icTep  ведомствосы мурагатында  сакталган (Ресей сырткы саясаты мурагаты (РССМ)  113

корытындысы мен Абылай султанды туткыннан цущару мэселес1 
орыс жэне кецес тарихнамасында уз а к жылдар бойы шындьщ 
тургысынан керсетшмей жансак баяндалып келдг
Мэселен, e\iip бойы Казахстан тарихын зерттеумен шугыл- 
данган А.И.Левшин езш щ iprc.ii ецбепнде «жоцгар туткынында 
цамьпщан Абылай султанды Калданга ж1бершген майор Миллер 
озшщ ыждаЬаттыгымен 1743 ж. кектем1нде босатып алды», - деп 
жазган болатын ( Левшин А.И. «Описание киргиз-казачьих, или 
киргиз-кайсацких, орд и степей» - Алматы: Санат, 1996, 206 б.).
Бул шюрден Казахстан тарихшылары да алые кеткен жок. 
Олардыц коп жылгы 1здешстершщ корытындысы болып табыла- 
тын ецбепнде (Казак КССР тарихы. 1-том. Алматы, 1957, 257 б.)
А.И.Левшиннщ кезкарасы мойындалган болатын.
Сол сиякты. бул пiкiрдi ез ецбектер1нде Казахстан тарихшы­
лары Т.Шойынбаев жэне В.Я.Басин де колдаган ед1. Басиншц осы 
niKipiH жактаган Ресейдщ бслгЫ тарихшысы Н.Г.Аполлованыц: 
«Орта жуздщ султаны Абылайды жоцгар туткынынан босату 
тек К.Миллердщ гана колынан кслд1» (К-Е.) - деген колдауына 
Казахстан тарихшысы профессор В.А. Моисеев: «б1зге бслгЫ 
фактшер оныц шындыкка жанаспайтындыгын дэлелдейдЬ>, - деп 
сыни niKip айткан болатын (Моисеев В.А. «Джунгарское ханство и 
казахи XVII-XVIII вв.» Алма-Ата: Еылым. 1991. С. 156.).
Сейтш, К.Миллер баскарган елш ш ктщ миссиясы кецеепк дэ- 
\ iрдi н тарихшыларыныц ецбектер1нде патша еюметшщ мэртебесш 
кетеру максатында орынсыз бурмаланып, неизегз мадакталып келдг 
Бул ецбектердщ басты ксмш Ы п - тарих гылымыныц ба- 
стау кездер1 болып саналатын тарихи деректерд1 пайдалануга 
методологияльщ принциптершщ сакталмагандыгында.
Тарихи деректану гылымы методологиясыныц н сп зп принци- 
шш ц oipi-тарихшылардын зерттеу жумысына катысы бар дерек- 
тердщ oipflC-oipiH тыс калдырмауды талап етедг Оларды кешещц 
турде 
6ipiMeH-6ipiH 
салыстырып, тольщтырып, сыни тургыдан 
карап пайдаланудыц нспзшдс гана каралатын мэселе магынасыныц 
шындьщ тургысынан тольщ ашылатындыгын тарихшылар жаксы 
o l i y f c
THicri.
131

Кецес noyipi авторларыньщ снбектери нсгЫнсн. XVI-XVIII 
ff
. 
Ресейдщ сырткы саясаты мурагатыныц «Киргиз-кайсацкие дела» 
коры материалдары нспзшдс баспадан шыккан «Казахско-рус- 
ские отношения в XVI-XVIII веках. Сб.документов и материалов» 
(Алма-Ата, 1961.) деген жинактьщ Kciroip материалдары непз1нде 
гана жазылган. XVI-XVIII гг. Казактьщ сауаттылыгы озшщ 
даму дэрежесшен алые кезецде елдщ когамдьщ OMipi хальщтыц 
TypMbie-Tipinmri мен басынан кешкен тарихи окигалары, оныц 
ш ш д е жоцгар шапкыншыларына карсы Kypeei т.б. ауыз эдебиет1 
шыгармаларында (ацызга айналган эцпмелер, шежчрелер мен 
толгауларда т.б.) бейнеленгеш белгш .
Мысалы, казак-жонгар катынастарына байланысты Кдз дауы­
сты Казыбектщ Жоцгар слшс казак елш ш п н 3 рет баскарып баруы 
туралы дерекпк маглуматтар оныц урпагында, осы кунге дешнп 
шсжчрслсрдс жэне ауыз эдебиет! нускаларында сакталган. Осы мате- 
риалдар XX г. 80-90-шы жылдарында казак баспасында жарьщ керд1
Олар «Бес гасыр жырлайды». Бес томдьщ. 
BipiHini 
Т. (Алма­
ты: Жазушы, 1984); «Ел аузынан». (Курастырушылар Б. Адам- 
баев, Т.Жаркынбекова. Алматы: Жазушы, 1985); «Билер сезЬ>. 
(Курастырушы Т.Кэкппев. Алматы: Казак университет!, 1992), т.б. 
жинактардан белгш .
Сонымен 6ipre, Абылай султаныын туткында болган уакы- 
тында Казыбек б ид in кандай рол аткарганы туралы ауыз эдебиет1 
мен ресми деректердщ н е п зв д е жазылган Терекулов Н., Казбеков 
М. «Казактьщ би-шсшендерк 1-2 ютап. Алматы: Жалын, 1993; 
Кепеев М.Ж. Абылай хан». Алматы, 1993; Адамбаев Б. «Казахское 
народное ораторское искусство». Алматы: Ана т ш , 1994; Омари 
Ж. «Каз дауысты Казыбек би». (Астана: Фолиант, 2000.) зерттеу 
ецбектершен де белгш .
Окшппке орай, осы шыгармаларга непз болган дерек маглумат- 
тарынан орыс тарихшылары мен кецеетш кезецшц зерттеушшер1 
бейхабар болган, оларга коцш аудармаган. Кенес дэу1р1нде ектем- 
шш коммунист^ идеологияныц катац саясаты салдарынан казак 
тарихшыларыныц тарихи зерттеулерге фольклор материалдарын 
дерек рет!нде пайдалануына батылы бармаган жэне оган узш дь 
кесшд1 жол бершмеген.
132

Ш.Уэлиханов ауыз эдебиет1 шыгармаларыныц мазмунын 
е\прдс болган шындыкка балап, жазуы дамымаган кеш пел i 
хальщтар тарихыньщ ncri jri дереп деп бшген. Оларга хальщ та- 
рихын туешудщ сешмд1 куралы деп караган. (Валиханов Ч.Ч. 
Собр. соч..., Т.1. С. 346.). Кез1нде ел1м1здщ кернекп тарихшы- 
сы Е.Бекмаханов ез зсрттсулсршде осы мэселеге кещ л аударып, 
жыр-ацыздарды тарихи деректермен салыстыра отырып, тшмд1 
пайдаланган болатын.
Казак елшщ тарихи жадынан курметп орын алып, ксзшдс 
улкен елш ш к, бишк кы зм стю н танылган Келд1бекулы Казыбек би 
нсгЫнсн шешещцк енершщ аса кернекп eivi л i рет1нде белгЫ. «0нер 
алды - кызыл тш» деп туешген ортада Казыбек б ид in сез енерш 
гажап мецгерген улы шешен болгандыгы даусыз. BipaK, мэселенщ 
туп-терюнше келер болсак, шешещцк енер б ид in н еп зп уздп< кыры 
емес-тш. Киын-кыстау заманда бар ем1рш ез халкыньщ ерющцп мен 
тещцгше арнаган кайраткердщ ем1р жолын тек шешещцк енер1мен 
шектеу гылыми эдш еттш к болмас еда. Шешещцк енер оныц улкен 
когамдьщ-саяси кызмет1ндеп куатты куралы болатын. Тура осы ойды 
Казыбектщ Теле би, Эйтеке би сиякты баска да замандастарыныц 
ем1р жолына байланысты айтуга болады. Олардыц куресте еткен 
ем1р1нсн хабар беретш тарихи деректер мэселеге осы тургыдан 
карауга итермелещц. Орынбор облыстьщ архившдсп губернияльщ 
канцелярия корында сакталып, б1здщ заманымызга жеткен Казыбек 
бидщ Орынбор генерал-губернаторы И.И. Неплюевке жолдаган ею 
хаты бул шюрд1 растай тусед1.
Саргыш тарткан жай кагазга араб каршмен жазылган хаттар 
сол кездеп Орынбор канцеляриясында калыптаскан тэртш бой- 
ынша орысшага аударылган. Ею хаттьщ алгапщысын орыс тш н е
аударган Емагул (мумюн, Смагул. - М.К.) Гуляев. Ал, еюнппсшщ 
соцында аудармашыныц аты-жеш жок, тек «перевел переводчик» 
деп кана койылган. Жазу мэнерше Караганда, сксуш де 6ip адам 
аударганы байкалады. Орысша мэт!ндердщ сапасы аудармашыныц 
казак т ш н жет!к бшгещцгш керсстсдк
Peii бойынша папкага 
6ipiHmi T irm n , 
бетш ц жогаргы шетше 
«112», «112 об» деген нем1рлер койылган oipinmi хаттьщ орысша
133

аудармасы «От него же Казбек бия» деген сейлемнен басталады. 
Хаттьщ Орынбор канцеляриясына жеткен уакыты туралы сшкандай 
белп жок. Тек еюнпп хаттьщ мэт1ш аркылы оныц соцгысынан ша­
мамен 6ip жыл бурын жазылгандыгын ажыратуга болады.
Еюнип хаттыц бетше «113 об» деген рет 
HOMipi 
койылып. 
одан томен хатка мынадай кыскаша ту и ш к бершген: «Перевод с 
татарского письма, которое прислано от Казыбек бия, полученного 
от Тюкена Балтачева июня 13 дня 1745-году в Оренбурге. В нем же 
по мере сюду значит ниже сего».
1745 жылы цазац когамы «Актабан шубырынды» (1723) 
зардабынан б1ржола арыла койган жок ед1 Жау эл1 де куатты, ал 
елде саяси тутастык жок, оныц устше Жетюудан Ташкентке деш нп 
аралык Жоцгар хандыгына карайтын. Mi не. осындай ауыр imKi жэне 
сырткы жагдайда Ресей еюмет орындарымен саяси байланыстыц 
мэш улкен болды. Казак хандары мен султандарыныц, Теле, 
Казыбек билердщ, Бегенбай, Кабанбай, Малайсары батырлардыц 
орыс эю м ш ш гш е жолдаган ею хатыныц 
C K C v i 
де елдщ сол кездеп 
саяси ем1рше тшелей катысты келел1 мэселелерге байланысты 
жазылган. 
BipiHmi 
хатта Казыбек би Орынборга елде еткел1 
жаткан жиын туралы хабар бередг Сондай-ак бул катардагы жиын 
емес, жет1 хан, султан, тере жэне баска ел билеушшер бас косып, 
толгагы жеткен imKi жэне сырткы саяси жагдайларды талдауга, 
солар бойынша тшст1 шеппм кабылдауга шакырылган улкен 
кецес. Б1здщ тусшшм1зше, б ид in бул окига туралы Орынборга 
хабар бе руде г i тупю максаты орыс эюмш1л1г1не елдег1 болып 
жаткан iprcni жацалыктарды, соцынан кецест1ц 
H eri3ri 
шеш1мдер1 
туралы баяндап кана коймай, сол аркылы, мумюн болса, жоцгар 
шапкыншылыгына карсы Ресейд1ц колдауын алу. Хатта «Текен 
батырга елш1 косып кайтарыцыз» деу1 соны ацгартады.
Сонымен 6ipre Казыбек би Орынбормен ею арадагы жылы 
катынасты жаратпайтындардыц бар екешн ескерт1п, генерал- 
дан кызметте журген Текен (Дукен болуы да мумюн, хаттыц 
тупнускасында «Дукан» деп жазылган. - М.К ) батырдыц кауш- 
ciifliriH камтамасыз етерл1к шара колдануын ет1нед1. Хаттыц Tiл i 
сол тарихи кезецге дешн колжазба ецбектерде, ie кагаздарында
134

колданылып келген ортагасырльщ турю жазба тЫ нс жакын. Бул 
жагдай XVIII гасырдагы казак когамында ортагасырльщ жазба 
мэдениетшщ одан ары ез жалгасын тапкандыгыньщ 
Kepm ici. 
Бидщ Орынбор канцеляриясынан жиырма табак кагаз сурауы да 
соны айгактай тусед1
1745 жылы жазылган еюнпп хат жоцгар катынасыныц тагы 
да ширыга тусуше байланысты елдщ к у г т кец ш н ен хабар 
бергендей. Кыскаша айтканда, жагдай мынадай ед1 1744 жылдьщ 
куз1нде Ташкент Калдан Серен билш нен ортазиялык Абдулкарим 
бсктщ колына етедк Оныц уетше 1744 жэне 1745 жылдардыц 
аралыгында ¥ л ы жуздщ Койгслдк Токсанбай, Мэл1к, Кетен сиякты 
батыр-билер1 бастаган кетерш еш ш ер Калдан Сереншц Шымкент 
жанында орда тшкен е к ш Баршаханды, оныц кемскцпа Сацгалды 
елт1рсдк Казакстандагы 

жүктеу/скачать 5,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: