Ббк 84 (5К;аз) б к азыбек Би Келд1бек лы

Кудайберд1улы 1911 жылы жары к керген копил лшке танымал 
ецбегвде Аргыннан Котанды. одан Дайыркожаны таратады 
да, Дайыркожанын лакап аты - Акжол деп т у а в д р с д к Одан opi 
Акжолдын бэйбш есш ен - Каракожа, токалынан - Сомдьщ деп, 
Каракожанын бэйбш есш ен - Мейрам, ал Момын атты токалынан
- Кара сопы, Кенже сопы, Бэсентин туган, - деп жазады.
МошЬур Ж у а н Копейулыныц шсжчрсанс кулак салсак, 
онда Жанарыстан Каракожа, одан Аргын, одан Котан, одан Мей­
рам таралып, оныц урпактары одан opi жалгаса беред1. Байкап 
отырганымыздай, Шэкэр1мнщ мол1метшде Акжол (Дайыркожа) 
Котанныц улы да, Каракожаныц окса деп керсетшсе, МошЬур 
Ж уантс Котаннан кешн б1рден Мейрам айтылады.
Кеш нп жылдары газет-жу рнал бетшде Аргын тайпасыныц 
жеке руыныц шсжчрс-кчтаптарында Шэкэр1м Кудайберд1улы мен 
МошЬур Ж уан Кебейулыныц нускалары неггзге алынып жур. Бп. 
бул жерде б1рден мына нус ка дурыс, мына нуска бурые деп пЫ р 
айтпай, келеа 6ip тарихи дерекке назар аударып кореек дсй\пз. Ол
- Шэкэр1м кажыныц Акжол би мен Кобыланды батыр жош ндеп 
тарихи OHriMCci. Окырмандарга туенпкп болуы ушш 6i3 осы 6ip 
тарихи деректщ мазмунын кыскартпай, сол кушнде 6epin отыр- 
мыз.
«Сол кезде Шибан носш нен Эбшкайыр хан деген 1452 жылы 
Казан ханына да, Кырымга да карамай оз алдына Жошы улысыныц 
куншыгыс жагын тугел билеп турды. Сонда казакгыц ханы Эз 
Жэшбек хан едк Эбшкайырга карап турушы ед1 Эз Жэшбектщ 
шын аты Эбусагид едк Токайтем1р ноалш ен Барак хан баласы ед1 
1455 жылы Эз Жэшбек хан немере mici ШаЬгерей ханмен тамам 
казакты алып, Эбшкайырга окпелеп Шудагы Шагатай ноалш ен 
Есен Буганыц баласы Токлук Тем1рханга карады. Эбшкайырга 
окпелеген ссбсбш б1здщ казак былай айтады. Б1здщ осындагы 
аргындардыц аргы атасы Дайыркожа ханныц суш кп казысы 
екен, эдш айткандыктан Акжол атаныпты. Жэне Кара Кыпшак 
Кобыланды батыр да Эбшкайырга суш кп екен. Екеу1 жауласып 
жургенде, 6ip куш далада Кобыланды батыр Дайыркожаны олт1рш 
K e T in r i. 
Эз Жэшбек хан б ш п , Кобыландыны шаригат бойынша
24

кысас кылып елт1руге сурапты. Э бикайы р хан берешн десе, кеп 
кыпшак бузылатугын болган соц, бере алмай уш кюшщ кунын 
алып б т м кыл деген соц, Эз Жэшбек хан екпелеп кеткеш, б1здщ 
казакта макал болып жургсн «Кара кыпшак Кобыландыда нец бар 
ед1, кулыным» деген соз Дайыркожаныц суйегш айналып журш 
жылаган OKCci Кыдан тайшы деген ю сш щ ce3i, аты Кыдан сдк Тай- 
шы деген елещш, акын дегеш».
Бул тарихи деректен ортагасырльщ Казакстан тарихына катысты 
кептеген маглуматгар табуга болады. Bi j олардыц бэрш талдамай-ак, 
тек ез1м1зге кажеттшерше кещл кояйык. Мундагы 6ipiHnii маглуматка 
Акжол би Котан тайшыныц улы, оныц шын eciMi - Дайыркожа 
сксн д т жатады. EiciHnii маглуматка - Акжол би - Кара кыпшак 
Кобыланды батырмен замандас жэне CKCvi де Эбьжайыр ханныц 
казысы мен батыры болгандыгы жатса керек. Ymimni маглумат, - ол
- Акжол б ид in OMip сурген дэу1р1 болса керек. Тарихи тулгалар мен 
тарихи окигаларды салыстыра карау аркылы 6i3, Акжол бидщ XV 
гасырдыц oipiHmi жартысында OMip сургенд1пн бшем1з.
Алдыцгы беттерде айтылып кеткен Каракожа батыр туралы 
тужырыммен Акжол би туралы маглуматтарды байланыстырсак, 
темендегщей шюрд1ц кисыны келш турган сиякты.
B i p i H m i ,
XIV гасырдыц соцгы ш иреп мен XV гасырдыц ба- 
сында аргындардыц басы болган Каракожа батыр Токтамыс хан- 
мен 6ipre 1405 жылы каза табады да, орнына аргындардыц басы, 
жстскцпа болып улы - Котан отырады. Шэкэр1м кажы Котанды 
тайшы деп атап, бул сезд1 - елещш, акын деп тус1нд1ред1. Ал тай­
шы (тайджи, тайдзи, тайчжи) - монголдар мен калмактарда тай- 
па кесем1, рулык топтардыц бурынгы ру басы екендш н ескерсек, 
онда Котан тайшы - рулык б1рлсстп<тщ немесе тайпаныц кесем1, 
ягни аргындардыц кессмк басшысы дегенд1 б1лд1ред1. Ал К °тан 
тайшыныц аргындардыц кесем1 болып турып, елец шыгара oinyi. 
жыр айта o u y i - танданарльщ жагдай емес. Б1зд1ц ойымызша, 
Котанныц аргындар кесем1 болгандыгы - тайшы лауазымымен ел 
ссшдс сакталса, уакыт ете, урпактар ауыса келе, оныц акындыгы 
осы тайшы лауазымымен астасып кетед1 де, Шэкэр1м кажыга 
«Котан (Кыдан) тайшы - акын, елещш болган» деп жстсдк
25

Екшпп, Каракожа батыр 1405 жылы каза тапканда. оныц тай- 
па кесем1, opi батыр екендш н 

жүктеу/скачать 5,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: