Бдірәсілцызы
жүктеу/скачать 186 Kb.
|
| Камалиддин Иқани (ХV). Хикмет жанрында қалам тартқан екінші бір автор рухани сабақтастық шежіресі Қожа Ахмет Йасауидің өзінен бастау алатын Камалиддин Иқани болып табылады. Хикмет дәстүрімен жырлаған ақындар туралы бірден-бір зерттеу иесі А.К.Бороков ортағасырлық автор Муфти Зинда Алидің «Самарат әл-машаих» атты еңбегіне сүйене отырып, Иқанидің рухани ұстаздары жайлы бірқатар мәлімет береді.[7.238 b] Осы және өзге деректердегі шежірелік мәліметтерді саралай отырып, Камилиддин Иқанидің рухани сабақтастық шежіресін шамамен төмендегіше көрсетуге болады: Йасауи – Мансұр ата - Әбділмәлік қожа – Тәж қожа – Зеңгі ата – Садр ата - Әмин баба Әли шайх – Маудуд шайх – Камалиддин Иқани. Шайх Камалиддин Түркістан төңірегіндегі Иқан деген жерде дүниеге келіп, Самарқанд маңындағы Алиабадта өмір сүрген, қайтыс болғаннан кейін сол жерде жерленген. Мұхаммед Алимнің «Ламахат...» атты еңбегінде Иқанидің көптеген хикметтер жазып қалдырғанын айтсақ, «Рашахатта» оның атақты нақышбандийа шайхы Қожа Ахырарға йасауииа тариқатына тән «ара зікірін» салып көрсеткені жайлы жазылған.[7.238 b]
Өмірбаяндық деректері қысқа қайырылатын Камалиддин Иқанидің артында қалған әдеби мұрасы едәуір қомақты. Бір ғана «Бақырғани кітабында» Иқанидің 19 хикметі қамтылған. Өкінішке орай, хикмет дәстүрінде жырлаған өзге де авторлар секілді Иқанидің шығармалары да біге араб жазулы түпнұсқа түрінде емес, татар зерттеушілері транскрипциялаған мәтін күйінде жетіп отыр. Барлық ортағасырлық мәтіндерді игеру барысында тек транскрипциялау әдісінің ғана емес, туындылардың грамматикалық құрылымының да қазіргі татар тіліне бейімделгені аңғарылады. Осы тектес субьективтік факторлар «Бақырған кітабындағы» хикметтер жайлы ғылыми ізденістер үдерісін едәуір күрделендіріп отыр. Зерттеу біз мүмкіндігінше орта ғасырлық түркі әдеби тіліне тін ерекшеліктерді назарда ұстауға тырысқанымызбен, түпнұсқа немесе соған жақын мәтіннің қолда болмауынан қате тұжырымдарға жол беріп қауіпіміз жоқ емес. Хикмет дәстүрінде жырлаған өзге де авторлар хикметтерімен бірге топтастырылғандықтан, Камалиддин Иқани туындылары жеке реттік санымен берілмеген, жинақтағы жалпы ретпен белгіленген. «Бақырған кітабындағы» 90-108-хикметтер Иқани қаламына тиесілі. Авторлық негізінен хикмет соңында көрсетілген есім-тахаллус (махлас) арқылы анықталады. Алдыңғы буын ұстазы Қожа Ахмет Йасауи негізін қалаған түркі сопылық поэзиясына тән барлық тақырыптар Камалиддин Иқани шығармалаларында да кеңінен қамтылған. Иқани хикметтерінде лиризмнен гөрі дидактизм басым. Тілі өзге хикметшілерге қарағанда анғұрлым жеңіл, Йасауи шығармаларына көбірек жақын. Йасауидің «көздің жасы, жүректің қанымен» жырлаған жан сезімдерін Иқани парасатпен көмкеріп жеткізуді жөн көрген тәрізді. Туындыларын түйсіне отырып, туындыгердің байсалды, ойлы болмысын тану қиын емес: Оянғыл, йатмағыл көп ғафилана, Көзіңнің йашыны қылғыл равана. Һәмише хауфе бахрыңдын чықыйбан Сачлырсын дүррү-инжі данә-данә.[3.113 b] Автордың кейбір өлеңдері Йасауи хикметтерін жолма-жол қайталайды: «Өтті ғафлат бірлә өмрің, әй, дариға, билмәдің, Зар йығлап әй, Иқани, тұтқыл аның матамы», «Бу ажиз жан үшбу тәнде күнә миһман ирур», «Бивафадыр үшбу дүнйа һич аның пайаны йоқ», «Қылып тәубә йақаң тұтқыл» секілді қолданыстар Йасауи стиліне тән ерекшеліктер болатын. Қалыпқа құйылған айтылымдарды қайталай отырып, автор оларды жаңаша жалғастырған. «Кил әй, мумин, ғибадат қыл, сахар вачтыда ойғанып» хикметінен Йасауидің «Бидар болғыл, әй, момын, сахар вақты ічіндә» хикметінің, ал «Өлүм келді йавуқ, өлмәк керәктір» деп басталатын хикметтен ұстаз ақынның «Неча йыллық мехрибаным айрыладүр, достларым» атты қоштасу жырының сарынын аңдауға болады. Бұл тектес сәйкестіктер қос шығармашалық мысалында ұшан-теңіз. Түркі тілінде түзілген йасауилік тіркестердің парсыша нұсқалары Иқанида көптеп кездеседі: Йасауи «Хақтың йады» тіркесін жиі қолданса, Иқани «Хұда йады» тұлғасындағы синонимді көбірек пайдаланған. Йасауидегі «көз йашы» Иқаниде «дидәи гирйан», «чашм гирйан» түрінде, «ерте-кеш» қос сөзі «рузи-шәб», «шами-сахар» тұлғасында, «жаның білән» тіркесі «ба жан» күйінде қолданылған. Йасауидің сөздің қорына тән емес «муқтада», «мухаййа», «мунис», «фил масал ки» сияқты жаңа кірме сөздер Иқаниде көптеп кездесуі түркі сопылық поэзиясының ұғымдық қоры едәуір кеңігенін, бұл үдерістің, өкінішке орай, түркі тілін араб-парсы сөздерімен шұбарлай түсу арқылы жүзеге асырылғанын аңғартады. Бағу дил (жүрек бағы), михнат нәһалы (бейнет бұтағы), көңіл үйі, өлімнің елчісі, ажалның иилі (ажалдың қолы) секілді қайталанбас ауыстырулар Иқанидің көркем ойлау, болмысты бейнелі түрде қабылдау ерекшелігінен туындаған. Біздің қолымызда бар Иқани шығармалары арасында дәстүрлі жеті буынды хикметтер кездеспейді. Сегіз буынды хикметтің бір ғана мысалы бар: «Айа ғафыл...» деп басталатын 99-хикмет он алты буынды қостармақ түрінде берілгенімен, ішкі ұйқасының толық сақталуынан сегіз буынды төрттармақ үлгісінде жазылғандығы аңғарылады: Өлүм келгәй сәңә көзләп, Құтұлмассың өзүң кизләм, Үкүш йалған ғайып сөзләп, Тақыймы тәубә қылмассан? [3.113 b] Абаб вввб гггб ұйқасына құрылған хикметтің әрбір шумағы «Тақыймы тәубә қылмассан?» редиф-тармағымен аяқталып отырады. Йасауи орнықтырған редиф-ұйқастар мен редиф-тармақтар хикмет жанрын дамытқан өзге авторлар мен қатар Иқани поэзиясында да айрықша жиі қолданылған. Араб жазулы түпнұсқа мәтін қолымыз да болмағандықтан, аруз өлшемімен жазылған өзге хикметтердің нақты қай үлгіні негізге алғанын тап басып айту қиын. Жоғарыда көрсетілген 8 буынды жалқы хикметтен басқа Иқанидің барлық туындылары аруз өлшемімен, ғазал ұйқасына (аа ба ва га) құрылған қостармақ бәйіттер түрінде жазылған. «Бақырған кітабында» 100, 105-реттік санымен берілген ақынның қос хикметі төрт тармақты шумақтарға біріктірілгенімен, олардың де негізге алған ұйқас түрі ғазал ұйқасы болып табылады. Синтаксистік құрылымы ұқсас жолдардың біркелкі аяқталуы әлсіз ұйқас түзетіндіктен, бірқатар тармақтары өзара үйлесіп келген хикметті транскрипциялаушылар төрттармақ түрінде қабылдаған тәрізді. жүктеу/скачать 186 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|