Білім беру бағдарламасы 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті», 5В020500 «Филология: қазақ тілі»
жүктеу/скачать 310,56 Kb.
|
Қаз жазу тар,2020 сил
- Бұл бет үшін навигация:
- Ерін үндесімін таңбалау туралы.
- Оған төмендегі пікірлерді оқып, өз қорытындыларыңызды айтыңыздар. « о
- 12 дәріс тақырыбы: Латын графикасына негізделген қазақ жазуы
| Емле принципі. Ең бірінші, А.Байтұрсынұлы жазудың негізгі екеу(таңба негізді және әріп негізді), ал жүйесі төртеу (таңбаша, дағдыша, туысша, дыбысша) деп көрсеткен. Бұл жалпы жазу теориясындағы жазу типі мен жазу түрлеріне сәйкес келеді. Мысалы, Л.В.Зиндер жазудың тегі семасиографиялық немесе идеографиялық және фонографиялық болып бөлінеді дейді. Ал, таңба жүйесі емле, тарих жүйелі емле, туыс жүйелі емле, дыбыс жүйелі емле деп орфографиядағы тарихи принцип, этимологиялық принцип, морфологиялық, фонетикалық принциптерді атағаны. Бүгінгі ағылшын жазуын дәстүрлі немесе тарихи принциппен жазылады дегеннен гөрі, әр сөздің жазылуын жаттауға тура келетін идеографиялық принципке жақындайды деген пікірлер де ғалымның осы көқарасын растайды.
Л.В.Щерба этимологиялық принцип деген морфеманы сақтап жазу, яғни морфологиялық принцип, бұл бір жағынан тарихи принципке жақын деген. Сонда таңба жүйелі емле (А.Б.)-тарихи принцип (Л.В. Зиндер), тарих жүйелі(А.Б)- этимологиялық принцип (Л.В.Зиндер), туыс жүйелі (А.Б)-морфологиялық (Л.В.Зиндер) принцип болып сәйкеседі. Қазақ жазуының алғашқы кезеңі емле принципін айқындап алу қиындылығымен өлшенді десек, бұл шешуші міндетті ғалым «туыс жүйелі емленің де, дыбыс жүйелі емленің де түкпіріне қиналмай өтетін, екеуінің арасынан жол тауып беретін» төмендегі ұсыныстар арқылы шешкен: «1. Әрбір өз алдына түбірі бар сөз оңаша айтылғандығы естілуінше жазылу. 2. Азған сөз азған күйіндегі естілуінше жазылу. 3.Үйлестікпен дүдәмәл естілетін болған дыбыстар айқын орындардағы естілуінше жазылу. 4. Қосымшалар қосылатын сөздермен бірге жазылу. 5. Қосалқы сөз, қос сөз, қосар сөз, қосынды сөз- бәрі де қосарлық белгімен жазылу. 6. Жалғаулықтар бөлек жазылу орындарынан басқа жағы жалғау ережесінше болады. 7. Үйір айтылатын сын есім мен зат есім бөлек жазылу. 8. Көсемше, көмекші етістіктер бөлек жазылу». Бұл пікірді «пологаю, что практически для тюркских народов самое правильное было бы- комбинация фонетического и этимологического принципов, комбинация в каждом отдельном случае своеобразная и разная, ибо правил общих тут никак нельзя дать» деп Л.В.Щерба да қайталады. Және бүгінгі емлемізді айқындаған фонематикалық принциппен сай келеді. Жалпы, бәрімізге белгілі 70-80жж. фонетика, орфографияға қатысты оқулық, емле сөздіктерінде қазақ орфографиясының негізгі ұстанымы морфологиялық, өйткені сөзді естілуінше емес, түбір тұлғасын сақтап жазамыз деген көзқарас орныққан болатын. Бұл Бодуэн де Куртенэнің фонема туралы ұғымын басқа бағытта қарастырып кеткен беделді ғалымдардың (Л.Л.Щерба, Л.В.Зиндер) еңбегіне де байланысты. Алайда бұл жайында кейінгі зерттеулер мен пайымдаулар арасында қайшылық көріне бастайды. Соңғы уақытта «Фонематический принцип предполагает мотивированность написания звуковым обликом обозначаемого слова или морфемы без учета их слово-образовательных связей. Действие фонематического принципа проявляется там, где в разных словоформах одна и та же морфема пишетсяпо разному, если в ней происходит живое позиционное чередование: игра-розыгрыш, безделье-беспокойствие» деген және «Фонематический принцип имеет большую объяснительную силу, чем морфологический: понятие фонематический принцип полностью покрывает понятие морфологический принцип и, сверх того, объясняет те факты, которые не могла быть оюъяснены в терминах морфологического принципа, г именно, неизбежные отступления от единообразной передачи морфем в случае морфологических чередований»деген тұжырымдарын басшылыққа ала отырып, қазақ орфографиясының негзігі принципі фонематикалық екенін алғаш дәйектеген Н.Уәли қазақ емлесінің негізгі ұстанымын белгілі бір фонеманың дыбыс түрленімдері ішінен фонетикалық ортаға неғұрлым тәуелсіз түрін жазу болып табылады деп анықтады. Әлді позициядағы дыбыс тіркесімдері жазуға біршама сәйкес екендігі, әлсіз позиция әлді позициядағы тұрпатымен тексеріліп, негізгі реңкі айқындалатыны қазіргі емленің басты әдіс-тәсілдеріне жатады. Бұл әдісті кезінде А.Байтұрсынұлы: «Сөздің ауыздан шығуының өзі екі түрлі болады. Сөйлегенде сөздер бір-біріне жалғаса айтылғанда бір түрлі, әр сөзді оңаша жеке алып айтқанда ауыздан екінші түрлі болып шығады. ...Жеке айтқандағы ауыздан шығуынша жазу түрін біздің қазақ қолданып келеді»,- деген екен: «Сондықтан емлемізді туыс жүйесіне қатысқан жүйелеріне қарамай, көпшілігіне қарап, дыбыс жүйелі деп атап келдік. Дыбыстар үйлес болғандықтан, бірінің орнына бірі алмасып айтылатын дыбыстардың тегі тексерілмей, ауыздан шығуынша жазылсын» деген ұсыныстар барын айтады ғалым «Туыс жүйені де, дыбыс жүйесін де «аралас тұтыну керек деушілер: керегіне қарап, екеуін де тұтыну керек дейді...сөйтіп сөз басына ереже жасайды...ондай емле оңай болып табылар ма» дейді А.Байтұрсынұлы. А.Байтұрсынұлының орфограммасын шешіп алуды алдына мақсат еткен әріп қатары «үйлестікпен дүдәмал естілетін» б-п, т-д, ж-ш, з-с, ш-з, фонемалары болады. Бүгінгі емлемізде қосымшалардың түбірдің соңғы дыбысына немесе түбірдегі дауыстыға үйлесіп жазылуы проблема тудырмайды. Аффикстік морфемалар болсын, сөз тудырушы, түрлендіруші жұрнақтар болсын бірнеше «әдетте жазуда алтауға дейін, ауызша тілде 9–ға» дейін нұсқада жүреді. Ал, А.Байтұрсынұлы, мысалы, жедел өткен шақ жалғауын ұяң вариантымен ғана жазуды дұрыс көрген. «Сондай орындарда күңгейленбейтін айқын жерге келтіріп айтып, жерге келтіріп айтып, сондағы естілуінше жазу. Мәселен: «Қасекең сау күндегі әнге басты» дегенде «басты» деген жіктік жалғауында «т» естіле ме, «д» естіле ме» –Дүдәмал, ашық емес. Қасындағы «с» дыбысының әсерімен күңгейленіп, анық естілмей тұр. Күңгейленіп тұрған дыбыстан аулақ, басқа жерге қойып айтып көру керек. Мәселен, «Қас екең сау күндегі әнге салды» десек, қай дыбыс екені анық естіледі. Сол сияқты септік жалғаулары да көмескі естіліп, дүдәмалдық танытатын жерлерде, аяғында әсер етпейтін дыбыс бар сөздерге жалғап қарау керек дейді. Позициялық әсері болмайтын дыбыстарға л, р, з фонемаларын жатқызады. Мысалы, балдың, қардың, қозда. Бұл дыбыстардың неге позициялық әсері болмайтынынан бұрын, алдымен ғалымның осы жазу арқылы қазақ тілінің типологиялық сипатын айқындап алғысы келгенін байқайтын сияқтымыз. Яғни тілдің қатаң дыбысталуынан гөрі жұмсақ, үнді болып естілуін қалаған сыңайлы. Осы дәйексөз алған мақаланы жазған жылы А.Байтұрсынұлы Алма-Ата қаласының атын Алматы етіп жөндеуді ұсынған Т.Шонанов екеуінің хатында –«ты вместо современной -лы,ды свойственно тюркским языкам в частности казахскому ...-ты, в казахском языке является более древным чем другие формы этого рода»- деп, қазақ даласында Шідерті, Қалдығайты, Бұлдырты, Мйынты деген жер атаулары ұяңдамай сақталып отырғанын айтады. Бұл арада мәселе ғалымның бір мәселеге екі түрлі көзқарасы болғанын көрсету үшін емес, болмаса жазу нормасын негіздеуде «дүдәмал» жерге иек артқанын қателікке шығару үшін емес, жалпы қазақ жазуында қосымшалардың немесе шылаулардың позицияға тәуелді реңктері таңбаланғандарын, морфонологиялық құбылыстар ғана емес, фонетикалық құбылыстар да таңбалағанын айтқымыз келді. Ғалымның шартты рай жұрнағы –са,-се ме, әлде –ша,ше ме дегенді анықтау үшін неғұрлым тәуелсіз позиция ретінде қонса, сепсе, келсе, қуса, қанса тұлғаларын таңдап алуы –кешше(кешсе), пішше(пішсе) сөздерінде бұлар әлсіз позицияда алдыңғысында әлді позицияда тұрғанын анықтағаны. Сондай-ақ ғалым Қорғамбай – Қорғанбай, Арғымбай-Арғынбай, Тасқымбай- Тасқынбай, қоңған-қонған, жоңан-жонған, жаңған-жанған, көңген-көнген, өңген-өнген, сеңген-сенген, күңге-күнге тұлғаларының соңғылары дұрыс, өйткені түбірі «қорғам», «арғым» «тасқым» емес қорған, арғын, тасқын болады деп анықтайды. Сондай-ақ {н} дыбысын қ, ғ, г дыбыстарының әсерінен айырсақ, дүдәмалдық жоғалады, «қоныс», «қондық», «жону», «жондым», «жанып», «жанды», «көніп», «көнді», « өніс», «өнім», « мініп», «мініс», « сеніп», «сенім», «күнде», «күндік», дегенде, «ң», емес, «н» екені айқындалады дейді ғалым. А.Байтұрсынұлының бұл ойлары емлені әлдә позицияға қойып тексеру әдістері арқылы негіздейтін бүінгі орыс жазу нормасында енді айтылып жүр. Ғалымның келесі неіздеген мәселесі - жалғаулықтардың сөздің аяққы дыбысына қарап айнып келуі жайында. Автор мұнда мен, менен, бен, бенен, пен, пенен шылауларының ұяң, үнді варианттарына артықшылық беріп, қатаң вариант поэзиялық өзгерістің әсері дегенді айтқан. Қайталап айтсақ, ғалымның қазақ сөздерін жұмсартып айту жағын қатты назарға алғанын байқаймыз. Оған дәлел: «Аспан ба?», «асбан ба?»- дүдәмал екен, жоғарыдағы айтылған жолмен айқынға шығарып алу болмайды екен. Сол сияқты сөздер өте көп болмағанмен, қазақ тілінде ұшырайды: дұспан-дұсбан, оқпан-оқбан, кетпен-кетбен, шекпен-шекбен тағысын тағылар. Бұлардың «п» мен «б» дүдәмал болған орындағы ашылуы ылғи» б» жағына болғандықтан, «б»-жазу . Түбін қарап тексергенде де, солардың көбі «б»-мен жазылуға тиісболып шығады. Мәселен: «асбан», «дұсбан», «данышпан», «кетбен», деген сөздер «асман», «дұшман», «данышман», «кетмен», деген сөздерден шыққан: «м» дыбысы «б» дыбысымен алмасып отырады. «Қақбан», «қақба», «қақбақ», «өкбе», «оқыбан», секілді сөздерде «қақбан», «қақба», «қақбақ», «екбе», «оқбан», дегеннен дыбыстары алмасу мен «б» дыбысты сөз екені көрініп тұр деген жолдар. Мұнда жазу тарихы, жазудың өзіндік ерекшелігі тұрғысынан келсек, А.Байтұрсынұлының араб жазу дәстүрін үзбеу, жазу дәстүрін сақтау жағына көбірек көңіл бөлгенін байқаймыз. Қазіргі қазақ жазуының бір проблемасы ы, і әріптерінің емлесі болса, бұл жайында А.Байтұрсынұлының мына көзқарасы жазу тарихы үшін маңызды: «Оны қалдырмастан жазамыз сөздің аяғында. Ортасында я басында ашық естілетін орында һәм жазбасақ кемшілік болып жоқтығы еленетін орында. Мысалы: «жаны-жанына» дейді ғалым. Ал түбір ішінде, сөз басында ы- ны жазса да, жазбаса да солай оқитын орындарда, жазбағанда оқуымызға кемшілігі болмаса, оны жазуға да қажеті жоқ деп табады. Мысалы: қн (қын), қр (қыр), жлм(жылым), жлтр (жылтыр), мсқ( мысық), бірақ мсығы, қры, жлымы, жлтры. Бұл қазақ әліпбиіндегі әріптердің атауы туралы айтқан Н.Уәлиұлының мына пікірлерінде жалғасын тауып жазады: «Қазақ дауыссыздары әдетте жалаң түрде дыбысталмайды.., біздің аңғаруымызша, сол тоғыз түрленудің ішінен фонетикалық жағдайға неғұрлым тәуелсізі-бы». Қазақ тіліндегі әрбір дауыссыз дыбысты жеке дыбыстағанда қасына ы, і( к, г-әріптерін атағанда) қосып айтамыз. Олай болса, Қ.Жұбанов айтқандай, бұл дауысты дыбыстарды буын, не тасымал үшін жазамыз деген дұрыс емес, «әр ережеге өзінің әдісін шығарып алуға болады». Бірақ ғалым ы әрпінің бітеу буындардан қалмай жазылатынын ескертеді қарт-қарыт, арт-арыт, жұрт-жұрыт. «Бітеу буынға ы жазсақ, бірдей естіледі деген болып шығады». Тегінде А.Байтұрсынұлы жазу нормаларын тиянақтағанда халықтық тілге табан тіреп отырған: «Емле- жазу үшін шығарған нәрсе, жазу-тіл үшін шығарған нәрсе. Олай болса тілді бұзып емлеге ыңғайлау емес, емлені тілге ыңғайлау керек» деген. Негізгі жол: айтылуы басқа сөздерді «мағынасы басқа болмасын, бір болсын» басқа жазу, айтылуы бірдей сөздерді «мағынасы басқа болсын, бір болсын» бірдей жазу деп, ауызша тілмен жазуды мейлінше жақындатуға тырысқан. Ендеше жоғарыдағы сөздердің қазақ тілінің бұрынғы сөз сазында солай айтылуы ғажап емес. Ерін үндесімін таңбалау туралы. А.Байтұрсынұлы қазақ тілі үндесімі тек екі түрлі: бірі жуан, екінші түрі жіңішке деп, тек линвалды сингармонизмді қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі екенін айқындағанын көреміз. Оған төмендегі пікірлерді оқып, өз қорытындыларыңызды айтыңыздар. «о-дыбысы сөздің бас буынында ғана естіледі. Басқа буындарында һәм дауысты дыбыстардан соң қазақ өзгеше у әрпі ыу, іу дыбыстарының тіркесінен тұрады дейді. «бас буыннан басқа орында яки дауысты дыбыстан соң о жазылса, ұ қылып оқу тиіс». Алыб демей, алуб десек, келіб демей, келүб десек, онда алұу, барұу деуге болады. Оның үстіне алыуды- алыс, барыуды-барыс, келіуді-келіс деген сөздерменалмастыруға болады. Ендеше у-дың алдына ұ,ү әріптерін салудың еш қисыны жоқ. Сонда ғалымның ойынша, дүдәмал естілген ы мен ұ дыбысы ы болып таңбалануы тиіс. Бірақ сөз басында уақыт сөзінұуақыт, уақ сөзін ұуақ деп айтылатынын ескерткен. «ы» әрпі жазылу-жазылмауы естілуінше: естілсе жазылады, естілмесе жазылмайды. Мәселен: лыпа, леп, леиес, лап қойды, лаулап жанды, лоқы, лықылдап, Ленін, Лепсі деген сөздердің алдында келген л тап-таза ы- сыз естіліп тұр. Оған «ы» жазудың керегі жоқ. «Ылай, ылайық, ылаж, ылау, ілім, ілік, ылғи» деген сөздерде «л» алдында «ы» анық естіліп тұр». Ал күмәнданатын жердің тексеру әдісі өлең өлшеуі болады деген. Ғалым һ әрпін қазақ тілінде бар дыбыстың таңбасы деген: Шаршағанда-уһ, жақтырмағанда түһ, өкінгенде –аһ және әһ, үһлеу, үһлеген, аһламақ, дейміз. Қолданылатын реті аз болса да, тілде бар дыбыс болған соң, жоқтығы сезіледі дейді. Ал х дыбысын қ-ның реңкі табады. Өйткені ғалым х-ның мағына айыратын қызметі шамалы дегенге саяды. Мысалы: халық-қалық, құрметті-хұрметті, хажы-қажы деген сөздердің қайсысын қолдансақ та түсінікті дейді. Автор көрсеткен бұл сөздердің ішінде тек халық сөзі ғана бүгінде хәрпімен таңбаланады. Ал құрметті, қажы сөздері негізгі реңкке көшкен. Бұл қатарды дастархан-дастарқан, дихан-дастарқан, дихан-диқан, рахмет- рақмет деген сияқты, екінші сыңары жазуда кодификацияланып кеткен сөздермен толықтыра беруге болады. Ендеше, әліпби құрамын өзгертудің қазіргі қарсаңында һ әрпін алып тастау туралы ойлану керек. Сонымен, А.Байтұрсынұлы қазақ грамматикасы мен әліпбиін, емле ұстанымы мен орфограммалау әдістерін саралаған алғашқы лингвистердің бірі. №12 дәріс тақырыбы: Латын графикасына негізделген қазақ жазуы А.Байтұрсынұлының әліпбиін 1913 ж. Стамбулда өткен кеңесте түрік, араб, иран жазуы үлгі етуге уағдаласып, қазақ жазуы ресми түрде 1924 ж. Бекіткенімен, әліпбиге берілген жоғары бағаға қарамастан түркі халықтарының әзербайжан жазуы 1922 ж.көшкеннен бастап басқа түркі жазулары да әр-сәрі күйде қалды. Сөйтіп, 1926 жылы 26 ақпан мен 5 наурыз аралығында Бакуде өткен түркітанушылардың сьезінен кейін 6 наурызда қазақ жазуын латын графикасына көшіруді қолға алу тапсырылды. жүктеу/скачать 310,56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|