Ббк 84 (5К;аз) б к азыбек Би Келд1бек лы



Pdf көрінісі
бет83/307
Дата07.02.2022
өлшемі5,8 Mb.
#87851
1   ...   79   80   81   82   83   84   85   86   ...   307
Байланысты:
kazybek
1 saljam, 1 saljam, 1 saljam, 1 saljam, 1 saljam
K e m m i.
Твреден Эз Эйтеке би, безт dedi,
Keлдi гой кесем сайлар, кезщ dedi.
К,азацты батыр кесем басцармаса,
Быт-шыт цылар жау цалмац, сезт dedi.
Хан, султан, торе куш, 
K e m m i 
dedi,
Oлapda ацыл, айла 6immi dedi.
К,азагым e3i}fdi взщ тутас ел гып,
Басцарар endi уацыт, жemmi dedi.
A^bmdbi болсын батыр, кесем dedi,
Басцарса цазац болар, есен dedi.
Keptui елмен татуласып, ты табысар,
Тагы da болсын 03i созге, шешен dedi.
146


Осындай квптен квсем, i3de dedi,
Хандарды tuemmemydi, квзде dedi.
К,азацты твре, орыс бастап Kozepmedi деп,
Малтацды би мен бектер, езбе dedi.
Уш жузден уш ацылшы, болсын dedi,
К,азацца бац пен дэулет, цонсын dedi.
Сайлаган KeceMdepщ кемецгер боп,
Халцыныц болашагын, шолсын dedi.
Откен кун ойлаганмен цайта келмес,
Бацыт цус ушып кеткен, цайта цонбас.
Gcuemin Эз Эйтекетц ecine алып,
Толе, К,азыбек, Ацсуат би шaйцadы бас.
К,азыбек, Толе, Ацсуат шешен жорга,
l^UHandbi ацыл таппай осы жвлda.
Camandbi Эбшцайыр эскер басы,
Озтше ел 6mizin алып цолга.
Жас 6ui Kimi ЖYзdiц Малайсары,
Ол-dasbi ацыл-айла таба aлмadы.
Бас цосып, Kyлmвбede кецес цурып,
Жон m pdi цоршау бузып цymылгaнdы.
Сонымен, «Ел1м-ай»-ды жазушы Кожабсргсн деп, жазылып 
жур. Шындытында, бул дастанды Эйтекеге арнап Букар жырау 
шытарган. «Оган дэлел жсткЫктк Бул орайда, Букар жырау жа- 
зуы Кожабсргсн жазуынан, К. Бигожин коспасынан оцай ажы- 
ратылып алынады», - дейд1 «Эйтеке би» дастанын зерттеушшер 
талым АЛПЫСБЕС Максат пен Бейсетаев Рысбек. Мысалы, Букар 
толгауында Эз Эйтеке би Алладан халкына од in кесем тшедк
Торелер Эз Tэyкedeй, бола anMadbi,
Оларга цазац коцш, тола anMadbi.
147


Сэмеке, К,айып, Болат 6spi сатцын,
Кездейсоц ел жагдайы, оца алмады.
К,азац елдг басцарса, есен болады,
Басца улт басцарса, опат болады.
К,азагым 03i}fdi озщ тутас ел цыл,
Озщнен ул тумай, кун тумайды, —
дегеш оеы Эулие Эйтеке бабамыздьщ. Ал, Кожабсргсн жырау 
жазыпты-мые деп, К. Бигожиннщ жазганы:
Баласы Халдан-Бешоцтыц Сыбан Раптан,
Koptui eлдi жауламац боп коз алартцан.
Буратты халцименен цосып алып,
Барабы татарларын келт шащан.
Барабы татарларын цалмац шапты,
Татардыц бipmaлaйы цыргын тапты.
Цалганы убап-шубап, бас саугалап,
Жалма-жан цазац жаща коше цашты.
Булар кеп Kepemepdi паналады,
Ел корт Орта жузд1 сагалады.
Орта жуз цамцорына алганнан соц,
Жарымы Барабы eлi аман цалды.
Бул цыргын коп узамай цазацца ауды,
Наймандар тастап 
K o m m i
Алтай тауды.
Жалайыр, Найман, Цоцырат, Царацалпац,
Циналды тоцтата алмай келген жауды.
Буларды цуып цалмац Цобданы алды,
Цацырап Тарбагатай, Жайсац цалды.
Ел босып, жер ueci3 цалганнан соц,
Ол жерге цалмацтар кеп цоныстады.
148


TepicKeu 
Алатауды цалмац алды,
Найман мен К,оцыратты цуып салды.
К,айран жер жау ueлiгiнe квшкеннен соц,
Жоцгардыц Алатауы деп аталды.
«А ктабан ш убы ры нды » окигасы . Актан шубырынды, 
Алкакел сулама окигасы туралы Баянауыл тумасы, Kasipri куш 
Астанадагы J1.H. Гумилев атындагы ¥лттьщ университеттщ про- 
фессоры, кафедра Mcnrcpyi±iici галым М. Алпысбес тужырым жа- 
сап: « ... 1723 жылдьщ Актабан шубырындысы тшелей ею алпауыт 
керппнщ куйтыркы саясатыньщ колдауымен icKe асты. Кытайга 
каратылган жоцгардан Цеван Рабтанньщ сексен мьщ колы сол 
жылгы меппншц катты кысынан кажып шыккан, кектемп жуанньщ 
ж щ ш керш , ж щ ш кенщ у зи ср шагы, мшерге коцы бар ат-кел1к те 
тапшы сэт!нде казак елше туткиылдан лап койды», - деп жазады.
Осы апат туралы МэшЬур Жусш Кепеев: - «Актабан шубы- 
рынды» Орта жуздщ басынан кешкен окига болса керек, - деген. 
Сонымен, 1723 жылдыц басында (22 наурыздан кешн, сэу1рдщ 
басы) Шу, Талас ещ рш кыстап шыккан Цеван Рабтан бастаган 
жоцгардыц жетшс мыцдьщ колы Карат ау-Турюстан аймагында 
(Ka3ipri Созак ауданы жер1) коныстанган Аргынньщ Бес Мейрам, 
Тобьщты, Канжыгалы эулеттерше бас салады. Оган М. Тыныш- 
паев, т.б. дереп дэлел: «XVII гасырдыц аягы - XVIII гасырдыц 
басында аргындар Каратау тау жоталарынан солтустп<кс карай 
орналасып, Сарысудыц орта агысы бойы мен ¥лытауга дешн 
кеппп-конып журсе керек». Аргынныц бул б о л т , ксзшдс Эз 
Тэуке ханныц уйгарымымен осында орналастырган, Энет Баба, 
Айыр тшд1 Тэйгелт1р би, Шаншар слк демек оныц айналасындагы 
акылшы-кснссчп ел ед1.
Казак тарихында Kacipeiri аса ауыр жыл есеб1нде калган бул 
окига туралы орыс зерттеушшер1 де конекоз кариялардан сст1гсн 
эцпмелерш жазып алды. Солардыц ш ш д е созшщ шындыгымен 
ерекше дараланатын Левшин А.И. болды. Шамасы Левшин жен 
бшетш Kicim таныса керек. Сонымен, Левшин А.И. езш щ атакты 
шыгармасында: - «. . . уш тараптан кугын мен кысымшылыкка
149


ушыраган олар оцтуспкке ауып келгенде мулде жойылып ке- 
тер ед1 Улксн Орданьщ (¥ лы жуз) калдыгы мен Орта Орданьщ 
(орта жуз) аз б е л т м с н Ходжент жакка. Орта Орданьщ кеп б е л т
Самаркан. Kinii Орда (Kinii жуз) Хиуа мен мен Бухара жакка кеппп 
кетт1», - деп жазады.
Орыс елшщ тагы 6ip 3epireyniiei П.И. Рычков те «Актабан 
шубырынды» окигасына ерекше назар аударган. Оныц жазуын- 
да: - ««Актабан шубырынды» зардабын, ocipcee Орта жуз кеп 
кердк Жут малын, жау жерш алган каракурым хальщ даламен 
жаяу босты. Мундай узак журюке аяккшм шыдамай, жалацаяк 
боскандардыц табаны ак кайыска айналды. ¥ л ы жуз Жоцгария 
бшппнде калды, ал Орта жуз бэршен бурын жут болып, малдыц 
жаппай кырылуынан, толассыз жау шабудан катты зардап шекп. 
Орта жуздщ азын-аулак Tipi калгандары Сарыаркага келш, сонда 
ipre тепл», - делшген.
«Актабан шубырындыга» 
катысты тагы 6ip 
мэл1метп 
К.Тевкелевтщ «Кунделшнен» ксздсстрсмп: «1748 жылы 20 мау- 
сымда Ор бекшюше (Жаманкала) Ш акшак кара балуан Бегенбай 
батыр келш А.Тевкелевпен кездестк Булар 6ipiH-6ipi ертеден 
танптын сыралгы болатын. Бегенбайдыц жанында Жэшбек 
тарханныц ержеткен улы Жаукайтар, косшы-атшылары бар, 
А.Тевкелевпен эцпме дукен курып 
oipHcmc 
кун 6ipre болды. 
Басты мэселе Ресейге бодандьщты кабылдаган бул елдщ тагдыры, 
болашагы не болмак!? Осы эцпмеш ц уст1нде К.Тевкелев Казак 
ордасыныц бодан болу тарихыныц жэне Ресейд1ц оц саясатыныц 
6ip Kepimei есеб1нде 1730-шы жылдардагы окигаларды баяндады. 
Оныц 6ip шет1 Каз дауысты Казыбекке де катысты:
«И те оне, кпргпзцы (казак, получали от выше показанных 
себе крайния разорении не по их хотению, но их беспокойством 
киргизцы сами всегда их задирали и неволю и с принуждения 
себя заставляли разорять. И от своего беспокойного жития и за 
непостояноства киргиз-кайсацких худых людей принуждены были 
и добрые, как то есть и прочие от сей степи откочевать вдаль, а 
имянно: Болшая Орда - за Ташкент к Ходжанту, Средняя Орда
- к Самарканду (Уже по принятии их брегадиром Тевкелевым в
150


подданство Российской империи в 1732 г.). Средней Орды знатная 
старшина Казбск-бий своим родом, называемой Аргын Каракисяк 
с четырямя тысячами кибитками уже при бытности его, брегадира 
Тевкелева, прикочевал в здешнюю степь, и в каком состоянии 
Казбск-бий свойм родом пришел, едва ли не все пешие, он Букенбай 
батыр (кара балуан-шакшак). сам о том знает. А Меньшая Орда 
отдалелася от них ото всех к Хиве и к Бухарин».
А.Тевкелев - бшмд1 де, суцгыла адам болганы белгш . Балуан 
Бегенбайды 30-шы жылдардьщ накты деректер1мен мойындата 
сейлеп, куптатып отырып казактыц ендо ерлшке, жаугершшкке 
эеуестене беру i Hi н кажет еместш н дэлелдеп-ак багады. Елппнщ 
сезшсн осынау жауынгер халыктьщ орыстьщ кипземш деген 
камытына конбей, булгак жургешн аньщ сезем1з.
Сонымен катар, 30-шы жылдардьщ акгабаныньщ ызгары 
да б ш недг МошЬур Ж у а н шсжлрсан актарып осыган дэлел де 
тапкандаймыз: - «Актабан шубырынды» Орта жуздщ басынан 
кешкен уакига болса керек, - дейщ Мошекец, - молшермен 
есептеушшердщ айтуына Караганда 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   79   80   81   82   83   84   85   86   ...   307




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет