«бекітемін» Оқу-әдістемелік және тәрбие

Сұқбаттасу

5. 
   Жалпы мәлімет жинау
   
6. 
   Шағым жинау
   
7. 
   Аурудың даму тарихы
   
8. 
   Науқас адамның өмір тарихы
   

Науқаспен сұқбаттасқанда әр сөзіне зер салып, ауруына байланысты сезімін анықтап, әңгімесін сабырлылықпен тыңдаған жөн. Сұрақ беріп, айтқанын талдай отырып, ауруды анықтауға қажетті негізгі деректерді ажыратып алуға тырысу керек. Науқастың шағымын жинау тәсілі әр түрлі ағзалар ауруларының белгілерін айқындауға көмектеседі.

Ұқыпты жиналған шағымынан науқастың көңіл-күйін аңғарып, аурудың кейбір белгілерін байқап, оның ауруын анықтау үдерісінде қолданылатын негізгі тәсілдерді алдын ала белгілеп алуға болады.

Аурудың даму тарихы. Науқаспен сұқбаттаса отырып, оның ауруының даму тарихын толық қамти білу үшін мына мәселелерге: аурудың басталу себебі мен уақытына, бұрын қолданылған зерттеу, емдеу тәсілдері мен олардан туындаған қорытындыға, созылмалы аурудың даму барысында байқалған өзгерістерге, оның қайталану себептері мен қосымша анықтау тәсілдеріне, науқастың көңіл-күйіне, ауруға әсерін байқау үшін қолданылған емнің түрлеріне, әрі оның салдарынан пайда болған жаңа белгілерге, науқасты ауруханаға келуге әсер еткен себепке, яғни аурының қайталану немесе қайта көрініс беру себептеріне зер салған жөн. Осы деректерге сүйеніп, аурудың жіті немесе созылмалы ағымдылығын, оның ерекшеліктерін анықтауға болады.

Науқастың өмір тарихымен танысу аурудың даму себебі мен пайда болуына әсер еткен жағдайларды анықтауға мүмкіндік береді. Бұл науқас адамның өмірбаянымен танысу арқылы, оның дамып жетілу кезеңдерін нәрестелік, балалық, жасөспірімдік, ержеткен, қарттық шақтарын медициналық тұрғыдан сараптау. Ол үшін мына мәліметтер қажет: туып өскен жерінің ерешеліктері, ата-анасының денсаулығы мен туған отбасына байланысты деректер, нешінші бала болып туылғаны, қандай жағдайда, қалай өсіп жетілгені, өмірінің әр кезеңінде денсаулығында, дене құрылысының қалыптасу барысында байқалған ерекшеліктері, білімінің деңгейі, еңбекке кіріскен жасы, жұмыс орнында әсер тетін зиянды факторлар, әйел адамның еттекірінің басталған кезі, оның ерекшеліктері: жыныстық қатынаста, жүктілік пен босанғанда байқалған ерекше жағдайлар: өзінің отбасының жағдайы неше балалы, тұрғын үйінің жайы, тамақтану, дем алу ерекшеліктері, Сондай-ақ, науқастың өзінде, ата-анасы мен туыс-тумаларында байқалған ауруларға, әсіресе туберкулез, жыныс ағзаларының жұқпалы ауруларына, кейбір әйел немесе ер адамдарға тән ауруларға, басқа да жиі кездесетін сырқаттармен ауырған-ауырмағанына көңіл аударылады. Темекі шегу, нашақорлық, араққұмарлық сияқты зиянды әдеттердің науқас адамға қатысы бар-жоқтығына да зер салынады. Аталған деректер әдетте аурудың ағымының сипатын, себептерін айқындай түседі.

Қарап зерттеу. Дененің өлшемдері мен температурасын анықтау.

Науқас адамды қарап зерттейтін бөлме жылы әрі жарық болуы тиісті. Науқас толық шешінгеннен кейін, белгілі бір қалыптасқан жүйеге сүйене отырып зерттеледі. Бұл тәсіл екі түрге бөлінеді: жалпы шолу және дененің жеке бөлімдерін қарау. Қарап зерттеу, әдетте, жалпы шолудан басталады. Онда науқастың жалпы сырт пішінінің оның жас шамасына сәйкестігіне зер салынады. Өйткені кейбір сырқаттардың әсерінен науқастың тым қартайғандығы немесе басқа өзгерістер байқалуы мүмкін.

3. 
   Науқастың жалпы хал-жайын анықтау. Ол қанағаттанарлық, орташа, ауыр және өте ауыр болуы мүмкін.
   
4. 
   Науқастың ес-санасының күйін анықтағанда байқалатын өзгерістердің түрлері:
   

Б Абыржу (помрачение). Оған науқастың өз жағдайын дұрыс бағаламай, немқұрайдылықпен қарап, тыныштығы кетіп, мазасыздануы, сұраққа кешеуілдеп селқос жауап беруі сияқты белгілер тән.

В Мелшию (ступор)- қойылған сұраққа қолмен сілкілегенде ғана, онда да дұрыс жауап бермей, ұйқылы-ояу жағдайда қатып қалу.

Г Топастану (сопор). Науқас адам есінен танғанымен, жүйке талшықтарын тітіркендіргенде жауап беру қабілеті сақталады.

Д Естен тану (кома)-тыныс алу мен қанайналым ағзаларының қызметі сақталған науқас адамның тітіркендіргіштердің әсеріне жауап бермей, терең ұйқыда болуы.

Ес-сананың осы аталған өзгерістері қансырағанда, қандағы қанттың мөлшері артып немесе кемігенде, миға қан құйғанда, бүйрек немесе бауыр қызметінің жеткіліксіздігінен, арақпен уланғанда, т.б. себептерден байқалады. Ауыр ағымды инфекциялық аурулармен сырқат адамдардың денесі 40-41⁰С-ға дейін қызса, олар сандырақтап, тым қозып, галлюцинациялық жағдайына ұшырауы мүмкін.

2. 
   Жеңіл күй-қалып науқастың өзін-өзі күту жуынып- тарануға, төсегін жинап, өз бетімен тамақтануға, т.б. іс-әрекетті еркін орындауға мүмкіндігінің сақталуы.
   

3.Енжар күй-қалып, әдетте, арықтап әлсіреген немесе ессіз халдегі науқастарда байқалады, оларға медицина қызметкерлерінің немесе туыстарының күтімі қажет, яғни жатқан, отырған қалпын өзгерту, жуындыру, тамақтандыру.

Бұл тәсілді науқастың денесінің жалпы кейпі мен күйлілік дәрежесін, бойының ұзындығы мен салмағын, кеуде қуысының көлемі мен бітімін және тұлғаны жалпылай сипаттауға қажетті т.б. белгілерді қамтиды. Әр адамның жалпы тұлғасында морфологиялық, әрі функциялық ерекшеліктер болады. Осыған байланысты М,В, Черноруцкий адамның жалпы тұлғасын нормостениялы, гиперстениялы және астениялы деп үш түрге бөлген.

Жалпы тұлғасы астениялы адамның бойы мен көлденең өлшемін салыстырғанда бойының өлшемі басымдау, бет пішіні сопақтау, кеудесі ұзынша, құшықтау, иықтары салбыраңқы, қолтық шұңғылдары терең, құрсақүсті бұрышы 90⁰ –тан кем, кеуде-іш көкеті төмендеу орналасып, қабырғалары омыртқа жотасымен сүйір бұрыштана жалғасқан, қаңқа бұлшықеттері нашар жетілген, денесі арық болады. Бұл топқа жататын адамдарда ішек-қарын, жүйке, өкпе жүйесінің сырқаттары жиі кездеседі.

Нормостения тұлғалы адамның бойы мен көлденең өлшемдері сәйкес, қолтық шұңғылдарының тереңдігі орташа, құрсақүсті бұрышы тік бұрышқа жуық, иықтары тіктеу, бұлшықеттері қуатты әрі серпімді келеді.

Тұлғасы гиперстениялы адамның бойы аласа, денесі толық, етженді, аяқ-қолдары мен мойны қысқа, иықтары тік, кеудесі шалқақтау, құрсақүсті бұрышы 90⁰-тан артық, доғал, қолтық шұңғылдары тайыз, жауырыны жалпақ, кеуде-іш көкеті жоғары орналасып, қабырғалары омыртқа жотасымен тік бұрышқа жуықтана жалғасқан, ал бет-келбеті дөңгелек жүзді. Бұл топқа жүрек аурулары, гипертония, тас түзілу, сезімдік сияқты сырқаттар тән.

Науқас адамның бет пішінінен жігерлі-жігерсіздігін, мамандығының әсерін байқауға болады. Сұңғақ тұлға, еркін және жеңіл қимыл-қозғалыс көңіл-күйдің жақсы екендігін көрсетсе, тұлғаның түрлі өзгерістері сырқаттықты бейнелейді. Мысалы, туберкулез процесі омыртқа жотасын қисайтса немесе іш шеменінен кеуде тым керіліп, асқақтап кетуі мүмкін: миына қан құйылған адам аяғын сүйрете басса, дене қызуы тым көтерілген науқас теңселсе, ортан жіліктің ұршығы шыққан бала үйректің балапан жүрісімен жүреді.

Науқастың дене күйін көзбен шолып және тері астындағы шел майды қолмен байқап анықтауға болады. Ол үшін иықтың орта тұсының, қолтықтың, іштің немесе санның алдыңғы жағының терісін үш саусақпен қапсыра ұстап, қалыңдығын өлшеу керек. Оның қалыңдығы 2 см дей болса, науқастың дене күйі жақсы болғаны. Әдетте ішек қарын ісігімен, туберкулез, қалқанша без ауруларымен сырқат адамдар жүдесе, мешкейлер, дене қимылын аз жасайтындар, ми қосалқысын ісік шалған адамдар семіреді.

Бойды өлшеу үшін бойөлшегіш қолданылады. Бойөлшегіш-өлшемдік белгілері бар, жылжымалы қалақшамен жабдықталған ұзын, ағаш қазықша. Бойын өлшегенде науқас аяқ киімін шешіп, бойөлшегіштің қазықшасына шүйдесін, жауырын ортасын, екі өкшесін тигізіп тұруы керек. Жылжымалы қалақша науқастың төбесіне тірелген деңгей, яғни қазықшадағы цифр-оның бойының ұзындығын көрсетеді. Жас шамасы 25-30-дардағы әр адамның орташа бойы 165-180 см, ал әйел адамның-155-170 см. Мидың кейбір қосалқылары, мысалы гипофиз зақымдалғанда, бірде алыптық гигантизм, енді бірде, керісінше, ергежейлілік байқалуы мүмкін.

Науқастың салмағы ол ауруханаға түскен күні, кейін әр күн сайын, әдетте, таңертең, ашқарынға өлшенеді. Бұл тәсіл науқастың дене күйін анықтауға ғана емес, кейбір аауруларда оған қолданылған емнің әсерін бақылау үшін де қажет. Мысалы, жүрек немесе бүйрек ауруында денеге жиналған артық сұйықтықтың шығарылу деңгейін анықтап, зәршығару жолдарының қызметін қадағалау үшін.

Дененің орта салмағын өлшемей анықтауға да болады. Ол үшін бойдың ұзындығынан100-ді шегеру керек. Сонда, мысалы бойы 170 см адамның орта салмағы 70кг тең болғаны.

Тері-дененің сыртқы жабыны. Ол ішкі ортаны қорғап, тынысалу, заталмасу, т.б. процестерге қатысады. Көптеген аурулардың белгілерін теріден көруге болады. Теріні қарап зерттегенде оның түсіне, ылғалдылығына, серпімділігіне зер салыып, қабыршықтану, берту, жара-жарақат, тыртық, қантамырларының білеуленіп, тарамдануы, сусіңділенуі сияқты өзгерістердің бар-жоқтығына көңіл аударған жөн.

Терінің түсі сырқаттарда әр түрлі: ақшыл, сары, қола түсті, т.с.с.

Ақшыл түс қаны азайып, қансыраған, бүйрек ауруларымен, аорта ақауларымен сырқат немесе қанында темір немесе фолий қышқылы тапшы адамдарда байқалса, безгекпен сырқат адамдардың терісі бозғылтсары түсті, ал рак ауруына шалдыққандардың-бозғылт болады. Аддисон ауруынан тері қоңыр реңденсе, алмаспен немесе қорғасынмен уланғандардың терісі ағарады.

Тері дененің қызуы тым көтерілгенде, арақты мөлшерсіз ішкенде, қанда эритроциттердің немесе гемоглабиннің мөлшері тым көбейгенде, морфинмен уланғанда қызарады. Бір есте ұстарлық жай-бауыр ауруларымен сырқат адамдардың алақаны ғана қызаратыны.

Терінің көгеруі гемоглобиннің құрамында оттегі тапшы болғанда байқалуы мүмкін. Бұндай өзгерістер өкпе мен жүрек ауруларында орын алады. Көк рең денені түгел немесе жеке ағзалар мен оның бөліктерін ғана қамтып, жалпы немесе жергілікті түрде болады.

Сары түс өт жолдары таспен бітеліп, ісікпен немесе жалқықпен қысылғанда, эритроциттер тым көп мөлшерде ыдырап, билирубин көп түзілгенде байқалады. Сары түстің ақшылсарыдан қоңырқай жасылға дейінгі әр түрлі реңін тек күн жарық кезде ғана қарап ажыратуға болады. Аталған себептерден сарғаю пайда болған науқастың денесі қышып, онда тырнақтың сызаттары, ұсақ жарлар болу мүмкін. Дене акрихин, пикрин қышқылы сияқты дәрілерден де сарғаяды.

Кейде терінің пигменті азайып, ақтаңдақ пайда болады. Ал ыстықтағанда, қызу көтерілгенде, тер бездері зақымдалғанда, сұйықтықты көп ішкенде терінің ылғалдылығы артады.

Организмнен сұйықтық көп бөлініп шығарылса, тері құрғайды. Оның ссебептері көп: витаминдердің жеткіліксізділігі, жиі-жиі іш өту, ішек-қарын, инфекциялық аурулар т.с.с. Терінің ылғал-құрғақтығы қолмен сипап анықталады.

Терінің серпімділігі анықтау үшін оны қапсыра ұстап, жоғары қарай тартып, жіберіп қалу керек. Серпімділігі жақсы тері тез қалпына келеді. Арық немесе кәрі адамның терісінің, құрғақ терінің серпімділігі, әдетте төмен.

Теріде түрлі-түрлі бөртпелер, есекжем, жалақ, ісік, іріндік, темреткі, тыртық сияқты көптеген аукрулардың белгілері жиі ұшырасады.

Ұсақ тамырлар кеңейгендіктен пайда болып, саусақпен басқанда жойылып қайта көрінетін ақшыл-қызыл түсті дақ қызыл бөртпе розеола сүзекте, грипте, сифилисте байқалады. Жекелеген қызғылт дақтар дәрі-дәрмектердің әсеріне, кейбір іріңді ауруларға тән.

Есекжем- теріде қалыптасатын қышымалы, ақшыл түсті, күлбіреген ошақ. Ол организмнің сезімталдығын күрт арттыратын себептерден, көбінесе дәрі-дәрмектердің әсерінен қалыптасады.

Қанталау- қантамырлары зақымдалғандықтан, тері мен оның шелмай қабатына құйылған қанның ірілі-ұсақты ошақтары. Бұл гемофилия, Верльгоф ауруы, лейкоз сияқты мен жүйесінің сырқаттарында жиі байқалатын белгі.

Ұшық герпес-ішінде сұйықтық болатын, жарылғанда қабыршақтанып кететін, диаметрі 0,5-1см көпіршік көбінесе вирусты инфекцияларда кездеседі.

Кейбір аурулардан, хирургиялық операциялардан, жара-жарақаттардан кейін денеде тыртықтар қалады. Олардың да диагностикалық мәні зор.

Денедегі шаш пен түктің түр сипатының өзгеруі де аурудың белгісі болуы мүмкін. Мысалы, ішкі секреция бездері ауруларының кейбіреуінде шаш өспей немесе түсіп қалса, енді біреуінде, керісінше тіпті әйелдердің бетіне түк қаулап кетеді.

Түрлі аурулардың салдарынан тырнақта қалыптасатын өзгерістер де бірсыпыра. Тырнақтың сынғыштығы кейбір витаминдердің организмге жеткіліксіздігін көрсетсе, өкпенің созылмалы ағымды іріңді сырқаттарына тырнақтың сағат шынысы сияқтанып, ойыстануы тән.

Науқасты қарап зерттегенде оның бүкіл денесінің немесе кейбір мүшелероінің сусіңділеніп ісінгенін көруге болады. ОЛ жердегі саусақпен басып байқағанда, щұңғыл із қалады. Сусіңделінудің жергілікті түрі веналарға қан іркілгенде дамыса, оның жалпы түрі анасарка-жүрек немесе бүйрек ауруларында, аллергеннің әсерінен жедел түрде сезімталдық артқанда байқалады. Сусіңділенудің даму барысы оның себебіне байланысты. Жүрек ауруларында сусіңділену аяқтан басталса, бүйрек ауруларында беттен өрбиді. Жүрек ауруынан ісінген науқас ентігіп, беті көгереді: ол басын жоғары көтеріп, үнемі жастыққа сүйеніп, аяғын төсектен салбыратып, екі қолын тізесіне тіреп отыруға мәжбүр болады.

Бүйрек ауруынан суіңділенуі жылдам өрістейді. Ол науқастың төсектегі қалпына әсер етпейді. Бүйрек сусіңділенуінің ісігі жұмсақ әрі қайтымды. Науқастың беті ағарады.

Перитонит, іш түйнегі сияқты хирургиялық ауыр ағымды сырқаттардан халі өте нашарлаған науқастардың кейпі ерекше (Гиппократ бет-әлпеті). Ондай науқастан суық тер шығады. Денесі қатты бозарады. Беті қушиып, көзі шүңірейіп, жүзінен енжарлық байқалады, Бүйрегі ауратындардың беті, әсіресе көзінің айналасы мен қабағы ісініп, көзі сығырайып кетеді, Базед ауруымен науқастардың бетінің еееті кетіп, өңінен шыдамсыздық, шапшаң әрекетке бейімділік аңғарылады, екі көзі шарасынан шығып, бадырайып кетеді. Сіріспемен сырқаттардың беті жиырылып, тырысады, өңі күлгін тартады.

Көз бен оның төңірегінде байқалатын өзгерістер мынадай: қабақтың салбырап (птоз), ісінуі, көздің шарасынан шығып, бадыраюы, қызаруы, қанталауы, қос қарашақтың бір сәтте әр түрлі кеңеюі. Бұл өзгерістердің біразы нерв жүйесінің түрлі әсерімен байланысты. Қабақтың үнемі ашық тұрып, төмен қарағанда, қарашықпен үйлесімді қимылдамай, бұрыңғы қалпында қалып қоюы (Грефе белгісі), қос жанарды бір нүктеге қадап, сол нүктені біртіндеп жақындатқанда қарашықтардың қосылмауы (Мебиус белгісі), кірпікті сирек қағу (Штельвиг белгісі) сияқты белгілер Базед ауруынан симпатикалық нерв жүйесі зақымдағанда байқалады.

Науқасты қарап зерттегенде оның мұрнына да зәр салған жөн. Мерездің салдарынан мұрынның пұшық болуы, ал түрлі басқадай себептерден қызаруы, көгеруі немесе ісінуі, ентіккенде оның танауы дәлбендеуі мүмкін.

Бірқатар аурулардың белгілері құлшақта да ұшырасады. Мысалы, подагра ауруында құлақ қалқанына нуклеин қышқылды натрий тұздары шөгіп түйіншіктер түзеді.

Ауыз қуысын көптеген аурулардың айнасы деуге болады. Денесі қызған адамның ерні кезеріп, аузы құрғаса, басқа жағдайларда тіл ағарып, жарылып немесе ісінсе, енді бір сырқаттарда қызыл иек қанталап, тістің өзі немесе ұясы зақымдалады. Ауыздың шырышты қабықшасында көптеген ауруларға тән алуан бөртпелер, қабыршықтанған ошақтар, оық жаралар қалыптасады.

Мойын тұсын қарағанда веналардың білуіленіп кеңейгенін, артериялардың соғуын, қалқанша без бен моойындағы лимфа түйіндерінің ұлғайғанын, тыртықтарды және басқа ақау-зақымдарды көруге болады. Сау адамның лимфа түйіндері қолмен басып байқағанда да білінбесе, түрлі сырқаттардың әсерінен олардың көлемі, қатты-жұмсақтығы, төңірегіндегі ағзалармен арақатынасы, сезімталдығы өзгереді. Түрлі ауруларда лимфа түйіндерінің сипаты әртүрлі. Рак метастазы жайлаған лимфа түйіндері бірімен бірі біріккен, төңірегіндегі ағзалармен тұтасқан, басқанда ауырмайтын әрі қатты болады. Лимфогранулематоз ауруында олар өте ұлғайып, бірігіп, теріге жайылмай, оның астында бос жайғасса, туберкулезден – іріңдеп, жыланкөздер қалыптастырып, тыртықтанады.

Жалпы тұлғаны қарап зерттегенде қаңқа бұлшықетінің күші мен көлеміне зер салынады. Түрлі себептерден арықтағанда, нерв жүйесінің кейбір сырқаттарынан қаңқа бұлшықеті семіп, әлсірейді. Науқастың бұлшықет күшін дәрігер оған өз қолын қысөызып, тартқызып байқайды, Аяқ-қол бұлшықетінің көлемі сантиметрлік таспамен өлшенеді.

1. Ішкі мүшелердің анатомиялық ерекшеліктері қандай?

2. Ішкі мүшелердің физиологиялық ерекшеліктері қандай?

3. Қандай қалып пассивті деп айтылады?

4. Конституцияның қандай түрлерін білесіздер?

5. Жалпы қарау әдісіне не жатады?

6. Науқастың жалпы жағдайын бағалаңыз?

7. Ес-сананың қандай бұзылы түрлерін білесіздер?

8. Науқастың төсектегі қалпының қандай түрлерін білесіздер?


1) Тақырып: №2 Тыныс алу жүйесімен ауырған науқастарды тексеру әдістері (сұрастыру, кеуде қуысын қарау және пальпациялау).
2) Мақсаты: студенттерді тыныс алу жүйесі ауруларын тексеру әдістерімен таныстыру, студенттерге сұрастыру әдісін, оның кезеңділігін, негізгі шағымдарын және оның сипаттамасын анықтауды, ауру және өмір тарихын жинауды үйрету.
3) Лекция тезистері:

Тыныс алу жүйесін тексеру

Шағымы: жөтел бар ма, ентіге ме, көкірек тұсы ауырады ма? Осы жерде дәрігер тегіс дұрыстап талдағанда біліп алу керек, өйткені көкірек тұсының ауруы т.б. ауруларда кездеседі. Көкірек етінің қабынуы – миозите, қабырға нервтерінің қабынуы, қабырға арасындағы невралгияда, қабырғаның зақымдануында, жүрек және аортаның ауруы; өйткені іш қуысындағы ауруларда сол жакка қарай тартылып беріледі /иррадиация/.

Көп шағымдарды талдағанда ғана тыныс жүйесі ауруының белгілері екендігін анықтайсың. Қойылған сұрақтарды, талдап бөлек-бөлек қою керек. Мысалы: шағымы жөтел болса қандай жөтел құрғақ па, қақырықты ма, қай кезде пайда болады. Қақырық түрі, қан бар ма, жоқ па. Сондықтан дәрігер өкпе ауруының ерекше шағымдарын білу керек.

Көкірек тұсының ауруы - өкпе ұлпасында нерв талшықтары жоқ. Олар плевра, өкпе қабында орналасқан, сондықтан өкпе тұсындағы аурысынудың бәрі өкпе қабымен байланысты. Өкпе Қуысына жабысып қалу өкпе ауруларының үлкен кішілі зақымдануы плевра етегіне байланысты /плевра туберкулезы, өкпе қабынуы, рак т.б./. Қалыпты жағдайда жоғарғы және іштегі плевра етектері тегіс болады, дем алғанда бір-біріне тигенде ауырмайды. Ал қабынған кезде плевра етегіне фибринге толады, оның кеңею салдарынан нерв талшықтарына келіп тиеді де ауырсыну-ауру пайда болады.

Аурудың қалай шығу себептерін дәлелдеп беру үшін – плевриттегі сүйықтық аурудағы клиникалық белгілерінен білуге болады. Бұл жағдайда кеуде тұсындағы аурудың шығуы ауру басталар кезде болады. Ал кейіннен плевра бір бірінен ажырайды, плевра қуысына экссудат сүйықтар құйылады да ауру болмай қалады. Бұл жағдай жазылар кезде қайталануы мүмкін, өйткені экссудат – сүйық жайылады және жайылған плевра бір-бірімен қосылады.

Жөтелу рефлексінің дұғасы жөтелу жолындағы қабыну көзінде бөлінген рецептор аппараттардың қозғалу секрецияның, қанның немесе басқа заттар қозғалғанда қосылады (тамақ, шаң, сүйектер). Терапияда – қозғаушы күштер болып қақырық табылады. Тыныс жүйесінде қабынған кезде бронхтарда жиналған қақырықтыр болады. Жөтелдің рецепторлық зонасы плевра етектері. Сондықтан плевритте жөтел жиі болады.

Жөтел түрлерінің белгілерін ажырату керек. 1\ тұрақты; 2\ мезгіл-мезгіл; 3\ ұстамалы; 4\ құрғақ; 5\ қақырық шығарып; 6\ тембр - үріп-дыбыс байланысының ісінуімен, дауысы шықпай қалуы – бұл туберкулезде, сифилисте немесе порезде болатын жөтел түрлері.

Қақырық шығарып жөтелгенде болатын кейбір жағдайларды түсіндірсек 1\ тәуліктегі мөлшері; 2\ тәуліктегі шығаруының бірдейлігі; 3\ аурудың жағдайы – қандай жағдайда қақырықты жақсы шығара алады. Мысалы: өкпенің абсцесінді, көптеген іріңмен қатты иісті қақырықтың шығуы сау жақпен жатқанда шығуы.

1) түрі /түссіз, қоңырлау, сарғыш, жасыл, тот басқан сияқты/;

2) консистенциясы көбікті /үлкен бронхтардағы қабыну/, монолитті – кіші бронхтардағы қабыну;

3) қанды қақырық болуы немесе болмауы. Қанды қақырықта қан қақырықпен немесе бөлек түкірікпен, немесе өкпеден қан кеткендей болады. Қанды қақырық ауыр өкпе аурулардың белгісі /туберкулезде, ракте т.б./, немесе жүректегі аурулар /жүрек ақауындағы өкпедегі қан тұрып қалуында, инфаркт миокардында/. Ол өкпеден тыс себептерде де болуы мүмкін / тіс астынан жұтқыншақтан қан кеткенде/. Өкпеден қан кетумен асқазаннан қан кетіп жатқанын ажырату керек.

Ентігу – физиологиялық немесе патологиялық болып бөлінеді. Патологиялық ентігуге болар болмас ауырлықта ентікпе пайда болады, кейде тыныштықта болады. Ентігудің шығу тегі әртүрлі өкпе аурулары - өкпедегі қабілетін бұзады – ауа ауысуы бұзылып өкпедегі артериядағы қан өзгереді – қанда көміртегі көбейеді – тыныс орталығын тітіркендіреді де ентікпе пайда болады.

Ентігу – тыныс алудың бұзылуы, бір жағынан ауруға ауа жетпей жатқан сияқты болады, ал екіншіден дәрігер аурудың кейбір көрініп тұрған белгілер табуға болады.

Көбінесе субъективті және объективті ентігу болады, бірге болады. Субъективті жағдайда ентігу ғана болады басқа ештеңе көрінбейді. Кейде нерв жүйесі бұзылғаннан, тыныс жетіспеушілігінің алғашқы сатысында қанның құрамы әлі бұзыла қоймаған уақытысында объективті белгілер болмайды. Аурулар ентіккенде үреніп қалады, сыртынан білініп тұрады объективті белгілер. Бұл жағдайда тек объективті ентігу дейді. Ентігудің 3 фазасы болады:

4. 
   инспираторлық – дем ішке тарту кезінде қиналуы;
   
5. 
   экспираторлық – дем сыртқа шығару кезінде қиналуы;
   
6. 
   аралас – екі фазада дем алуы қиындайды.
   

Аурудан тұрмыс жағдайын, еңбек жағдайын толық сұрап алу керек. Үй жағдайының тұрмысының /суы бар, қараңғы жерде тұруы/, тыныс ауруларына ұшаратуы мүмкін /созылмалы бронхит, өкпе туберкулезі/. Қызметінде денсаулыққа зиянды жерде жұмыс істеуі мүмкін: цемент заводында, техника қауіпсіздігін сақтамаған жағдайда силикоз ауруына шалдығуы мүмкін, тас көмір шығаратын жерде - ... ауруына, шаңды жерде жұмыс істеу созылмалы өкпе ауруына әкеліп соқтыруы мүмкін. Ауру темекі шеге ме соны білу керек, өйткені темекі шегу рак пен созылмалы өкпе ауруын шақыруы мүмкін.

1)тыныс алу жүйесімен ауырған аурулар көбіне ынғайсыз жағдайда жатады. Мысалы: а/ сүйықты және құрғақ плевритте аурулар ауыратын жағымен жатқанды қалады; б/ бронхтың астмасы ұстаған кезінде аурулар жартылайды отырады немесе отырып қалады, екі қолымен жер теріп. Осы жағдайда тыныс алуына қосымша көкірек клеткасында еттер қосылады да тыныс алуын жеңілдетеді.

2)Терісің беті көгеріп, бозарып, қызарып тұруы мүмкін.

Көгеру – тыныс жүйесіндегі көптеген аурулар өкпедегі ауа алмасудың бұзылғанынан болады, ауа қанға толығымен түспей қалады сондақтан қандағы қайтадан пайда болған гемоглобиндердің көбеюінен көгеріп кетеді.

Бозарып кетуі - өкпеден көптен қан кеткенде болады. Жиі эксудативті плевритте болады.

Беттің қызаруы – көгеруі, сарғаю бәрі бірге өкпенің бір бөлігі қабынуынан болады /крупозды пневмония/.

3)Созылмалы-іріңдеген жағдайда – бронхоэктазда /көптеген ошақты бронхтардың кеңеюі іріңді қақырықтың жиналуына әкеледі/. Созылмалы өкпе абцессінде көбіне барабанды саусақ симптомы болады, бұл кезде аяқ-қол саусақтардың басының өлшемдері үлкен болады. Тырнақтардың үсті шығып тұрады – сағат шынысы сияқты.

Тыныс жүйесін қарау

Тыныс алу жүйесін көргенде анықтайтынымыз: көкірек формасын, оның бірдейлігі тыныс алғанда екі жағынаңда бірдей қатынасы, дем алғанда дем алуға көмектесетін еттердің қатысы, оның демінің жиілігі, тереңдегі және ырғағы.

Көкірек формасы – қалыпты ма жоқ зақымданған ба соған көңіл аудару керек. Қалыпты жағдайда көкірек қуысы 3 формаға бөлінеді: астеникалық, гиперстеникалық, нормастеникалық.

Астеникалық – арықтау көкірек қуысы алдыңғы-артқы өлшемі азайған көлденең қарағанда. Сондықтан ол сопақтау. Сонымен қатар абсолюттік өлшемі екеуінің де кішірейген, сондықтан көкірек куысы сопақта, торда болады. Астыңғы, үстіңгі бұғана жақсы көрініп тұр, жауырын көкірек үстінде жақсы көрініп тұр. Қабырғалардың арасы алшақ көрінеді. Қабырғасы қисайып бірінен соң бірі түріліп төменге қарай кеткен, екі жақтағы қабырға дұғасы үштік 90 градус кіші, қабырға аралық еттер мен иық еттері әлсіз орналасқан.

Гиперстеникалық формасы – семіздеу, толықтау көкірек қуысы абсолюттық өлшемі алдыңғы-артқы, көлденең өлшемдер үлкейген, сондықтан көкірек қуысы кең болады. Көпшілігінде алдыңғы-артқы өлшемі үлкейеді, сондықтан көлденеңнен көкірек бір-біріне жақындап, көкірек қуысы цилиндр тәрізді домалақ болады. Бұғананың асты мен үсті онша көрінбейді, бұғана білінбейді, жауырында сол сияқты білінбей тұрады. Қабырға асты жақын онша көрінбейді. Қабырғаның жолдары көлденең болып, бұрыш доғал болады. Көкірек қуысының толықтау болуына скелетке де, еттерің өсу күшіне байланысты.

Нормостеникалық – қалыпты көкірек қуысы. Орташа болады. Зақымданған көкірек қуысы – зақымдалу процессіне байланысты көкірегі деформацияланады – қисайады.

Кеуде қуысының паралитикалық формасы астеникалық формасы сияқты, парез айқын көрініп тұрады. Бұл аурудың көкірегі өкпенің созылмалы ауруында кездеседі. Бұл әкеліп өкпенің дәнекер ткандардың өсіп кетуіне, домаланып плевраның өсуіне кедергі болады да көкірек қуысының формасын өзгертеді, өзгеруі тағы басқа себептерден де болады, скелеттің туа бітті анатомиясынан, жас кезінде рахитпен ауырғанынан немесе омыртқасы ауырғанынан.

Эмфизематозды көкірек қуысы /бөшке сияқты/ - гиперстеникалық одан да қатты өсіп кеткен сияқты. Бұл көкірек қуысы өкпенің ұзақ уақыт терең дем алғанынан болады. Бұндай жағдайлар альвеолдағы ауаның көбейіп кетуінен болады, осыны эмфизема деп атайды. Эмфиземаның жедел, созылмалы түрлері болады.

Сонымен паралитикалық және эмфизематикалық көкірек қуысының формасы астеникалық және гиперстеникалық формаға келеді. Олардың айырмасы паралитикалық, эмфизематоздық форма тыныс жүйесінің зақымдануынан, астеникалық, гиперстеникалық форма конституция ерекшелік болады.

Зақымданған кеуде қуысы омыртқа конфигурациясының өзгерісіне әкеледі.

Ішпен дем алу – көкірек қуысының кеңеюіне диафрагма қатысады, бұл кезде демді ішке тартқанда іштің дем алуға білінер білінбес ішке қарай жоғарғы жағы тартылады. Кеуде тынысы әйелдерге қатысты, ал ішпен дем алу ерлерге қатысты.

3. 
   Чейн-Стокс тынысы
   
4. 
   Биота тынысы
   

Сипап зерттеу тәсілі қол мен зерттелетін ағзаның арасындағы кедергінің тығыздық айырмашылығынан туындайтын сезімге негізделген. Зерттелетін ағзаның физикалық қасиеттері мен онда пайда болған өзгерістерді зерттеу объектісін төңірегіндегі қатты құрылымдарға дәрігердің өкінші қолының алақанына немесе жамбас сүйегіне, т.б. тірей қысып барып сезуге, сөйтіп анықтауға болады.

Зерттеудің мақсатына, ағзаның ерекшеліктеріне, т.б. көптеген жағдайларға қарай сипап зерттеу тәсілін жүргізу жолдары да, реті де, оған қойылатын талап та түрліше. Айталық, терінің қалындығы мән серпімділігін бармақпен қапсыра қысып, ал оның ылғалдылығын сипап білуге болады. Дененің қызуы алақанды дененің әр жеріне жай ғана тигізу арқылы анықталса, кеуде қуысында туындаған дірілді, қалқанша бездер мен лимфа түйіндерінің көлемін, іш қуысындағы ағзаларды зерттеу үшін оларды қолмен басып сезу керек. Сөйтіп, сипап зерттеу тәсілінің бірнеше түрі бар: үстірін және терең: қос қолды: түрте сипау: қадай сипау: үстірін сырғыта сипау:

Алақанмен үстірін сипап зерттегенде ағзаның, ісіктің көлемі, ауырсыну-ауырсынбау, бұлшықеттің жиырылып қорғануы сезіледі. Тереңдете сипап зерттегенде ағзаның, ісіктің, басқа құрылымдардың шекарасы, бетінің бедері, қимылды-қимылсыздығы, қатты-жұмсақтығы байқалады. Ол үшін саусақтардың жұмсақ бетімен теріні зерттеу бағытына қарсы көріп барып, біртіндеп тереңдете басып зерттелетін ағзаны қозғалтуға тырысу керек. Осы әдіспен лимфа түйіндері де зерттеледі. Бірақ олардың топографиялық ерекшеліктерін ескеріп, мысалы жақ асты түйіндерін сипап зерттегенде иекті кеудеге жақындатқан, қолтық бездерін байқағанда қолды алдымен көтеріп, басар кезде төмен түсірген жөн. Кеуденің серпімділігін сезуге мүмкіндік береді. Кеуденің дауыс дірілін оның өткізгіштігі бірдей екі жағына екі алақанды бірден қойып анықтауға болады.

Көкірек сарайын сипалау 3түрлі мүмкіндікте тұрады:

1) Жеке сипалау

2) Көкірек сарайының төзімділігін анықтау

3) Дауыс дірілін анықтау.

Көкірек сарайын жеке сипалау: ауруда, дәрігерде өкпе мен жүрек зақымданғанда көкірек тұсының ауыратындығын біледі. Бұндай сезімдер экстрапульмональды зақымданудан кейін көкірек сарайы жеке сипалаудан табылады. Мынадай қабылдау тәсілі болады:

7. 
   көкірік сарайының еттерін ұстап көру – оның ауырғанымен тонусының жоғарлауы – миозитте болады.
   
8. 
   Қабырға аралығын сипап, басыпкөргенде ауратындығын анықтау – қабырға аралық невралгияда болады.
   
9. 
   Қабырғаны сипалау – ауруы мүмкін, онда сының болуы мүмкін. Қабырғаның ауруы – қатты және төмпешіктер болса онда қабырғаның қабынған, ісінген жағдайында.
   
10. 
    Омыртқа жолындағы нүктелері басып көргенде омыртқаның кеуде тұсында ауырған белгі ьолса онда – остеохондроз.
    
11. 
    Арқа миының нерв жолдарының қабынуы...
    
12. 
    Нұсқау саусағын бір жағына бірінші мойын омыртқаның, орта саусақты келесі жағына қойып басады мойын-көкірек омыртқалардың барлығын басып шығыпқай жері ауратынын табады.
    

Егер зақымданған жағдай дауыс тербелісін әлсіретуге әкелсе, онда дауыс тербелісі көкірек сарайының кей жернінде болмайды.

1. Бронх-өкпе патологиясы кезінде науқаста қандай шағымдар болады?

6. 
   Кеуде клеткасының қандай формаларын білесіз?
   
7. 
   Патологиялық кеуде клеткасының қандай түрлері бар?
   
8. 
   Тыныстың қандай типтерін білесіздер?
   
9. 
   Кеуде клеткасының пальрациялау әдісінің қандай түрлерін білесіздер?
   
10. 
    Дауыс діріліне түсінік беріңіз, өзгеру себептерін айтыңыз?
    

Перкуссия- ¼êïåíi ¹àíà åìåñ áàñºà äà æ¾éåëåðäi òåêñåðó äå êåðåê. Ôèçèêàëûº òåêñåðó ò¸ñiëi - ¸ð ò¾ðëi äåíå ½ð¹àíäà ºàëûïòû æà¹äàéäàí òåðáåòiëåäi, äàóûñ òîëºûíäà𠺽ëຠæ¾éåñiíå åñòiëåäi.

Äûáûñ ¼êïåíi òûºûëäàòºàíäà íåìåñå áàñºà æ¾éåíi êåëåñi áåëãiëåðìåí àíûºòàëàäû:

5. 
   äûáûñ ê¾øi íåìåñå äàóûñû – òåðáåëó àìïëèòóäàñûíà áàéëàíûñòû . Áiðäåé òûºûëäàòûï ½ð¹àí äàóûñòû» ê¾øi äàóûñòû» åñòiëó äûáûñû òiêå ïðîïîðöèîíàëüäû òûºûëäàòó æ¾éåñiíäåãi àóàíû» ñàëìà¹ûíà ºàòòû äàóûñòû òûºûëäàòºàíäà ¼êïå, àñºàçàí, àóûç ºóûñû. Ƹé äûáûñòû – àóà ½ñòàìàéòûí æ¾éåëåð – áàóûð, åòòåð, æ¾ðåê ò½ñû, ¼êïå æàïïàé ò½ð¹àí æåðëåð.
   

6. 
   Äûáûñòû» æî¹àðëàóû – äûáûñ òîëºûíû» ñàëìà¹ûíû» óàºûòûíà áàéëàíûñòû. Äûáûñòû» æî¹àðëàóû êåði ïðîïîðöèîíàëüäû òûºûëäàòó æ¾éåñiíäåãi àóàíû» ñàëìà¹ûíà. Àóà ê¼ï áîë¹àí ñàéûí, øû¹àòûí äûáûñ ò¼ìåí, äûáûñ øû¹àðó òîëºûíûíû» ñàíû óàºûòòàí àç áîëàäû, àóà àç áîë¹àí ñàéûí äàóûñû æî¹àðû (äûáûñ òîëºûíûíû» ñàíû ê¼ï). Ñîíäûºòàí òûºûëäàòºàíäà ¼êïå, àñºàçàí, ºîëºà, àóûç ºóûñûíäà òûºûëäàòó äàóûñû ò¼ìåí, àë áàóûðäû, åòòiòûºûëäàòºàíäà æî¹àðû áîëàäû.
   

7. 
   Äûáûñòû» ½çàºòû¹û – á½ë ½çຠòåðáåòiëåãí ºîç¹àëûñ íåìåñå äûáûñòû» áàòó óàºûòû . Á½ë àéòûë¹àí äûáûñ ì¾ìêiíäiãi òiêå ïðîïîðöèîíàëüäû òûºûëäàòó æ¾éåñiíäåãi àóàíû» ì¼ëøåðiíå, äûáûñòû» ½çàºòû¹û ¼êïåíi òûºûëäàòºàíäà áîëàäû. ²ûñºà äûáûñ ºàòòû æ¾éåëåðäi òûºûëäàòºàíäà áîëàäû. Ìûñàëû, áàóûðäû æî¹àðû àéòûë¹àíäàðäû ºîðòûíäûëàé êåëå àéòàðûìûç: æ¾éåëåðäåãi ºàé æåðäå àóà ê¼ï áîëñà òûºûëäàòºàíäà äàóûòû, ò¼ìåí,½çຠäûáûñ åñòiëåäi. Ƹíå êåðiñiíøå ºàòòû æ¾éåëåðäå ºàòòû, æ¸é, æî¹àðû æ¸íå ºûñºà äûáûñ áåðåäi. Ñûñû (òóïîé íåìåñå áåäðåííûé) äûáûñ åòòåð ê¼ï ½ëïàëàäà.
   
8. 
   Òèìïàí – äàáûë äûáûñ åñòiëåäi (tympanon – барабан) ºàëûïòû æà¹äàéäà êåé æ¾éåëåðäåãi òûºûëäàòºàíäà (àñºàçàí, iøåê, êå»iðäåê, àóûç ºóûñû) ä½ðûñ ìåçãië-ìåçãië òåðáåòiëåäi . Ñîíûìåí òûºûëäàòó äûáûñû áàðàáàí äàóûñû ñèÿºòû ìóçûêàëäû äàóûñ áåðñå îíäà îíû – òèìïàíèêàëûº äûáûñ áîëàäû. Îë äûáûñòàð iøòåãi æ¾éåëåðäi» ¾ñòiíåí øû¹óû.
   

Áàñòû òûºûëäàòó äûáûñûíû» ìiíåçäåìåëåði

Ýòàëîíû: äûáûñòû æ¾éåëåð.

Ýòàëîíû æîº, ´êïå ýìôèçåìàñûíäà áîëàäû.

´êïå äûáûñûíû» á¸ñå»äåói- äàóûñòû, æî¹àðû, ½çàºòàó áîëàäû. Ñîäàí á½ë äûáûñ æ¸é, æî¹àðû, ºûñºà – ò½ðàºòû ¼êïå äûáûñûíàí ºàëûïòû äà, çàºûìäàí¹àíäà îñûíäàé áîëàäû. Ýòàëîíû: ñàëûñòûðìàëû æ¾ðåê ò¾éû¹û, ñàëûñòûðìàëû áàóûð ò¾éû¹û.

Перкуссия тәсілдері: ¼òå êå» òàðà¹àí òûºûëäàòó ò¾ði, ñàóñàºòû» ¾ñòiíå ñàóñàºïåí ½ðó ò¸ñiëi Ã.Í. Ñîêîëüñêèéäi» òûºûëû.

(æàëïû åðåæåñi ìåí òåõíèêàñû)

´êïåíi» òûºûëäàòóûí àóðó ò¾ðåãåï ò½ð¹àíäà æàñàéäû. Åãåð àóðó ò½ðà àëìàñà, æàòûï áàðûï òûºûëäàòàäû. Àóûð íàóºàñòàð¹à îòûðó¹à áîëìàéäû, ñîíäûºòàí òûºûëäàòó àëäûíàí æ¸íå æàíûíàíê¼êiðåê ñàðàéûíû» ¾ñòiíåí òûºûëäàòàäû. Òûºûëäàòºàí êåçäå åòòåði áîñ áîëó êåðåê, ¼éòêåíi òûºûëäàòó äàóûñûí ¼çãåðòiï æiáåðói ì¾ìêií.

´êïåíi òûºûëäàòºàíäà: æàëïû òûºûëäàòó åðåæåñiíi» òåõíèêàñûí ºîëäàíûï, òûºûëäàòó¹à ºàòûñòû åðåæåíi ìå»ãåðó êåðåê:

7. 
   ñàóñຠ¾ñòiíäåãi ñàóñàº, ñîë ºîëäà¹û îðòàñûíäà¹û ñàóñàºòû áàðëûº æåðãå ºàòòû ºûñïàé ºîÿäû;
   
8. 
   áàñºà ñàóñàºòàðû ñîë ºîëäû» ½ðàòûí ñàóñàºòàí ¸ði ò½ðó êåðåê;
   
9. 
   ½ðàòûí ñàóñຠ- áàëòàñû(î» ºîëäû» îðòàäà¹û ñàóñà¹û) ñàóñà¹ûíû» áàñû òûºûëäàòºàíäà, ½ðàòûíñàóñຠòiêå á½ðûøòû áîëó êåðåê, ºèñàéûï ñàóñàºòàðûíû» áàñû òiêå á½ðûøòàð ò½ðó êåðåê;
   
10. 
    òûºûëäàòó ê¾øií ºîëäû» ºèìûëäàðû áið¹àíà ºîëäû» áóûíûí ¹àíà ºîç¹àëàäû î» æàºòà¹û èûºòà, ºîëäû» áóûíäàðû äà ºèìûëäàìàéäû, ñîíäûºòàí ºèìûëûí àçàéòó êåðåê;
    
11. 
    òûºûëäàòó ê¾øi ñåêiðiï ò½ðó êåðåê (ºûñºà æ¸íå ìåçãië-ìåçãië) òûºûëäàòàòûí ñàóñຽð¹àí ñî», ñàóñຠòåç æî¹àðûê¼òåðiëiï êåòói êåðåê;
    
12. 
    ¸ð òûºûëäàòàûí æåðäå 2 ðåò ½ðàäû, ½ðó ê¾øi áiðäåí áîëó êåðåê.
    

Òûºûëäàòó åðåæåñiìåí òåõíèêàñû áàñºà ñàëûñòûðìàëû æ¸íå òîïîãðàôèÿëûºòûºûëäàòóäû» ¼çiíi» åðåêøåëiãi áîëàäû.

Áåëãiñi áið æåðäi ñàëûñòûðìàëû ò¾ðäå ê¼êiðåê ñàðàéûí òûºûëäàòàäû ä¸ë ñîë ºàðñû æà¹ûíàí ñîë åñòiëåäi. ²àëûïòû æà¹äàéäà ¼êïå ¾ñòiíäåãi äàóûñ ê¸äiìãi ¼êïå äûáûñû áîëàäû. Áið æåðäåí áàñºàñû ºàëûïòû æà¹äàéäà îë æåðäåí òèìïàíèêàëûº äûáûñ øû¹àäû, á½ë æåð æàðòûëàé òðàóáå àéìà¹û, îë ñîë æàºòà¹û ê¼êiðåê ºóûñûíû» àëäû»¹û ò¼ìåíãi æàíûíäà áîëàäû. Àóìà¹û ¸ð àäàìäà ¸ð ò¾ðëi áîëàäû. Á½ë æåðäåãi òèìïàíèêàëûº äûáûñ øû¹óû àñºàçàí àñòûíû» ñîë æຠäèàôðàãìàíû» æàºûí áîëóûíàí ò¼ìåíãi ñîë æຠ¼êïåãå áàéëàíûñòû. ²àëûïòû æà¹äàéäà áiðäåé äûáûñ áåðåäi, åãåð áàñºà äûáûñ áåðñå (äûáûñ ºûñºàðûïøû¹óû, òèìïàíèêàëûº äûáûñ) îíäà çàºûìäàí¹àí äåãåí ñ¼ç.

Ñîíûìåí ñàëûñòûðìàëû (ïåðêóññèÿ) òûºûëäàòóäû» å» áàñòû ìiíäåòi äàóûñòû» ºàíäàé åêåêíií áiëó ñàëûñòûðìàëû òûºûëäàòóäû» íåãiçãi åðåæåñi:

5. 
   òûºûëäàòºàíäà åêi æàºòû áiðäåé æåðäi òûºûëäàòàäû;
   
6. 
   ½ðó ê¾øi áiðäåé áîëó êåðåê ñàëûñòûðìàëû òûºûëäàòóäû áàñûíàí àÿ¹ûíà äåéií;
   
7. 
   òûºûëäàòóäû îðòà ê¾øïåí ñî¹ó êåðåê;
   
8. 
   ê¼êiðåê ñàðàéûíäà¹û êåéáið æåðëåðäi òûºûëäàòºàíäà á½¹àíàäàí ò¼ñïåí ê¼êiðåê ñàðàéûíû» æîëûíû», æàóûðûí àñòûí ºàáûð¹à¹à ïàðàðåëüíî, ºàáûð¹à êåòó æà¹ûìåí òûºûëäàòàäû, ºàáûð¹àíû» ¾ñòiíå ñàóñàºòû ºîéûï ½ðó¹à áîëìàéäû. Áið ºàáûð¹àíû ½ðñຠáàðëûº ºàáûð¹à òåðáåòiëåäi.
   

Àëäûíàí òûºûëäàòó: àóðóäû» ºàëïû: àóðó ò½ðûï ò½ð, ºîëäàðû ò¼ìåí ºàðàé ò¾ñiï ò½ð. ĸðiãåðäi» ºàëïû: ä¸ðiãåð àëäûíàí ò½ðàäû àóðóäû» î» æà¹ûíäà ò½ðàäû ¼éòêåíi î¹àí î» æà¹ûíäà ñîë æà¹ûíäà òûºûëäàòó î»àé áîëó ¾øií ãèãèåíàëûº ò½ð¹ûäàí ä¸ðiãåðäi» àóðó¹à æàºûí ò½ðó¹à áîëìàéäû. Àëûñ ò½ðó òûºûëäàòó¹à êåäåðãi êåëòiðåäi. ĸðiãåð òûºûëäàòó ìåçãiëiíäå ê¼ï æ¾ðå áåðñå åêi æà¹ûí ñàëûñòûðó ìàºñàòûìåí òûºûëäàòºàíäà àðàñû ½çàï êåòiï äèàãíîñòèêà¹à êåäåðãi áîëàäû. Àðàºàøûºòû» ä¸ðiãåð ìåí àóðóäû» ê¼ðiï æàòºàí àóðóäû» áîéûíà,ê¼êiðåê ñàðàéûíû» º½ðûëûìûíà (êå», òàð) ñîíäûºòàí òûºûëäàòó¹à êåäåðãi áîëìàéòûíäàé æà¹äàé æàñàï åêi æà¹ûíäà áiðäåéàðòûº ºèìûëäàìàé òûºûëäàòó êåðåê.

Òûºûëäàòó ðåòi : òûºûëäàòóäû ¼êïåíi» æî¹àð¹û ½øûíàí áàñòàéäû. Á½ë ¾øií òûºûëäàòàòûí ñàóñàºòàðäû î» á½¹àíà àñòûíàí á½¹àíà¹à ïàðàðåëüíî 2 áiðäåé àðàñûí åçåiï ½ðó êåðåê. Ñîäàí ä¸ë ñîë ñèÿºòû ñîë æຠ¼êïåíi» ¾ñòií òûºûëäàòó êåðåê 1-øi-2øi ºàáûð¹à áið æà¹ûíàí îäàí êåéií åêiíøi æà¹ûíäà òûºûëäàòàäû. Îñûìåí àëäû»¹û òûºûëäàòó áiòåäi.

3-øi ºàáûð¹àäàí áàñòàï àëäû»¹û æà¹ûíàí òûºûëäàòó áiòåäi, ¼éòêåíi á½ë æåðäåí ò¼ìåí ñîë æà¹ûíäà òûºûëäàòó äàóûñû ¼çãåðåäi, ñåáåái æ¾ðåêêå æàºûí, á½ë ìà»äà àóà æîº. Òûºûëäàòó ºàáûð¹à àðàñûíäà îðòà á½¹àíà ñûçû¹ûí, îðòà ñàóñຠæàðòûñûíäà áîëó êåðåê.

´êïåíi òîïîãðàôèÿëûº òûºûëäàòóäû» ìiíäåòi ìåí îíû» ïðèíöèïi: ¼êïåíi» øåê àðàñûí àíûºòàó æ¸íå ò¼ìåíãi æà¹ûíû» ºèìûëäàóûí áiëó. Á½íû áiëóãå - ¼êïåäå àóà áàð òûºûëäàòºàíäà òàçà ¼êïå äûáûñûí àë àéíàëàäà¹û ì¾øåëåð ìåí ½ëïàëàð òûºûëäàòºàíäà àóûññûç äûáûñ áåðåäi. ʼêiðåê ñàðàéûí òûºûëäàòºàíäà àóà ½ñòàìàéòûí ì¾øåëåðãå æàºûí æåðëåði ìûñàëû áàóûðäû – òàçà ¼êïå äûáûñûí áåðåäi. Ñàóñàºòû ¾çáåé òûºûëäàòà áåðñå» ºàòòû ì¾øåãå ºàðàé, ìûñàëû áàóûð ¼êïå îðíàëàñºàí æåðäå àíûº ¼êïå äûáûñû, àóà æîº æåðäåí òûºûëäàòó äàóûñû – äàóûññûç áîëàäû. Òûºûëäàòó äûáûñòàðûíû» äàóûñòàðûíû» åðåêøåëiêòåði ¼êïåíi» øåêàðàñûí àíûºòàó¹à áà¹ûòòàë¹àí.

Òîïîãðàôèÿëûº перкуссияның åðåêøåëiêòåði

5. 
   Òûºûëäàòó ñàóñàºòàðûí ºèìûëäàòûï òàçà ¼êïå äûáûñûí äàóûññûç äûáûñºà ºàðàé æûëæûòàäû. Ñîíûìåí ¼êïåíi» î» æàºòà¹û ò¼ìåíãi øåºàðà îðòû á½¹àíà ñûçû¹ûìåí òûºûëäàòûï àëäûìåí ê¼êiðåê ñàðàéûí áàóûð¹à äåéiíãi æåðäi òûºûëäàòàäû á½ë æåðäå àíûº ¼êïå äûáûñû øû¹àäû, îäàí êåéií ò¼ìåí áàóûð¹à ò¾ñêåíäå äàóûññûç äûáûñ áåðåäi.
   
6. 
   ²à¹ó ñàóñà¹ûí ê¼êiðåê ºóûñûíû» ¾ñòiíå ºîÿäû òóïîñòü øû¹àòûí øåºàðà¹à ïàðàðåëü . ´êïåíi» ò¼ìåíãi øåºàðàñûí àíûºòàó ¾øií ñàóñàºòû ½çûíûíàí òiãiìåí òûºûëäàòàäû áàóûð¹à ºàðàé.
   
7. 
   Ƹé òûºûëäàòóäû ºîëäàíàäû.
   
8. 
   Òîïîãðàôèÿëûº òûºûëäàòó êåçiíäå òóîé äûáûñòû òàóûï îíû æ¸é ¹àíà áåëãiìåí ºîÿäû. Òàçà äûáûñ øûººàí æàºòàí òûºûëäàòûï æûëæûòàìûç. Êåçåêïåí òîïîãðàôèÿëûº òûºûëäàòó àðºûëû áiëåòiíiìiç: àëäûíàí (á½¹àíа ¾ñòiíåí) ¼êïåíi» æî¹àð¹û ½øûíû» áèiêòiãi, àðòûíàí ¼êïå ½øûíû» æî¹àð¹û ½øûíû» áèiêòiãi (æàóûðûí ¾ñòiíåí) – Êðåíèãà àóìà¹ûí – ê¼ëåìi - ¼êïåíi» ò¼ìåíãi øåêàðàñûí - ¼êïåíi» ò¼ìåíãi æà¹ûíû» äåìàë¹àíäà¹û ºèìûëû.
   

ĸðiãiåð ìåí àóðóäû» ºàëïû òîïîãðàôèÿëûº òûºûëäàòóäû» ýòàëîíûíà áàéëàíûñòû àíûºòàëàäû.

Àëäû»¹û æàºòàí ¼êïå ½øûíû» æî¹àð¹û áèiêòiãií àíûºòàó. Àóðóäû» ºàëïû: àóðó ò½ðûï ò½ð, åêi ºîëû ò¼ìåí ò¾ñiï ò½ð, íåìåñå îòûð, åêi àëàºàíûìåí òiçåñií ½ñòàï. Åãåð àóðóäû» áîéû ä¸ðiãåðäi» áîéûíàí áèiê áîëñà, àóðóäû îòûð¹ûçûï ê¼ðåäi. Òûºûëäàòó ðåòi: òûºûëäàòàòûí ñàóñàºòû á½¹àíàíû» ¾ñòiíåí ºîÿäû. Îðò໹û ñàóñàºòû» îðòàñû òûºûëäàòàòûí ñàóñຠόàíàíû» îðòàñûíäà ò½ðàäû. Ñîäàí òûºûëäàòûï, òûºûëäàòûí ò½ð¹àí ñàóñຠόàíàäàí æî¹àðû æûëæûòàäû, ïàðàðåëüíî . Òûºûëäàòóäû» áàðàòûí æåði æî¹àð¹û á½ðûø îë òðàïåöèÿíû» åòòåí æ¸íå ê¼êiðåê á½¹àíà ñîñöåâèäíûé åòòåðäåí º½ðàë¹àí. Òûºûëäàòóäû îíû» ¼êïå äûáûñû òóïîé¹à àéíàë¹àíøà iñòåé áåðåäi, îë æåðäå ¼êïå ½øûíû» áèiêòiãi 3-4 ñì á½¹àíà îðòàñûíàí æî¹àðû áîëàäû.

Àðòûíàí ¼êïå ½øûíû» áèiêòiãiíi» ò½ð¹àíûí àíûºòàó: àóðóäû» ºàëïû: àóðóäû» îòûð¹àíû, ò½ð¹àíû, ºîëûíû» ºàëïû ¸ñåð åòïåéäi. ĸðiãåð ñîë æຠºîëûíû» ºàñûíäà ò½ðàäû.

Òûºûëäàòó ðåòi: ¸ð æàºòà î»äà, ñîëäà òûºûëäàòóäû æàóûðûí ½øûíàí 1-2 ñì ëàòåðèàëüäû ¶II ìîéûí îìûðòºàñûíû» ¼ñêií ½øûíà ºàðàé, àóðóäû ñ¸ë å»êåéþií ñ½ðàéäû. Òûºûëäàòó ñàóñà¹ûí æàóûðûí ½øûíû» ¾ñòiíå ºîÿäû. 10-15 ãðàäóñ á½ðûøïåí, îðò໹û ñàóñàºòû» îðòàñû æàóûðûí á½ðûøûíà ìåäèàëüäû áîëàäû. Òûºûëäàòàòûí ñàóñàºòû æûëæûòûï îòûðûï áàñòàïºû êåëå æàòºàí æåðìåí ïàðàðåëüíî áîëó êåðåê.

²àëûïòû æà¹äàéäà àðòºû ¼êïåíi» æî¹àð¹û áèiêòiãi ¶II ìîéûí îìûðòºàíû» ¼ñiíiíå ñ¸éêåñ êåëåäi.

Кренинг алаңының көлемін анықтау

Êðåíèãà àóìà¹û òûºûëäàòºàíäà á½¹àíà ¾ñòiíäåãi ¼êïå ½øûíû» ê¼ëåìi. Àóðóäû» ºàëïû: àóðó îòûð. ĸðiãåðäi» ºàëïû: ä¸ðiãåð àóðóäû» àðòûíäà ò½ðàäû.

Òûºûëäàòó ðåòi: òûº¼ûëäàòó ñàóñà¹ûí á½¹àíà ¾ñòiíåí, á½¹àíà¹à òiêåñiíåí ïåðïåíäèêóëÿðíî ºîÿäû. Îðòàñûíà ñîñûí ñàóñàºòû» ½øûíà òûºûëäàòàäû. Ëàòåðàëüäû, ñîäàí ñî» ìåäèàëüäû. Ìåäèàëüäû òûºûëäàòºàíäà ñàóñàºòû» ½øòàðû ìåí òûºûëäàòó ñàóñàºòàð ¾øòiê á½ðûø (15-20 ãðàäóñ) á½¹àíà¹à ºàðàé áîëàäû. Ñîíûìåí í¾êòåíi òàóûï àëûï ( ëàòåðàëüäû æ)íå ìåäèàëüäû) àíûº ¼êïå äûáûñûíàí òóïîé äûáûñ øûººàíøà îñû åêi í¾êòåíi» àðàñûíû» ê¼ëåìi Êðåíèãà àóìà¹û, ºàëûïòû æà¹äàéäà 5-8 ñì áîëàäû.

´êïåíi» ò¼ìåíãi øåºàðàñûí àíûºòàó: òûºûëäàòó æî¹àðûäàí ò¼ìåíãå ò½íûº ¼êïå äàóûñûíàí òóïîé äûáûñºà ºàðàé . Á½íû àíûºòàó¹à àðíàóëû òîïîãðàôèÿëûº ñûçûºòàð ñîíûìåí ïàéäàëàíàäû. 10 òîïîãðàôèÿëûº ñûçûºòàð áàð îë ê¼êiðåê ñàðàéûíà òiãiíåí îðíàëàñºàí .

11. 
    Àëäûíàí ê¼êiðåê îðòàñûíàí àëäû»¹û îðòà ñûçû¹û ¼òåäi.
    
12. 
    Îìûðòºàíû» ¼ñií á¼ëiãi àðºûëû àðòûíäà¹û îðòà ñûçû¹û ¼òåäi. Á½ë åêi ñûçûºòàí ¸ð ê¼êiðåêòi» åêi æà¹ûíäà ñûçûºòàð áàð.
    
13. 
    ʼêiðåê æàíûíàí ê¼êiðåê ñûçû¹û ¼òåäi.
    
14. 
    Á½¹àíà îðòàñû àðºûëû – îðòà á½¹àíà ñûçû¹û ¼òåäi. Á½ë åìøåê ½øû ñûçû¹û ìåí áiðãå áîëàäû.
    
15. 
    Ñû åêi ñûçûºòû» îðòàñûíàí – ê¼êiðåê æàíûíäà¹û ñûçû¹û.
    
16. 
    Àëäû»¹û ºîëòûºòû» àñòû àðºûëû – àëäû»¹û ºîëòûº àñòû ñûçû¹û.
    
17. 
    Îñû ºîëòûº àñòû àðºûëû – îðòà ºîëòûº àñòû ñûçû¹û.
    
18. 
    Àðòºû ºîëòûº àñòû – àðòºû ºîëòûº àñòû ñûçû¹û.
    
19. 
    Æàóûðûí ½øû àðºûëû – æàóûðûí ñûçû¹û.
    
20. 
    Îñû ñûçûºòàð àðàñûíäà æ¸íå àðºàäà îðòàñûíäà îìûðòºà æàíûíäà¹û ñûçû¹û.
    

Á½ë ñûçûºòàð … òàóûï àëó¹à áîëàäû, ñîíäà äà òîïîãðàôèÿëûº òûºûëäàòºàíäà ºàëàìàñàïïåí áåëãiëåï àëûï àë¹àí ä½ðûñ.

λ æຠ¼êïåíi òûºûëäàòºàíäà àëäûìåí ê¼êiðåê æàíûíäà¹û ñûçûºòû, ñîäàí á½¹àíà îðòà ñûçû¹û, ò.ñ.ñ. îìûðòºà îðòà ñûçûíàí áiòåäi. Ñîë æàºòàí ê¼êiðåê æàíûíäà¹û á½¹àíà îðòàñû æ¸íå àëäû»¹û ºîëòûº àñòû ñûçû¹û ïàéäàíûëìàéäû ¼éòêåíi æ¾ðåê ïåí Òðàóáå àéìà¹û áàð òîïîãðàôèÿëûº òûºûëäàòó ì¾ìêií åìåñ.

Àóðóäû» ºàëïû: ê¼êiðåê æàíûíàí æ¸íå á½¹àíà îðòàñûí òûºûëäàòºàíäà àóðó ò½ðûï ò½ðàäû, ºîëäàðû ò¼ìåí ò¾ñiðåï, àóðó ºîëûí ê¼òåðiï ò½ðàäû, àëàºàíäàðû æåëêåñiíäå, àë æàóûðûí ìåí îìûðòºàíû» æàíûíäà¹û ñûçûºòàðäû òûºûëäàòºàíäà àóðóäû» ºîëû ò¾ñiï ò½ðàäû áiðຠºîëäàðû ºîñûëûï ò½ðìàéäû. (ñàëûñòûðìàëû òûºûëäàòóäà¹û ñèÿºòû) ¼éòêåíi æàóðûííû» àðàñûíû» ¾ëêåþiíåí êåðåãi æîº. ĸðiãåðäi» ºàëïû: àëäû»¹û æà¹ûí òûºûëäàòó ¾øií ä¸ðiãåð î» æà¹ûíàí àóðóäû» àëäûíäà, åãåð æàíûí î» æຠ¼êïåíi» òûºûëäàòºàíäà àðò æà¹ûíàí à, àë ñîë æຠ¼êïåíi» æîëûí òûºûëäàòºàíäà àëäûíàí, àë àðò æàºòà òûºûëäàòºàíäà î»ûíäà, ñîëûíäà àðò æà¹ûìåí ñîë¹à ºàðàé ò½ðàäû.

´êïåíi» ò¼ìåíãi øåêàðàñûí àíûºòàó êåçiíäåãi áåðiëåòií æàëïû ìåòîäèêàëûº ì¸ëiìåò:

9. 
   òûºûëäàòºàíäà ºàíäàéäà òîïîãðàôèÿëûº ñûçûºòà ºà¹ó ñàóñàºòàðû æî¹àðûäàí ò¼ìåíãå ºàðàé òûºûëäàòó ñûçûº ¾ñòiíåí ò¾ñiðó êåðåê .
   
10. 
    Ò¾ñiíiêòi áîëó ¾øií òûºûëäàòó ñûçûºòàðûí ¾ñòiíäåãi ñàóñàºòàð àðà ºàøûºòû¹û àëøàºòàó áîëñà òàçà ¼êïå äàóûñû æàºñû åñòiëåäi, åãåð ò½éûº äûáûñ øûºñà ñàóñàºòû æûëæûòàäû ¼éòêåíi ò½íûº äûáûñòû» ä¸ë øåêàðàñûí òàáó êåðåê.
    
11. 
    Òûºûëäàòó êåçiíäå ñàóñàºòàðäû ò¼ìåíãå ºàðàé æûëæûòà êåëiï ò½íûº äûáûñ øû¹óû ì¾ìêií. Á½ë æåðäå ò½ðûï ºàëó¹à áîëìàéäû ¸ði ºàðàé æàë¹àñòûðà áåðó êåðåê äûáûñ øûºïà¹àíøà ¼êïåíi» øåêàðàñûíà äåéií àïàðó êåðåê. Á½ë æåðäå ò½íûº äûáûñòû» øû¹óû áàóûðäû» îðíàëàñóûíàí áîëàäû ¼êïåíi» øåêàðàñûí ò½íûº æåðäå åêåí äåñå»iç ºàòåëåñói»iç ì¾ìêií, îë æåðäå ¼êïåíi» á¼ëiãi áîëóû ì¾ìêií.
    
12. 
    ¼êïåíi» øåêàðàñûíû» áiðiíøi òûºûëäàòºàíäà áiðäåí òàáó ºèûí áîëàäû. ĸðiãåð òûºûëäàòºàíäà ò½íûº äûáûñºà ò¾ñiï êåòêåíií áàéºàìàé ºàëóû ì¾ìêií òûºûëäàòó ñàóñàºòàðû ò¼ìåíãå ºàðàé æûëæûï ñûçûºòàí àñûï êåòói ì¾ìêií. Á½ë æà¹äàéäà ¼êïå øåêàðàñûí àíûºòàó òûºûëäàòó ñàóñàºòàðûí æî¹àðû æûëæûòà ñàëó¹à áîëìàéäû, îíäà òîïîãðàôèÿëûº òûºûëäàòó åðåæåñi á½çûëàäû îë àíûº äûáûñòàí ò½íûº äûáûñºà ºàðàé áîëóû êåðåê. Ñîíäûºòàí òûºûëäàòó ñàóñàºòàðûí àíûº äûáûñòàí ºàéòà áàñòàó êåðåê, òûºûëäàòó ñàóñàºòàðûìåí ò¼ìåíãå ºàðàé ò½íûº äûáûñºà ºàðàé àíûºòàìàéäû. Áiðiíøi ½ð¹àí í¾êòåäåí åêiíøi òûºûëäàòºàíäà ò¼ìåí áîëó êåðåê.
    
13. 
    Òûºûëäàòó ñàóñàºòàðûí ò¼ìåíãå ºàðàé æûëæûòºàíäà òåðiíi òàðòûï êåòóãå áîëìàéäû. Æî¹àðûäàí ò¼ìåíãå ºàðàé ¼ç ïîçèöèÿñûí ñàºòàó êåðåê, ¼éòêåíi òåðiãå ñàëìຠò¾ñiï ¼ç ñåðïiìäiëiãiíåí àéûððûëàäû äà ò½íûº äûáûñòû òàáó¹à êåäæåãði êåëòiðåäi.
    
14. 
    Òûºûëäàòó ñàóñàºòàðû òûºûëäàòºàíäà ¸ð òîïîãðàôèÿëûº ñàóñàºòû» ¾ñòiíäå ê¼ëäåíå» áîëó êåðåê.
    
15. 
    Æî¹àðûäàí ò¼ìåí ºàðàé òûºûëäàòûï ò½íûº äûáûñòû òàïºàí ñî» òûºûëäàòó ñàóñà¹ûí àëìàé ò½ðûï øåêàðàíû áåëãiëåï àëó êåðåê.
    
16. 
    Øåêàðàñûí áåëãiëåï àëûï ä½ðûñòû¹ûí òåêñåðó êåðåê. Îë ¾øií æî¹àðûäàí ò¼ìåíãå ºàðàé ºàáûð¹àíû ñàíàó êåðåê áåëãi ºîé¹àí æåðãå äåéií, ºàé ºàáûð¹àäà íåìåñå ºàáûð¹à àðàñûíäà øåêàðàñû ºàé òîïîãðàôèÿëûº ñûçûºïåí ñ¸éêåñòiãií ºàëûïòû æà¹äàé ìåí òåêñåðó êåðåê.
    

Òûºûëäàòó ò¸ðòiái: æî¹àðûäà àéòûë¹àíäàé î» ¼êïåíi» ò¼ìåíãi øåêàðàñûí àíûºòàó ¾øií ê¼êiðåê æàíûíäà¹û ñûçûºòàí áàñòàéäû, òûºûëäàòó ñàóñàºòàðûí 2-3 ºàáûð¹à àðàëû¹ûíà ºîéûï ñàóñàºòû ê¼ëäåíå» ºîéûï ò¼ìåíãå ºàðàé ò½íûº äûáûñ øûººàíøà òûºûëäàòàäû, ò½íûº äûáûñ áàóûðäû» ¾ñòiíäå áîëàäû. Àëäûìåí 2-øi,3-øi, 4-øi ºàáûð¹à àðàëû¹ûí àðàºàøûºòû¹ûí àëøàºòàó àëàäû. Ò½íûº äûáûñºà æàºûí êåëãåíäå 4-øi ºàáûð¹à àðàëû¹ûíäà ñàóñຠºà¹óäû ºûñºà ºûëàäû. Òûºûëäàòóäû ò½íûº äûáûñ øûººàíäà ºîÿäû, áåëãi ºîéûï, ºàáûð¹à ñàíàó¹à êiðiñåäi. 1-øi ºàáûð¹àíû á½¹àíàíà åñåïòåéäi, ¼éòêåíi îë á½¹àíà àñòûíäà æàòûð. °ði ºàðàé òûºûëäàòóäû îðòà á½¹àíà ñûçû¹ûìåí áàñòàéäû. 2-3-øi ºàáûð¹à àðàëû¹ûíàí áàñòàï áåëãi ºîéûï, ºàé ºàáûð¹à íåìåñå ºàáûð¹à àðàëû¹ûíà ñ¸éêåñòiãií àíûºòàó êåðåê. Á½ë ¾øií á½¹àíàäàí áàñòàï ºàáûð¹àíû ñàíàó êåðåê. Æàóûðûí ñûçû¹ûí òûºûëäàòºàíà æàóûðûííû» ò¼ìåíãi ½øûíàí áàñòàéäû, îíû» ñàíàó á½ðûøû 8-øi ºàáûð¹àäàí ñ¸ë ò¼ìåíãi æàóûðûí á½ðûøûíäà. Îìûðòºà æàíûíäà¹û ñûçûºòû òûºûëäàòó æàóûðûíû» ò¼ìåíãi ½øûíàí áàñòàéäû. Ñàíàóäû æàóûðûí ñûçû¹û ¾ñòiíäåãi áåëãiäåí áàñòàéäû.

Ò¼ìåíãi ¼êïå ò½ñûíû» äåìàë¹àíäà¹û ºîç¹àëûñû – (¼êïå ò½ñûíû» ýêñêóðñèÿñû)- ¸äåòòå îðòà ºîëòûº àñòû ñûçû¹û àðºûëû àíûºòàëàäû, ¼éòêåíi á½ë ñûçûºòà äåìàë¹àí êåçäåãi ¼êïå ºîç¹àëûñû ¾ëêåí åìåñ. Äåíi ñàó àäàìäà ¼êïåíi» ò¼ìåíãi æà¹û ºàòòû äåì àë¹àíäà áiðíåøå ñàíòèìåòð ò¼ìåíãi øåêàðàäàí ò¾ñiï êåòåäi, á½ë ºàëûïòû æà¹äàéäà äåì àë¹àíäà áîëàäû. Äåì øû¹àð¹àíäà áåëãiëi ä¸ðåæåäå ¼êïå øåòi áiðíåøå ñàíòèìåòð æî¹àðû ê¼òåðiëåäi.

´êïåíi» ò¼ìåíãi ò½ñíû» äåì àë¹àíäà¹û ºîç¹àëûñûí àíûºòàó ò¸ñiëäåði:

òûºûëäàòó àðºûëû ¼êïåíi» ò¼ìåíãi øåêàðàñûí òåðiñiíå áåëãi ñàëûï ò½íûº øûººàí æåðãå äåéií áàðàäûäà, àóðó¹à òåðå» äåì àëóûí ñ½ðàéäû äà, äåìií òîºòàòàäû. Á½ë æåðäå ¼êïåíi» ò¼ìåíãi æà¹û òåðå» äåì àë¹àí êåçäåãi æåðiíå äåéií áàðàäû. Áåëãi ºîé¹àí æåðäå àíûº ¼êïå äûáûñû åñòiëåäi. Ñîë æåðäåí òûºûëäàòóäû ò¼ìåíãå ºàðàé æàë¹àñòûðà áåðåäi àíûº äûáûñ ò½íûº äûáûñºà äåéií æåòêåíøå îñû æåðäå òà¹û áåëãi ñî¹àäû, îñûäàí êåéií àóðó¹à áiðíåøå äåì àëóûí ñ½ðàéäû æ¸íå òåðå» äåì àëûï, òûíûñ àëìàóûí ¼òiíåäi. Îñû êåçäå ê¼ëåìi àçàÿäû, ò¼ìåíãi æà¹û æî¹àðû ê¼òåðiëåäi òûºûëäàòºàíäà îñûíû ê¼ðåìiç. Íåãiçiíåí òûºûëäàòóäû á½ë æà¹äàéäà àíûº ¼êïå äûáûñûíàí ½ðàòûí ñàóñàºòû æî¹àðû ºîéûï, æî¹àðûäàí ò¼ìåí ò½íûº äûáûñºà äåéií òûºûëäàòó êåðåê ¼êïå øåêàðàñûíäà. Àë å» æî¹àð¹û äåì àë¹àíäà¹û òûºûëäàòó ò½íûº äûáûñòàí àíûº äûáûñºà ºàðàé òûºûëäàòó ä½ðûñ åìåñ. Áiðiíøiäåí á½ë æà¹äàéäà òîïîãðàôèÿëûº òûºûëäàòó á½çûëàäû << àíûº äûáûñòàí ò½íûº äûáûñºà ºàðàé. Åêiíøiäåí ¼êïåíi» ò¼ìåíãi æà¹ûíäà¹û äåì àëó ºèìûëûí òîïîãðàôèÿëûº òûºûëäàòó àÿºòàéäû, á½ë óàºûòòû ä¸ðiãåðäi» òû»äàó ºàáëåòi òûºûëäàòó äûáûñûí åðåêøåëiêòåðiíå ò¾ñiíiï ºîÿäû. Àíûº äûáûñïåí, ò½íûº äûáûñòû àæûðàòûï, òîïîãðàôèÿëûº òûºûëäàòóäû îñû åðåæåäåí áàñòàéäû. ²àëûïòû æà¹äàéäà îðòà ºîëòûº àñòû ñûçû¹ûíàí ¼êïåíi» ò¼ìåíãi æà¹û òåðå» äåì àë¹àíäà 4 ñì ò¼ìåíãå ò¾ñåäi, äåì øû¹àð¹àíäà 4 ñì æî¹àðû ê¼òåðiëåäi. Ñîíäûºòàí îðòà ºîëòûº àñòû ñûçû¹ûíàí ¼êïåíi» ò¼ìåíãi æà¹û äåìàëûñ ºîç¹àëûñûíäà 8 ñì ºîç¹àëàäû. ²îç¹àëûñòû» æûëäàìû ê¾øåþi ¼êïå äåì àëó ºàáëåòiíi» æàºñàðóû.
´ÊÏÅÍI ÒÛ³ÄÀÓ

´êïå òû»äàóäû» åðåæåñi:

10. 
    àóðóäû» ºàëïû: àóðóäû òû»äà¹àí êåçäå àóðóäû» ò½ð¹àíû æàºñû, èûº åòòåðií áîñ ½ñòàï ò½ðóû êåðåê. Åêi ºîëû ò¼ìåíãå ò¾ñiðiï, áàñûí ä¸ðiãåðãå ºàðàìà-ºàðñû ½ñòàï ò½ðó êåðåê. ´éòêåíi àóðóäû» èíôåêöèÿñû ä¸ðiãåðãå 潺ïàëû ¾øií iñòåéäi. Æàíûí òû»äàó ¾øií àóðó åêi ºîëûìåí áåëií òàÿíûï ò½ðó êåðåê, àë àðò æà¹ûí òû»äà¹àí êåçäå åêi ºîëûí ºóñûðûï àëäûíà ½ñòàï ò½ðàäû, á½ë êåçäå æàóûðûí àðàñû àæûðàï òû»äàó¹à æåð àøûëàäû.
    
11. 
    ĸðiãåðäi» ºàëïû: àóðóäû» àëäûí òû»äà¹àí êåçäå ä¸ðiãåð àëäûíäà î» æà¹ûíäà, àë æàíûí òû»äà¹àíäà àðòíûäà, àðòûí òû»äà¹àíäà ñîë æà¹ûíäà àðòûíäà ò½ðûï òû»äàéäû.
    
12. 
    Àóðóäû» ê¼ðåòií æåðäi» æà¹äàéû: ¼òå òàçà, òûíûø, æûëû áîëó êåðåê.
    
13. 
    Ôîíåíäîñêîïòû íåìåñå ñòåòîñêîïòû ºîþ ò¸ðòiái: ¼òå æå»ië áîëó êåðåê åøºàíäàé ºûñûì áîëìàó êåðåê àóðóäû» òåðiñi ìåí òðóáàíû» àðàñûíäà åøºàíäàé êåäåðãi áîëìàó êåðåê, êåéáið ºûñûìäàð äûáûñòû» ò¼ìåíäåóiíå êåäåðãi áîëàäû. Òû»äàï æàòºàí êåçäå ñàóñàºòàð æûëæûï ôîíåíäîñêîïòû … îë äàóûñòû ¼çãåðòiï, áàñºà äûáûñ øû¹àðóû ì¾ìêií.
    
14. 
    Äåìàëóäû» òåðå»äiãi. Òû»äàóäû ºàëûïòû æà¹äàéäà äåì àëûï ò½ð¹àíäà iñòåé áåðåäi, êåðåê áîëñà àóðó¹à òåðå»äåó äåìàë äåóãå áîëàäû. Êåéäå àóðóëàðäû» áàñû àéíàëûï êåòói ì¾ìêií, ñîíäûºòàí áið ºîëìåí ½ñòàï ò½ðûï, ìåçãië-ìåçãië æà¹äàéûí ñ½ðàï ò½ðó êåðåê. ²àòòû áàñû àéíàëñà àóðóäû îòûð¹ûçó êåðåê íåìåñå æàòºûçó êåðåê, á½ë êåçäå òû»äàóäû òîºòàòà ò½ðó êåðåê.
    
15. 
    Êèiìíi» äàóñûí æîþ. ´êïåíi òû»äà¹àí êåçäå êèiìií æî¹àðû ê¼òåðìåó êåðåê. ʼêiðåê ºóûñû æåëå» áîëó êåðåê, òû»äà¹àí êåçäå êèiìäåði äàóûñ øû¹àðûï, åòòåði ê¾øåþi êåäåðãi æàñàóû ì¾ìêií.
    
16. 
    ʼêiðåê ò½ñûíäà¹û øàøòàðû ê¼ï áîë¹àí êåçäåãi òû»äàó êåçiíäåãi øàøºà òèãåí êåçiíäåãi äûáûñòû åñêåðìåó êåðåê, êåóäå øàøòû ñóëàï ñàëñàäà áîëàäû.
    
17. 
    Òû»äà¹àíäà áið ¹àíà ôîíåíäîñêîïòû ïàéäàëàíó êåðåê, äûáûñòû àëûï òàñòàó êåðåê.
    
18. 
    Ñàëûñòûðìàëû ò¾ðäå òû»äàó êåðåê. ´êïåíi òû»äàó êåçiíäå ñàëûñòûðìàëû ò¾ðäå òû»äàó êåðåê, åêi æàºòû áiðäåé òåðå» äåì àë¹àí êåçiíäå òû»äàó êåðåê.
    

Òû»äàó êåçiíäå ìûíàäàé êåçåêïåí òû»äàó êåðåê: àëäûíàí, æàíûíàí, àðòûíàí. Òû»äàó êåçiíäå ôîíåíäîñêîïïåí, òûºûëäàòó ñèÿºòû êåçåê-êåçåê ºîéûï îòûðó êåðåê.

жүктеу/скачать 10,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: