алып тастауыңызды Кеңестік Халық Комиссариатынан сұраймын.

1928 жыл, 20 қыркүйек

Кейіннен Салық Омаров Жаһанша Досмұхамедовтің көмегімен елге қарай жақын жерге-Орынборға келіп қоныстанып, 1934 жылы 66 жасында Сорочинск ауданы «Революционер» кеңшарында қайтыс болды. Бұл Салық жөніндегі мәліметтер және құжаттар Салық Омарұлының туған жиені - Қитаров Қуаныштың 2007 жылы жарық көрген «Сырым батырдың ұрпағы!» кітабынан алынды [158].

Қуаныш әкесі Сәлеке Салықтың қызы Қалимаға үйленген. Сәлеке Иманғалиұлы 1937 жылы әйелінің тегіне байланысты әлеуметтік қауіптілер қатарына жатқызылып, 8 жылға «халық жауы» деп қараланып, сотталды, кейіннен 1946 жылы босатылып, оқу орындарын тамамдап, біраз жыл ұстаздық құрды.

Салықтың ұлы Әбілхайырдың қызы Жауһар Ресей жерінде жоғары оқу орнын бітіріп, экономика саласындағы оқу орындарында сабақ беріп, кейіннен Оралға келіп механикалық зауытта бас бухгалтер жұмысын атқарды. Арғы атасы Омардың бейітін жаңғыртып, белгі қойды. Өз атасы Салықтың артында қалған ұрпақтарына қамқорлық жасады. Салық Омаров Алашорданың көрнекті қайраткері Қуанай хазірет Қосдәулетовпен бірге Жетісу жерінде мал шаруашылығын дамытты. Ел ішінде үлкен беделге ие болған.

Соңында қалған ұрпақтарынан Шұғыл, Ғабдол-Насыр деген екі ұлы белгілі. Ғабдол-Насыр Орал қаласындағы медицина техникумында сабақ беріп жүргенде, қызметтен шығарылып, 1937 жылы репрессияға ұшыраған.
4. Сабыр Сарығожин туған жылы белгісіз, туған жері –Қаратөбе, Соналы болысы Қалдығайты өзенінің төменгі ағысы, Байғұтты Шолақ Қамыс бойы. Ресей империясының мирасты, құрметті азаматы, Мұхаммеджан (Ақшолақ) Сарығожинның ағайындас інісі. Генерал-майор шені бар әскери қайраткер. Ол он екі ата Байұлына жататын алаша руының Кенжеғара бөлімінен шыққан. Әкесі – Тапай (Көшербай Ақшолақтың інісі). Тапайдың зираты Шоңқайлы көл қауымында, Ақшолақтың зираты қасында. Орал қаласындағы әскери-реалды училищесін үздік бітіріп, Мәскеу жоғары әскери мектебіне жолдама алған. Осы арада айта кететін жайт, Сабыр Сарығожинның аталған оқу орындарына қай жылдары түскені, қашан бітіргені белгісіз. Сабыр Сарығожин Мәскеудің жоғары әскери мектебін үздік бітіреді. Бірақ бұл оған пайда бермейді. Оның білімдарлығы мен тапқырлық талантына қызыққан патша шенеуніктері Сабырды елге қайтармай, өздері үшін қызмет істетудің қамын жасап, Мәскеуге алып қалады. Сонымен ол көп жылдар Мәскеуде, Ресей патша әскерінде қызмет етеді. Сабыр Сарығожинның елге қашан оралғаны да анық емес. 1918 жылы Жымпитыдағы «Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметінің әскери жасағын Сабыр Сарығожин, Нәдірше Сұлтангерейұлы Есімханов басқарды, бас интендант міндетін Беркінғали Атшыбаев атқарды. Уәлаят әскері офицерлері арасында Бақытжан Қаратаевтың баласы хорунжий Мұрат Қаратаев, Мұхит Мерәліұлының немересі, прапорщик Ғабдолла Мұхитов және т.б. болған.

1918 жылы шілдеде Жымпитыда прапорщиктер, Ойылда юнкерлер мектебі ашылды. Әскер қатарына алу барысында еріктілік принципі сақталды, яғни әрбір елу үй ат-көлігімен, ер-тұрманымен бір жігіт беру керек болды. Олай болмаған жағдайда болашақ сарбаз жеребе тастау жолымен таңдалды. Әскери бөлімшелер ондық, елулік, жүздікке бөлініп, бес-алты жүздіктен бір полк құралды.

Әскери киім үлгісі: шолақ татар шекпен, биік саптама етік, дөңгелек жиекті шошақ бөрік, иықта жүздіктің нөмірі көрсетілген погон. Әскери жорыққа ақ ту ұстап шыққан. Осылайша Алашорда әскерінің құрамасы жасақталған. Уәлаяттың әскер жасағын жасақтауда Сабыр Сарығожин ерекше еңбек еткен. Осы жұмысты Сабыр Сарығожин бір жыл атқарады. Сол кезде Алаш әскерінің кәсіби деңгейін көтеру үшін барын салып жұмыс істеген. 1918-1919 жылдары Жымпитыдағы Алашорда үкіметінің әскери комиссары, юнкерлер мектебінің қолбасшысы болған. Алашорда таратылып, қызыл үкімет орнай бастаған кезде бұрын ақ патша әскерінің құрамында жұмыс істеген, кейін Алашорданың әскери комиссары болған адамды қызыл үкіметтің аяусыз жазалайтынын сезсе керек. Ол 1919 жылдың күзінде Қара теңіз арқылы Англияға өтіп кеткен. Әйелі орыс, екі қызы, бір ұлы болған. Орыс әйелі Сабыр өлгенге дейін Жымпитыдағы Сарығожиндармен хабарласып тұрған. 1925 жылы қайтыс болғаны туралы әйелі елдегі Кенжеғара ағайындарына хабар жеткізген. Ал інісі Сарығожин Әміре Көженбайұлы туралы журналист Амантай Боранұловтың «Жазықсыз жазаланған боздақтар» деген кітабында (Орал, 1998ж.) деректер келтіреді. Онда: «Сарығожин Әміре Көженбайұлы 1901 жылы Қаратөбе ауданы Сулыкөл ауыл кеңесінде туған, партияда жоқ, Жымпиты аудандық комитетінің экономисі, қызметкер. 1 желтоқсан 1937 жылы Үштіктің қаулысымен 58-10-11 баптарымен 10 жылға бас бостандығынан айырылған.

«28 қаңтар 1970 жылы Орал облыстық сотының қаулысымен ақталған», – деп жазылған [159].

Сабыр Сарығожинның кейінгі тағдырын білгісі келіп, қаратөбелік ағайыны Тілек Сағынов көп ізденді. Қазақстан Республикасы Қызыл Ай қоғамына жіберген сұрау хатына: «Сіздің Сабыр Сарығожинның тағдыры туралы сұрау салуыңызға тек ата-анасының, балаларының, әйелінің ғана заң жүзінде құқы бар. Біз сізге көмек көрсете алмағанымызға өкініштіміз. Іздестіру қызметінің қызметкері Л.Г.Шамшура. 24.03. 2004» деген жауап алынған. Одан кейін Тілек Сағынов Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігіне де хат жолдап, жоғарыдағы мазмұндағыдай жауап алады [160].

5. Қалдыбай Асанов 1892 жылы Жымпиты уезі 4-інші ауылда дүниеге келген. Батыс Алашорда қайраткері, қазақтың алғашқы жоғары білімді экономисі. Тегі – қожа. Кедей шаруа отбасында туып-өскен. Әкесі ерте қайтыс болып, ағаларының қолында тәрбиеленген. Жымпиты ауылындағы бір кластық орыс-қазақ мектебінде, екі кластық орыс-қазақ училищесінде оқыған.

Саратов университетінің экономика факультетіне 1909 жылы түсіп, 1914 жылы бітіріп шығады.

1916 жылы тыл жұмысына алынады. 1917 жылы жазда елге оралысымен, Жымпиты уездік атқару комитетінде, кейін уездік земство басқармасында жұмыс істеп, білімдарлығымен көзге түседі.

1918 жылы мамырда өткен 4-інші Орал облыстық қазақ съезінің төралқасына Кәрім Жәленовпен бірге хатшы болып сайланады. Осы съезде құрылған Жайық сырты қазақтары облысының – «Ойыл уәлаятының» Уақытша үкіметі құрамына сайланады. Айтылмыш съезд қаулысына орай, 2-інші жалпықазақ съезінің шешімі негізінде «Ойыл уәлаяты» жігіттерінен халық әскерін құруға белсене қатысушы. «Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметінің және әскери бөлім бастығы Жаһанша Досмұхамедовтің шешімімен Халық әскерін құру кезінде ауыл-болыстардың халық милициясы жігіттерінің атпен, ат әбзелімен, ер-тоқыммен жабдықталуына жауап берді. Уездік атқару комитетіндегі, земство басқармасындағы қызмет тәжірибесін пайдалана отырып, айтылмыш мекемелер қарамағындағы қоғамдық азық-түлік қорын, босалқы астық мөлшерін және астық сақтайтын дүкендерді әскер қажетіне жарату, сондай-ақ уәлаят шегіндегі Сабыр Сарығожин, Шолақов, Көпжасаров, Төбетов, Есенаманов, Ығылманов, Омаров, Ермұхамед Қоқанов, Құмай Байтөлеков, Нұрым Қабашев, Сатыбалды Асанов, Мұқаш Атшыбаев тәрізді малмен әрі сауда капиталымен айналысқан дәулет иелерімен арада байланыс орнату міндеттерін шешті, олардан негізінен астық және жылқы сатып алуды жолға қойды.

Ақпан революциясынан соң құрылып, кейінірек тоқтап қалған аудан кооперативтері жұмысын жандандыруға атсалысты. Жымпитыға Орынбордан, Самарадан ығысып келген ақ офицерлерден қойылған интенданттардың тікбақай іс-әрекеттерімен, азық-түлік, құрал-жабдықпен жабдықтау ісіне салғырт қарауы салдарынан 1918 жылы желтоқсанда халық әскерінің Жымпиты гарнизонында орын алған бас көтерулерден соң Батыс Алашорда әскерінің интенданты болып тағайындалады. Әскери шені – прапорщик. Батыс Алашорда үкіметі тізе бүккенге шейін, халық әскерін Сібір Уақытша үкіметі тарапынан және 1919 жылы жаздан бастап Деникиннің ерікті армиясы есебінен жабдықтау ісіне қатысты. 1920 жылы қаңтарда Қызылқоғадағы Батыс Алашорда үкіметі мүшелерімен бірге тұтқындалды. Қазақ әскери революциялық комитеті мүшесі С.Меңдешов пен әскери инспектор Г.Ивановқа Батыс Алашорда қызметі жөнінде егжей-тегжейлі мәлімет тапсырды.

1920 жылы ауылды кеңестендіру жұмысына араласып, Жымпиты уездік атқару комитетінің мүшесі, лекторы болды. Сол жылы Жымпиты уревкомы төрағасы М.Х.Мырзағалиевтың кепілдік етуімен Коммунистік партия қатарына өтті. 1920 жылы Батыс Алашорда қызметіне байланысты істі болып, Салық Омаровпен бірге Орал концентрациялық лагеріне қамалып, үстінен қылмыстық іс қозғалды. Жаза мерзімін өтегеннен кейін, 1921 жылы партия қатарынан шығарылды.

1930 жылдары губерниялық қаржы саласында қызмет атқарады, губерниялық қаржы бөлімінде бас экономист болды. Орал педагогикалық техникумында орыс тілінен сабақ береді. Осында жүргенде «Алашордашы» деген айыппен қызметтен шығарылды. «Орал қаласындағы Кожевенная көшесіндегі үйінде қонақтарының алдында КСРО-ның жаңа Конституциясын ұлтшылдық ыңғайда бұрмалады, кеңестік демократизм, жеке бас бостандығы принциптерін сынға алды және кейінірек жер органдары одағы клубында партия ұйымдарын, Сталинді тілдеді» деген айып тағылып, 1937 жылы ІІХК округтік басқармасы тарапынан тұтқындалды. Тергеу барысында Оралда С.Тұрымтаев, Ғ.Манкеев, Х.Ищанов, Б.Жанқадамов секілді бұрынғы Батыс Алашорда қайраткерлерімен араласып тұрғаны да қосымша айып болып тағылды.

1937 жылы маусым айында Батыс Қазақстан облыстық сотының арнаулы коллегиясы 3 жылға бас бостандығынан айыруға үкім шығарды.

1937 жылы тамызда Қазақ КСР Жоғарғы соты үкімін қайта қарап, күшін жойды.

1937 жылы қазанда облыстық соты 5 жылға азаматтық құқын жоя отырып, оны 6 жылға бас бостандығынан айыру жөнінде қайтадан үкім шығарады.

Қазақ КСР Жоғарғы сотының арнаулы коллегиясы үкімді күшінде қалдырғанымен, ІІХК басқармасы үштігінің қаулысымен 1937 жылы 15 қарашада атылды.

Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы соты Президиумының 1957 жылғы 15 шілдедегі қаулысымен ақталды [161].

Бауыры Дуанабек Асанов Батыс Қазақстан облысындағы бұрынғы Камен ауданы «Каменка» кеңшарында жұмыс істеген. Зайыбы – Жібек Асанова, соңында 7 жасар Альфия, 5 айлық Гүлнар есімді екі қызы қалды. Альфия Асанова Құрманғазиева Орал қаласы маңындағы Желаево стансасында тұрады.

6. Ғабдол-Ғалым, Қуанай хазіреттің баласы, «Батыс Алашорда үкіметінің имамы болған». Ол Бағдат қаласындағы Жоғарғы діни оқу орнын үздік бітіріп, Стамбұл қаласындағы Айя София мешіт-медресесінде имам болған, Күнбатыс Алашорда басшыларына рухани қолдау көрсетіп, ақыл-кеңесін беріп отырған.

Оның әкесі Қуанай хазірет Қосдәулетов 1863 жылы Жымпиты уезі Қособа ауылында дүниеге келген.

1917 жылғы 19-22 сәуір аралығында өткен Орал қазақтарының І съезіне арнайы шақырылып, қазақ халқының бостандығы мен тәуелсіздігі жолында құрбан болғандарды еске түсіріп, мұсылмандық рәсім жасауда Жаһанша Досмұхамедовтің шақыруымен келіп қатынасқан. «Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметіне және Батыс Алашорда үкіметіне де айрықша көмек көрсетіп отырған.

1928 жылы Алаш қозғалысына белсенді қатысушы ретінде мал-мүлкі тартып алынып, Орал округі бойынша тәркіге түскен 113 адам қатарында үй ішімен Жетісу округіне жер аударылды. Мұнда Батыс Алашорданың тағы бір көрнекті қайраткері Салық Омаров екеуі малшаруашылығын дамытты, ел ішінде беделге ие болды [162].

Қуанай Қосдәулетов 1937 жылы РКФСР Қылмыстық кодексінің 58-бабының 2, 6,7, 11-тармақтарымен айыпталып, «үштіктің» қаулысымен атылған. 1958 жылы ақталды. Оның баласы Ғабдол-Ғалым Қуанайұлы әкесі Қуанай хазіретпен бірге Алаш қозғалысына белсене қатынасқаны үшін 1938 жылы саяси қуғынға ұшырап, атылған. Оларға тағылған айып – ислам ұйымының мүшесі болғандығы және Алаш ұлтшылдарын қолдағандығы. Қуанай хазіреттің баласы – Ғабдол-Ғалым Қуанайұлы туралы әлі толық мәліметтер жоқ. Дегенмен Ғабдол-Ғалым Қуанайұлының атылғаны жөніндегі деректер Батыс Қазақстан Қауіпсіздік Комитетінің қорында сақтаулы. (бұл мәліметтерді әлі толық ғылыми-зерттеу қажет. авт.Д.С.)
7. Бижан (Бейжанғали) Әбілқасұлы Жанқадамов 1889 жылы 23 желтоқсанда Ілбішін уезі Қалдығайты болысы 10 ауылда (қазіргі Қаратөбе ауданы Ханкөл ауылында) дүниеге келген. Руы – он екі ата Байұлына жататын қызылқұрт. Әкесі Әбілқас орта шаруалы адам болған. Ол балаларын оқытып, білім алдыруға қолындағы бар мүмкіндігін пайдаланған. Оның Рақымғали мен Оразғали атты ұлдары Орынбор гимназиясын алтын медальмен бітіріп, өкінішке орай, олар жастайынан қайтыс болған. Кейінгі балалары Бөкенғали мен Жұмағалиды ауылынан алысқа жібермей, ауыл молдасынан мұсылманша оқытумен шектеледі. Кенже ұлы Панғали тек қана хат тани алатын. Ал Бижанғалиды еркелетіп, Бижан деп атап кеткен. Ол Оралдың әскери-реалды училищесінің негізгі кластарын 1904-1911 жылдары аяқтап, жоғары оқу орнына түсу үшін бір жылдық әзірлік класын 1912 жылы бітіреді. 1913 жылы Қазан мал дәрігерлік институтына оқуға түскен. Оның екі курсын тамамдап оқыған, 1915 жылы қаражат жоқтығынан оқуынан қол үзіп қалған. Осы жөнінде курстасы Мұқаш Боштаев «Қазақ» газетіне мақала жазады [163].

1916 жылы К.Жәленов, М.Балтанов, М.Баймұхамедовпен бірге қазақтан майдандағы тыл жұмысына адам алуды тоқтату жөніндегі Жайық сырты қазақтары делегациясы құрамында Петроградқа барды. Сол жылғы қазан айында Қазан қаласында оқитын бір топ қазақ студенті қатарында майдандағы тыл жұмысына алынғандарға, олардың үй ішіне көмектесу жөнінде «Қазақ» газетінде хат жариялауға қатысты.

1917 жылы наурыз айында Әлихан Бөкейхановтың шақыруымен құрамында А.Кенжин, Б.Сүлеев, Е.Омаров, Ғ.Бірімжанов т.б. қазақ оқығандары тобында Батыс майданға келіп, жігіттерді елге қайтару жұмыстарын ұйымдастырды. Бижан Жанқадамов «Қазақ» газетінің 1917 жылғы 224-санындағы «Жолсыз әуре болмаңдар» деген мақаласында тыл жұмысындағы қазақ жігіттерінің елге уақытша демалысқа жіберуді сұраған өтініш-тілектеріне жауап жазып, бұл мәселені өзінің шеше алмайтынын және оны шешудің тәртібін түсіндіреді [164].

1917 жылғы 19-23 сәуір аралығында Орал қаласында өткен 1-інші Орал облысы Қазақ съезінің делегаты. Осы съезде Орал облысы қазақ комитетінің мүшесі болып сайланады. 1917 жылдың күзінде 2-інші Қазақ облыстық съезд шешімін жүзеге асыра отыра, земство сайлауында С.Омаров, К.Отаров, Ғ.Жетпісов тәрізді ел ішіндегі ықпалды адамдардың ұсынуымен Жымпиты уездік земство басқармасы төрағалығына Кәрім Жәленовпен баламалы негізде сайлауға түсіп, басым дауыспен төраға болды.

1917 жылы күзде облыстық земство төрағасын сайлау кезінде қазақ оқығандары арасындағы топқа бөлінген күрестен өзін аулақ ұстады. Земство жүйесін бірден-бір жергілікті билік органы деп біліп, оның демократиялық негізде жұмыс істеп, халық шаруашылығы міндеттерін толықтай атқаруына күш жұмсады. Ойыл облысында үкімет пен земство билігінің қосарланбай, екі билік органының ара-жігінің дәл ажыратылуын жақтады. Осындай тура да шыншыл, принципшіл мінезімен ел ықыласына бөленіп, аз уақытта Ойыл облысы басшылары санатына енді.

1918 жылы 22-25 тамыз аралығында Комучпен Уақытша Сібір үкіметі Челябі қаласында өткізген кеңеске М.Шоқай, Жаһанша және Халел Досмұхамедовтермен бірге «Ойыл уәлаяты» земствосы атынан өкіл болып қатынасты. 26-ыншы тамызда делегацияның күш салуымен аталмыш кеңесте Комуч Алашорда үкіметін таныды. Бижан Жанқадамов Алашорда делегациясы құрамында 1918 жылы 8-11 қыркүйек аралығында өткен Уфа мемлекеттік кеңесіне қатысты. 1918 жылы желтоқсандағы Жымпиты Алаш гарнизонының бас көтеруі тұсында Бижан Жанқадамов уездік земство ауруханасы үйінде Жаһанша және Халел Досмұхамедовтердің, И.Қашқынбаевтың, М.Балтановтың т.б. қатысуымен өткен кеңесте Ойыл облысы бойынша билік тұтқасын уақытша облыстық земство басқармасына беруді қолдады.

1919 жылы ақпанда большевиктік «Яицкая правда» газетінде Б.Қаратаев жариялаған Батыс Алашорда қызметкерлерінің 1-тізімінде аталды.

1919 жылы күзге қарай екінші рет өткізілген земство сайлауынан кейін қараша айында Батыс Алашорда үкіметінің Ойыл облысы земство управасы жанындағы комиссары болып тағайындалды. Сол шамада көшкен үкімет мекемелерімен бірге Ойыл бекінісіне келді. 30 қылыштан тұратын жедел отрядты басқарып, Ершовтың ақ партизандар отрядымен бірге барлау операцияларына және Қызыл армияның шолғыншы отрядтарымен болған ұсақ қақтығыстарға қатысты.

1919 жылы желтоқсанның басында Қызылқоға маңындағы Миялы жайлауында тұрған Жаһанша Досмұхамедовтің Жымпиты отрядымен қызылдардың 1-Армиясы құрамындағы 3-Татар атқыштар полкі арасында келіссөзге жүрген екі делегаттың бірі. Татар полкінің командирі Х.Мәулидов пен әскери комиссары Ғ.Қасымовқа Батыс Алашорда үкіметінің Қызылқоғада тұрған Елек казак корпусын бірлескен тұтқиыл шабуылымен алу жоспарын жеткізді. Қызылдар екінші парламенттерді кепілге ұстап қалып, Бижан Жанқадамовты «3-Татар полкінде бірқатар уақыт болған, Кеңес өкіметінің аз халықтар жөніндегі саясатымен жете танысқан, сондықтан Батыс Алашорда үкіметіне мән-жайды толық түсіндіріп бере алатын адам» ретінде қайтарды.

1920 жылы 10 желтоқсанда Бижан Жанқадамов Қызылқоғадағы қалыптасқан жағдайды талқылау үшін жиналған земстволық және қалалық өзін-өзі басқару орындары, саяси және қоғамдық ұйымдары өкілдері, ақсақалдары мен дін иелері кеңесіне қатысты. Шын мәнінде, сәл кейінірек, 27-інші желтоқсан түнінде Батыс Алашорда үкіметі Бижан Жанқадамов бұрын Ойылға жеткізген әскери қимыл жоспарын дербес жүзеге асырып, тұтас Елек корпусын өз күшімен қолға түсірді. Батыс Алашорда үкіметі таратылған соң, Бижан Жанқадамов өзге үкімет мүшелерімен бірге елден аулақ ұсталды.

1920 жылы Орынборға әкелінді. Сол жылғы 1 шілдеден Қазақ әскери-революциялық комитетінің редакциялық коллегиясында аударма комиссиясын басқарды. 1920 жылдың соңында елге оралып, 1924 жылға дейін Жымпиты уезіне қарасты Қалдығайты, Көкөзек болыстарында әртүрлі кеңес қызметінде, 1920 жылдың соңы-1930 жылдың басында Тайпақ ауданында мал дәрігері болды. Бижан Жанқадамов Мұхит Мерәліұлының зор дауыс шеңберін тілейтін, кең тынысты «Алуаш», «Айнамкөз» әндерін келістіре шырқаған, осы өңірдегі әншілік-серілік дәстүрді ұстанған. «Халық жауларына» науқан өршіген 1936 жылдың басында қызметінен босатылды. 1936 жылы қыркүйектен бастап Казталов ауданы жер бөлімінде аға мал дәрігері болып қызмет атқарып жүргенде, 1937 жылы 10 сәуірде Орал қаласында «белсенді Алашордашы, халық жауы» ретінде тұтқындалды. Бижан Жанқадамовты тұтқындаған кезде, оның бойын тінткенде табылған заттарымен 1937 жылғы 15 сәуірде № 91, №34 квитанциялары тіркелген. «Тұтқындалған Бижан Жанқадамовтан 560 сом ақша, 2600 сомның екінші бесжылдық заемы облигациясы тартып алынды» делінген және осы квитанцияға түрменің бас бухгалтері Петров дегеннің қолы қойылған [165].

Батыс Қазақстан Қауіпсіздік Комитетінің мұрағатында Бижан Жанқадамовтың № 2018 ісі сақталған. Жауап алу кезінде Жаһанша Досмұхамедовті құрметтейтінін, А.Байтұрсыновтың, М.Жұмабаевтың, Ш.Бөкеевтің талантына бас иетінін тайсалмай айтты. Бұрынғы Батыс Алашорда құрамында болғанын, кейін Батыс Алашордашылар Ғ.Манкеев, М.Жақанов, М.Байшеркешов, А.Қитаровтармен байланыс ұстағанын да жасырмады. ІІХК Батыс Қазақстан облысы басқармасы «үштігінің» 1937 жылғы 25 қарашадағы қаулысымен 1937 жылдың 2 желтоқсанында түнде атылды. ҚР Жоғарғы Соты коллегиясының 1992 жылғы 16 қыркүйектегі ұйғарымымен ақталды. Бижан Жанқадамовтың бәйбішесі Бибі мен кіші әйелі Алуаштан Қалы, Шәрипа, Бриллиант, Жаңылдық, Сара, Ұлмаш есімді ұл-қыз өрбіген. Жаңылдық Бижанғалиқызы – қазақтың белгілі әдебиетші-ғалымы Шернияз Елеукеновтің зайыбы. Бүгінде немере-жиендері Орал қаласында тұрады. Бижан Жанқадамов Алашорда үкіметінің Батыс бөлімінің мүшесі және оның белсенді қайраткері, саяси қуғын-сүргін құрбаны.

Орал қалалық ономастикалық комиссиясының 2010 жылғы 17 ақпандағы отырысында Алашорда үкіметінің белсенді қайраткері, саяси қуғын-сүргін құрбаны Бижан Жанқадамовтың есімін Орал қаласындағы 2-інші жұмысшы поселкесінде орналасқан Краснодар көшесіне беру жөнінде шешім қабылданды.
8. Беркінғали Мұқашұлы Атшыбаев 1897 жылы бұрынғы Гурьев уезі Қазыбек болысы Миялы ауылында дүниеге келген. Тегі – он екі ата Байұлына жататын шеркеш руының жауғашты бөлімі. Бабасы Қазыбек (1760-1824 ж.ж) –Кіші жүздегі белгілі билердің бірі, атасы Атшыбай – 1869-1870 жылғы «Ел ауа» аталған Кіші жүз қазақтары көтерілісінде қол бастаған батыр, осы күнге дейін Қызылқоғада «Атшыбайдың көңі» деп аталатын атажұрты әлі сақталған. Өз әкесі Мұқаш Атырау-Орал өңірінің көзі ашық, сауатты әрі сауда капиталымен айналысқан дәулетті, белгілі адамдарының бірі болған. Оның әкесі қазақша-орысша сауатты, үйінде бай кітапханасы болған. Балалары: Беркінғалиды, Құсайын мен Әжіғалиды Гурьев, Орал қалаларында арнайы оқытқан. Беркінғали Атшыбаев 1905 жылы Гурьев уезі Есбол болысына қарасты Қаракөл бір кластық орыс-қазақ мектебін («Қызылүй мектеп»), Гурьевтегі екі кластық Романов орыс-қазақ училищесін (1908 жылы) бітіріп, мұнан соң Орал әскери-реалды училищесіне 1909 жылы оқуға түсіп, оны 1916 жылы аяқтаған. 1917-1918 жылдары әкесінің жанында болып, шаруашылық жүргізу, сауда ісін үйренді. Оспанов, Домаланов, Абылаев, Балғымбаев, Қаржаубаев, Күсепқалиевтер сияқты реалды училищенің, мұғалімдер семинариясының түлектерімен бірге 4-інші Орал облысы қазақ съезінің қарары мен 1918 жылы жазда Жымпитыда ашылған Ойыл облысы жігіттерінен офицерлер даярлайтын 6 айлық юнкерлер (кейін прапорщиктер) мектебіне түседі. Мектепті бітіріп, прапорщик шенінде Алашорданың Батыс бөлігін басқару жөніндегі бөлімшесінің Бас интенданты болып тағайындалды. 1918 жылғы желтоқсандағы Жымпиты Алаш гарнизонының бас көтеруі кезінде Батыс Алашорда үкіметі қаржысының бір бөлігін аман алып қалып, Ойылға жеткізді. Орал казактарының әскери үкіметін күш-көлік, майдан шығынын көтеріп отырған елдің күшімен халық әскерін ұстау қиын болатынын түсінген Батыс Алашорда басшылары Сібір Уақытша үкіметі мен ағылшындардың көмегіне сүйенуді ойластырды.

Беркінғали Атшыбаев 1919 жылдың аяқ шенінде Форт-Александровск порты, Гурьевтегі Толстов әскері арқылы Халық әскерін ағылшын құрал-жабдығымен жабдықтауды ұйымдастырып, екі арада кіре тарту, лау жүргізу ісімен айналысты. Қызылқоға және Сағыз уездік земство управалары арқылы Сібірдің оңтүстік-батыс астықты аудандарындағы кооперативтер мен жергілікті қазақтардың (Ойыл, Ілбішін, Қаратөбе базарларында) айырбас саудасын жолға қойды. 1919 жылы күзде Батыс Алашорда үкіметінің негізгі құрамында Ойылға, сонан соң Қызылқоғаға ығысып келеді. Сол жылы желтоқсанда Қызыл армия бөлімшелері мен ақ казактардың осы өңірдегі соңғы шайқастарының ортасында болды. Бұрынғы Комуч Халық армиясының Орал казактары құрамындағы полковник Горшков басқарған отрядын қызылдар жағына шығарған Жаһанша Досмұхамедовтің операциясына қатысты. Беркінғали Атшыбаев – Батыс Алашорда үкіметі тізе бүккеннен кейін, Түркістан майданы басшылығының кепілі ретінде ұстап, Орынборға жөнелту жөніндегі құпия нұсқауына сәйкес оқшаулатылған бес Батыс Алашорда қайраткерлерінің бірі.

1920 жылдың ақпанында осы топ құрамында Мәскеуге әкетілді. Осы күндері Жаһанша және Халел Досмұхамедовтермен бірге Кеңес басшылығына Батыс Алашорда қызметі жөніндегі белгілі хат-баяндаманы әзірлеуге қатысты. Сол жылы мамырда бестіктің алғашқысы болып Орынборға оралып, Қазәсревком Ішкі істер бөлімінің меңгерушісі Ә.Әйтиевтің қолдауымен аталмыш бөлімге іс жүргізуші болып орналасты. Кейінірек осында Азаматтық халық актілерін тіркеу бөлімінің меңгерушісі болды, комиссариаттың қаржы-есеп бөліміндегі А.Затаевичпен бірге істеді. А.Затаевич Беркінғали Атшыбаевтың айтуынан жазып алған, Мұхит Мерәліұлының «Паң көйлек» әнін (3-нұсқасы) өзінің 1925 жылы жарық көрген «Қазақ халқының 1000 әні» кітабында жариялады. 1920 жылдың аяқ шенінде Ішкі істер комиссариатының хатшысы болды, іс басқарушысы қызметін атқарды.

1921 жылы күзге қарай ҚАКСР халық ағарту комиссары, ҚАКСР ОАК Балалар өмірін жақсарту жөніндегі орталық комиссиясының төрағасы А.Кенжиннің ұсынуымен осы комиссияның Түркістандағы азық-түлік сатып алу жөніндегі төтенше өкілі болып тағайындалды. Ташкентке келіп, ашығып жатқан қазақ бауырларына Түркістан Республикасы тарапынан көмек ісін ұйымдастырды. Жаһанша Досмұхамедовпен бірге Қарақол, Тоқмақтан азық-түлік іздеді. 1921 жылы қарашада Самарқандқа 400 панасыз қазақ баласын алып келген 303-санитарлық поезбен Қазақстанның солтүстік өлкесіне 5000 пұт бидай жеткізді. Кейін ҚАКСР Халық ағарту комиссариатында социалистік тәрбие кадрларын даярлайтын курстардың аймақтық меңгерушісі болды.

1922 жылдың қыркүйегінен-1923 жылдың тамыз аралығында Мәскеудегі «Сантонин» тіресінде іс жүргізу бөлімінің меңгерушісі, екі дүркін «АРОСПО» акционерлік қоғамы тіркеу комиссиясының мүшесі, «Казкрай союздың» Мәскеу өкілдігінде экономикалық тексеруші болып 1924-1926 жылдары істеді. Мұнан соң 1926-1928 жылдары РКФСР Жоғарғы сотында аудармашы болды. 1928 жылы Мәскеудегі Тау-кен академиясына (қазіргі Губкин атындағы мұнай инситутына) мұнай факультетінің геология бөлімшесіне оқуға түсті. А.Затаевичпен Арбат ауданында бір үйде тұрды. Оның 1930 жылы қыркүйекте сыртына Беркінғали Атшыбаевқа тілек-қолтаңба жазып берген ескерткіш суреті ҚР Мемлекеттік орталық музейінде сақтаулы. Беркінғали Атшыбаев 1930 жылы «Алашордашы, жат элемент» деген айыппен Тау-кен академиясынан шығарылды. Сол жылы Гурьев қаласына келіп, «Эмбанефть» тресіне қатысты геологиялық-барлау конторында геолог, сонан соң далалық геологиялық-картировка секциясының меңгерушісі болып істеді. Осы саладағы еңбек жолы бұрын жете зерттелмей келген Жем (Ембі) мұнай алыбының Каспий маңы ойпатына кіретін байтақ аумағында мұнай іздестіру жұмысының етек ала бастауына тұспа-тұс келді. Беркінғали Атшыбаев аз уақытта білімімен, тындырымдылығымен П.Авров, С.Горкин, И.Г.Пермяков секілді тәжірибелі геологтердің құрметіне ие болды. Осы қызметте мұнай іздестірудің геофизикалық тәсілдерінен бастап микропалеонтологиялық талдау сияқты жаңашыл әдістерін қолдана отырып, ықтимал кен көздерінің геологиялық картасын жасады. Ел аузында «Мосы-ағаш» аталатын бұл белгі-бағандар, олардың түбінде сақтаулы ақпараттық-мәлімет, есептеулер әлі күнгі геолог-барлаушылар кәдесіне жарап келді. Беркінғали Атшыбаев басқарған геологиялық-физикалық іздестіру жұмыстары нәтижесінде 1931 жылы Мұнайлы, Алтыкөл, Ескене мұнай көздері ашылды, 1933 жылы алғаш рет Қондыбай кен орнының геологиялық картасы жасалды. 1934 жылы Жолдыбайда мұнайдың жүлгелі құрылымы бар екендігі анықталды. 1935-1936 жылдары Құлсары, Дүйсеке, Шонай, Қарашүңгіл, Төлес нүктелерінде кешенді жүргізілген геофизикалық барлау жұмыстары да Беркінғали Атшыбаев есімімен байланысты. 1931 жылы Адай көтерілісі кезінде Мұнайлы нүктесі маңында жүрген Пермяковтің экспедициялық партиясындағы орыс ұлты өкілдерін Құрмаш жасағының жазалауынан алып қалды.

1935 жылы Беркінғали Атшыбаев Гурьев тау-кен техникумының түлегі, техник-геолог Л.Софенрейтерге үйленді. 1937 жылы қазан айында «Эмбанефть» тресі бойынша Х.Ақботин, Т.Иманғазиевпен бірге «І.Құрамысовтың Алашордашыл, контрреволюциялық ұйымына қатысты» деген айыппен тұтқындалды, сол жылдың аяқ шенінде кезекпен Орал қаласына айдалып, хабарсыз кетті.

Батыс Қазақстан Қауіпсіздік Комитетінің мұрағат қорында №2368 1937 жылы 8 мамырдағы Нұрмұхамедов Хасанның ісі бойынша тергеу кезінде тергеуші Хасан Нұрмұхамедовке: «Сіз Беркінғали Атшыбаев деген қазақты білесіз бе? Ол адаммен қашан, қалай кездестіңіз, неше рет?» деген сұрақтар берген. Хасан Нұрмұхамедовтің жауабы: «Иә, мен Беркінғали Атшыбаевты танимын, бұрынғы Алашордашы. Онымен Алашорда съездерінде бірнеше рет бірге болдым, делегат болып, Алашорда тараған соң көп уақыт кездеспей, тек 1933 жылы Гурьев округіне барғанда «Ойыл» ауданының «Қандыбай» жерінде кездестім. Біздер сол жерде машина күтіп қондық, Беркінғали Атшыбаев геология экспедиция партиясының басшысы екен. Ертеңіне Ойыл ауданының «Тандыкөл» территориясын қарадық. Тандыкөлде Жалмағамбет деген қазақтың үйінен шай іштік, мен Ойылға кетіп қалдым, ал Беркінғали Атшыбаев сол үйде қалды», – дейді және 1937 жылы Беркінғали Атшыбаевты Доссорда кездестірдім, мен көшеде отырған едім, өтіп бара жатқан Беркінғали Атшыбаев келіп менімен қол алып амандасты. Ештеңе айтып сөйлеспестен кетіп қалды, бұл кездесулер жөнінде мен ешкімге ештеңе айтқан жоқпын, –деп жауап берген [166].

1937 жылы қазан айында Беркінғали Атшыбаевты тұтқындап, Орал қаласына әкелген. Менің ойымша, Беркінғали Атгшыбаевтың ісі де Батыс Қазақстан Қауіпсіздік Комитеті мұрағатында болу керек. (авт. Д.С.) Ауызекі деректерге қарағанда, тергеушілер тарапынан болған қысастықтан түрме ауруханасына түсіп, қиналып жан тапсырған. Алғашқы зайыбы – Мария Сергеевна Анзимирова ұзақ жыл Мәскеу қаласындағы Жазушылар одағының әдебиетшілер үйінде хатшы болып қызмет істеп, 1952 жылы қайтыс болды. Алғашқы некеден көрген ұлы Георгий Атшыбаев «Огонек» журналында қызмет істеген журналист, 1981 жылы 56 жасында көз жұмды. Соңғы некеден Беркін есімді ұлы қалды. Ол 1959 жылы Волгоград автомобиль тас жолдары институтын бітіріп, Қазақстан Автомобиль жолдары министрлігінде, «Каздорпроект» ғылыми-зерттеу институтында істеді. Анасы Лидия Георгиевна екеуі Алматы қаласында тұрады.

Беркінғали Атшыбаев Оңтүстік Орал әскери округі прокуратурасының 1957 жылғы 6 желтоқсандағы қаулысымен ақталды. Беркінғали Атшыбаев – Батыс Алашорда қайраткері, қазақтың жоғарғы білімді, тұңғыш мұнай барлаушы геологы.

Болашақта Батыс Алашорда қайраткерлерінің өмірдеректерін, атқарған қызметтерін зерттейтін «Алаш» ғылыми-зерттеу орталығын құрсақ, тарихтың көптеген жаңа парақтары ашылары сөзсіз. (авт. Д.С.)